Οι
φωτογράφοι
της πόλης των Γρεβενών
και η φωτογραφική τους ιστορία
 |
| Στην φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στο φωτογραφικό λεύκωμα «Γρεβενά ογδόντα χρόνια φωτογραφίες 1895-1975», 2012, του υπογράφοντα, που πιθανόν να λήφθηκε από τον Γιαννάκη Μανάκια, διακρίνεται ο αδελφός του φωτογράφος και κινηματογραφιστής Μίλτος Μανάκια. |
Εισαγωγή
Το ερώτημα κατά πόσον η
φωτογραφία χρήζει καλλιτεχνικής μόνο προσέγγισης ή αποτελεί τεκμήριο για τη
μελέτη του παρελθόντος ήταν και παραμένει διαρκές. Η απάντηση που συνήθως
ακούγεται ‒ και μάλλον θα εξακολουθήσει να ακούγεται ‒ είναι ότι αποτελεί μια
σύνθεση και των δύο. Η φωτογραφία, ανεξαρτήτως κινήτρου, κατά τη στιγμή της
λήψης απαντά και στα δύο πεδία, και σε εκείνο της τέχνης και σε εκείνο της
ιστορικής έρευνας.
Σημαντικό βοήθημα του
ιστορικού, η φωτογραφία υποστηρίζει τη διαρκή ανάγκη να αποκτηθούν πολύτιμα
στοιχεία, προκειμένου να ανασυσταθεί το πεδίο που μελετά. Το εικονογραφικό
υλικό αποτελεί ουσιαστικά τεκμήριο, προκειμένου να φωτίσει λεπτομέρειες που
βοηθούν στην κατανόηση της ανασύστασης του παρελθόντος.
Όταν μια οποιαδήποτε
φωτογραφία χάσει τον επίκαιρο χαρακτήρα της, τότε αυτή χάνει αμετάκλητα την
άμεση χρηστική της αξία. H ίδια η φωτογραφία εισέρχεται στη «δεύτερη ζωή της»,
και συγκεκριμένα στην αρχειακή. Μένει δηλαδή κλειδωμένη σε κάποιο αρχείο και,
αν οι συνθήκες εγκλεισμού είναι κατάλληλες, τότε μακροημερεύει, υπό δύο
προϋποθέσεις: την ύπαρξη θεματοφυλάκων και τη διατήρηση αναλλοίωτων των δεσμών
της με την πραγματικότητα που της έδωσε οπτική υπόσταση. Με άλλα λόγια, απαιτεί
να περάσει σε μια κατάσταση αναμονής. Μπορεί από εκεί να ανακληθεί οποτεδήποτε
στα φώτα της δημοσιότητας. Με τον τρόπο αυτό ανασύρει στην επικαιρότητα και
προβάλλει οτιδήποτε κρατούσε όσον καιρό ήταν κλειδωμένη σε κάποιο αρχείο.
Με οποιαδήποτε μορφή και αν
επανέλθει στο προσκήνιο, είτε ως έκθεμα σε αίθουσα είτε ως τυπωμένη δημοσίευση,
υπηρετεί εκ νέου την επικαιρότητα, με τη διαφορά όμως ότι σε αυτή τη δεύτερη
εμφάνιση ανακινεί συμβάντα εκτός επικαιρότητας και συχνά λησμονημένα. Με άλλα
λόγια, μας μεταφέρει σε παλαιότερες εποχές, ανασυνθέτοντας το παρελθόν. Αυτό,
άλλωστε, είναι και το βασικό κίνητρο που ωθεί στη συστηματική διατήρηση της
φωτογραφίας.
Το ταξίδι της φωτογραφίας
ξεκινά το 1839 με την εφεύρεση της δαγκεροτυπίας (daguerreotype), της πρώτης
πρακτικής και εμπορικής φωτογραφικής διαδικασίας, από τον Γάλλο εφευρέτη. Στα
πρώτα χρόνια της εμφάνισής της η φωτογραφική τέχνη δέχτηκε ευρεία επίθεση ως
αδελφοκτόνος προς τη ζωγραφική. Οι πολέμιοι όμως σύντομα έπαψαν να απορρίπτουν
τη φωτογραφία ως δουλοπρεπή αντιγραφή, ώστε το 1854 ο μεγάλος ζωγράφος
Delacroix δήλωσε ιπποτικά πως λυπόταν πολύ που μια τέτοια αξιοθαύμαστη εφεύρεση
ήρθε τόσο αργά. Ο συγγραφέας και εκπρόσωπος του νατουραλισμού Émile Zola,
ενθουσιασμένος από τη διάδοση και τις δυνατότητες της φωτογραφίας, παρατηρούσε
περί το 1901 ότι δεν μπορείς να ισχυριστείς πως έχεις επιμελώς δει κάτι, εάν
δεν το έχεις φωτογραφίσει.
Η καταγραφή ξεκίνησε το 1839
και από τότε έχει φωτογραφηθεί σχεδόν το καθετί· ή τουλάχιστον έτσι φαίνεται.
Οι φωτογραφίες, από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής τους, είχαν και έχουν αξία,
επειδή παρέχουν πληροφορίες, ενημερώνουν για το τι υπάρχει, κάνουν μία
απογραφή. Για τους κατασκόπους, τους μετεωρολόγους, τους ιατροδικαστές, τους
αρχαιολόγους και άλλους επαγγελματίες της πληροφορίας, η αξία τους είναι
ανεκτίμητη. Επίσης, οι φωτογραφίες προσφέρουν αποδείξεις. Κάτι για το οποίο
ακούμε αλλά αμφιβάλλουμε φαίνεται αποδεδειγμένο, όταν μας επιδειχθεί μια
φωτογραφία του. Κατά μία εκδοχή της χρησιμότητάς της, η κάμερα ενοχοποιεί.
Ξεκινώντας με τη χρήση φωτογραφιών από την παρισινή αστυνομία στα δολοφονικά μπλόκα
που έκαναν στους κομμουνάρους τον Ιούνιο του 1871, έγιναν χρήσιμο εργαλείο των
σύγχρονων κρατών για την παρακολούθηση και τον έλεγχο των αυξανόμενων σε
κινητικότητα πληθυσμών τους.
Οι πρώτες φωτογραφίες
των
Γρεβενών
Το έναυσμα για τη σύνθεση των
πρώτων εικόνων της πόλης των Γρεβενών θα μπορούσε να μας το δώσει ο Γάλλος
φιλόλογος, αρχαιολόγος, δημοσιογράφος και ελληνιστής Victor Bérard, ο οποίος
περιηγήθηκε στην περιοχή το 1896 .
Ερχόμενος στα Γρεβενά από το
Μοναστήρι (Bitola), περιγράφει ότι αντίκρισε την πόλη κρυμμένη μέσα στα δέντρα,
μόνο με τη μύτη ενός μιναρέ να εξέχει, και πάνω σε ένα βραχονήσι τη στενόμακρη
μάντρα ενός στρατώνα. Ο Bérard παραπέμπει σε φωτογραφικά ντουκουμέντα που έχουν
διασωθεί, και συγκεκριμένα στο κεντρικό τζαμί, που χτίστηκε το 15ο αι.
στο κέντρο της πόλης, καθώς και στους οθωμανικούς στρατώνες, που ήταν
εγκατεστημένοι στο στρατηγικό σημείο του λόφου Κισλά.
Επίσης, ο Γάλλος περιηγητής
F. Perilla στο βιβλίο του «A travers la Macédoine», στο οποίο περιγράφει το
ταξίδι του από την Κοζάνη στη Σαμαρίνα το 1932, ξεκινά την περιγραφή του με τα
έργα της σιδηροδρομικής γραμμής Κοζάνης-Καλαμπάκας, που βρίσκονταν σε εξέλιξη,
όπως και την επίσκεψή του στο επιβλητικό γεφύρι του Πασά, στον ποταμό
Αλιάκμονα. Εισερχόμενος στην άτακτα ρυμοτομημένη πόλη των Γρεβενών, συναντά το
νέο διδακτήριο και το ρουμανικό λύκειο, ενώ δίνει στοιχεία και για τη
λειτουργία του Οικοτροφείου. Στη συνέχεια περιγράφει τα νεόδμητα ξενοδοχεία
«Νέος Κόσμος» και «Λονδίνο». Για άγνωστους λόγους, ο περιηγητής αρκέστηκε στη
λεκτική περιγραφή της πόλης, ενώ δεν κατέγραψε εικόνες της μέσα από τις τέχνες
της ακουαρέλας, της ξυλογραφίας και της φωτογραφίας, όπως έπραξε σε αντίστοιχη
περίπτωση κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Σαμαρίνα, ντοκουμέντα τα
οποία, εάν είχαν αποτυπωθεί, θα συνεισέφεραν στην εικονογραφημένη ιστοριογραφία
της πόλης.
Σημαντικά φωτογραφικά
ντοκουμέντα που απεικονίζουν τα Γρεβενά του Μεσοπολέμου φυλάσσονται στο Λονδίνο
και αποδίδονται στη Βρετανίδα αρχαιολόγο, και περιηγήτρια Margaret Masson Hasluck
που πραγματοποίησε περιοδείες στην περιοχή των Βαλκανίων μετά το 1923,
ξεκινώντας από την έδρα της, τo Ελμπασάν της Αλβανίας. Κατά τη διάρκεια της
πορείας της, που ξεκίνησε από την Ήπειρο και κατέληξε στο Όστροβο, τη σημερινή
Άρνισσα Πέλλας, επισκέφθηκε την περιοχή της Μακεδονίας και κατέγραψε σε 17
φωτογραφικά καρέ τη διαδρομή της από το Μέτσοβο προς τα Γρεβενά. Σημαντικά
φωτογραφικά καρέ αποθανατίζουν πανοραμικά τον χώρο και τη λειτουργία του
εβδομαδιαίου παζαριού της πόλης των Γρεβενών.
Τα φωτογραφικά ντοκουμέντα
που διαθέτουμε για την περίοδο της πρώιμης φωτογραφίας στην πόλη είναι
μηδαμινά. Πιθανόν οι φωτογραφικές ανάγκες της πόλης έως τα τέλη της δεκαετίας
του 1890 να καλύπτονταν από περιοδεύοντες φωτογράφους, όπως ο Πέτρος
Δημητριάδης (μέσα δεκαετίας 1890) και ο Δ. Κωνσταντινίδης (περ. 1888-1893), με
έδρα αντιστοίχως την Κορυτσά και την Κοζάνη. Ακόμη παλαιότερα, τα Γρεβενά
πιθανόν να εξυπηρετούνταν φωτογραφικά από τον σπουδαίο φωτογράφο της Σιάτιστας
Χριστόδουλο Ζωγράφο, πιθανώς και από τον επίσης Σιατιστινό Ι. Λεονταρίδη.
Συνεχίζεται…..
Βιβλιογραφία:
Ευάγγ. Νικόπουλος, Γρεβενά
Ογδόντα Χρόνια Φωτογραφίες 1895-1975, Γρεβενά 2012.
Για τη δαγκεροτυπία βλ. ΕΔΩ, όπου και εκτενής βιβλιογραφία.
V. Bérard, Τουρκία και
Ελληνισμός-Οδοιπορικό στη Μακεδονία, Έλληνες – Τούρκοι – Βλάχοι – Αλβανοί –
Βούλγαροι – Σέρβοι, μτφ. Μ. Λυκούδης, εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1987.
F. Perilla, A travers la Macedoine, Aquarelles-xylographies-photographies de l’ auteur, εκδ. Perilla, Αθήνα 1932, University College London, School of
Slavonic and East European Studies Library.
ΠΗΓΗ: Η Δυτική Μακεδονία
στους Νεότερους Χρόνους, [Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών], Γρεβενά 2014 - Το
παρόν κείμενο αποτελεί, μέρος της έρευνας και μελέτης που παρουσιάστηκε κατά
τις εργασίες του Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας, το οποίο διοργανώθηκε
από την «Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών» στα Γρεβενά στις 2-5 Οκτωβρίου
2014.
ΛΕΞΕΙΣ: φωτογραφια, καλλιτεχνια, ιστορια, τεκμηριο, αρχειο, 1839, δαγκεροτυπια, Γαλλος, εφευρετης, φωτογραφικη τεχνη, ζωγραφικη, 1854, ζωγραφος, Ντελακρουα, νατουραλισμος, Ζολα, καμερα, παρισι, αστυνομια, μπλοκο, κομμουναρος, κομμουνιστης, κομμουνισμος, 1871, Γρεβενα, Μπεραρ, 1896, Μοναστηρι , Μπιτολα, μιναρες, βραχονησι, στρατωνας, τζαμι, οθωμανοι, λοφος Κισλα, Περιλλα, Περιγια, Κοζανη, Σαμαρινα, 1932, σιδηροδρομικη γραμμη, Καλαμπακα, σιδηροδρομος, γεφυρι του Πασα, ποταμος Αλιακμονας, διδακτηριο, ρουμανικο λυκειο, Οικοτροφειο, ξενοδοχειο Νεος Κοσμος, Λονδινο, Μεσοπολεμος, Βρετανιδα αρχαιολογος, περιηγητρια, Μασον Χασλουκ, Βαλκανια, Ελμπασαν, Αλβανια, Ηπειρος, Οστροβο, Αρνισσα Πελλας, Πελλα, Μακεδονια, Μετσοβο, παζαρι, φωτογραφος, Δημητριαδης, Κωνσταντινιδης, Κορυτσα, Σιατιστα, Ζωγραφος, Λεονταριδης, Νικοπουλος, Τουρκια, Ελληνισμος, Ελληνες, Τουρκοι, Βλαχοι, Αλβανοι, Βουλγαροι, Σερβοι, Εταιρεια Δυτικομακεδονικων Μελετων
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook