Ο ιερός μουσουλμανικός νόμος
(σαρία)
και η εφαρμογή του
στις προσωπικές σχέσεις
των Ελλήνων μουσουλμάνων
της Δυτικής Θράκης.
Η απόφαση
του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
της 19.12.2018,
Molla Sali κατά Ελλάδας
(αρ. προσφυγής 20452/14)
Γράφει η Μαρία Βέργου
Υπ. Δρ Νομικής, Διπλωματούχος Μεταπτυχιακών Σπουδών Αστικού (1998)
και Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου (2018)
του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών,
Πτυχιούχος Νομικής και Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ,
Δικαστική Πληρεξουσία Α' Νομικού Συμβουλίου του Κράτους
Δικαστική Πληρεξουσία Α' Νομικού Συμβουλίου του Κράτους
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Ένα τμήμα της
Ελληνικής Επικράτειας, η Δυτική Θράκη, αποτελεί σήμερα το τελευταίο τμήμα της
πολιτισμένης Ευρώπης, όπου εφαρμόζεται επισήμως και θεσμοθετημένα o
ιερός μουσουλμανικός νόμος, όπου Νόμος και Θρησκεία ταυτίζονται. Η Ελλάς είναι το
μοναδικό ευρωπαϊκό Κράτος, σε τμήμα της εδαφικής
επικράτειας του οποίου ισχύει ο
ιερός μουσουλμανικός νόμος για το προσωπικό καθεστώς των μουσουλμάνων, τούτο δε
παρά το γεγονός, ότι σε πολλά ευρωπαϊκά Κράτη, και δη στην χερσόνησο του Αίμου
(καλουμένη και βαλκανική), διαβιούν Ευρωπαίοι πολίτες μουσουλμανικού
θρησκεύματος[1].
Η τελευταία ευρωπαϊκή χώρα που κατήργησε την σαρία ήταν η Γαλλία, όταν το 2001
ανήρεσε την δικαστική αρμοδιότητα του μοναδικού Γάλλου μουφτή, που είχε
ανάλογες δικαιοδοσίες στο νησί Μαγιό στον Ειρηνικό ωκεανό[2].
Στην ίδια την Τουρκία ήδη από το 1922, με την εκκοσμίκευση του Κράτους από τον
Κεμάλ Ατατούρκ καταργήθηκε η αρμοδιότητα των ιεροδικείων και η εφαρμογή της
σαρία, τέθηκε σε ισχύ αστικός κώδιξ κατά
τα δυτικά πρότυπα, ταυτόχρονα
δε οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου[3].
2. Το Ισλάμ έχει
χαρακτηρισθεί ως ο πληρέστερος ηθικός θεϊσμός. Το ισχυρό του σημείο είναι
μάλλον ο νόμος παρά η θεολογία. Η δύναμή του έγκειται στη θεολογία του ως
«νόμου», ενώ έντονοι είναι τόσο η αίσθηση, ότι ο Θεός είναι ο απόλυτος Δεσπότης
του σύμπαντος και της ανθρώπινης ζωής, όσο και ο τονισμός του χρέους της
πλήρους υπακοής σ’ Αυτόν. Ο πυρήνας της θρησκείας είναι θεϊκές εντολές και
υποταγή (islam)[4].
Οι ισλαμικές αρχές και οι κοινωνικοί θεσμοί καθιερώθηκαν από το Κοράνιο,
συμπληρώθηκαν αναλυτικά από την Παράδοση (Χαντίθ), διαμορφώθηκαν και
επιβλήθηκαν ως νόμοι με την σαρία (sharia)[5].
3. Η ελεύθερη Ευρώπη,
που υπέφερε κατά τον Μεσαίωνα από την εμπλοκή της θρησκείας στα δημόσια
πράγματα, εμπλοκή που οδήγησε την επιστημονική έρευνα σε πλήρη απαξίωση και τους
επιστήμονες και τις ανακαλύψεις τους στην πυρά (κατά κυριολεξίαν και
μεταφοράν), κατάφερε με την Αναγέννηση να απαλλαγεί από τις θρησκευτικές
προκαταλήψεις. Η Ελλάς, όμως, βρισκόμενη υπό Οθωμανική κατοχή, παρέμεινε
εγκλωβισμένη για αιώνες σε διαρκή Μεσαίωνα, ενώ ταυτόχρονα οι Έλληνες λόγιοι
μετέφεραν την γνώση και τα βιβλία από την κατακτημένη Κωνσταντινούπολη στην
Βενετία και την Φλωρεντία, πυροδοτώντας την Αναγέννηση στην Δυτική Ευρώπη. Το
γεγονός της εφαρμογής του ιερού μουσουλμανικού νόμου (σαρία[6]),
ως ιδιαίτερου νομικού καθεστώτος, στις προσωπικές σχέσεις των Ελλήνων Πολιτών
μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης και η απονομή στον εκάστοτε μουφτή, δηλ. ιερέα,
δικαιοδοτικών αρμοδιοτήτων, φαίνεται να προσκρούει σε θεμελιώδεις αρχές και
αξίες του δυτικού πολιτισμού, λόγω αφ ενός μεν της εφαρμογής διαφορετικών
διατάξεων με μοναδικό κριτήριο το θρήσκευμα αφ’ ετέρου δε του ταυτόχρονου ρόλου
του ιερέα ως δικαστή. Σημειώνεται ότι η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας, που
κατοχυρώνεται από το Ελληνικό Σύνταγμα, και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση
Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, διαχωρίζεται σαφώς από την απονομή της δικαιοσύνης, η
δε δικαστική λειτουργία ασκείται κατά το ελληνικό Σύνταγμα αποκλειστικά από τους
απολαμβάνοντες πλήρους προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας Δικαστικούς
Λειτουργούς. Υπογραμμίζεται, ότι σύμφωνα με το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ 466/2003,
1333/2001), άποψη την οποία υιοθετεί και το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους (Γν/ση
ΝΣΚ 112/2009), το Ελληνικό Κράτος δεν δεσμεύεται βάσει Διεθνών Συμβάσεων για
εφαρμογή του ιερού μουσουλμανικού νόμου ως προς τους Έλληνες Πολίτες
μουσουλμανικού θρησκεύματος της Δ. Θράκης (αντίθ. ΑΠ 2113/2009, 2138/2013,
1370/2014)[7],
ενώ ταυτόχρονα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει χαρακτηρίσει
την σαρία, ως ασύμβατη με τις θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας και των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων (βλ. κατωτέρω παρ.
31).
4. Ο ιερός
μουσουλμανικός νόμος ονομάζεται sharia που στα αραβικά
σημαίνει το μονοπάτι που οδηγεί στον Αλλάχ[8].
Η ιδιαιτερότητα του μουσουλμανικού δικαίου συνίσταται στο, ότι δίκαιο και
θρησκεία ταυτίζονται, αφού ο ισλαμικός νόμος έχει γραφεί από τον Θεό,
προέρχεται απ’ ευθείας από τον θείο λόγο, τον οποίον το ισλάμ ποτέ δεν
κωδικοποίησε[9].
5. Η σαρία δεν είναι
νόμος με την έννοια που εμείς χρησιμοποιούμε τον όρο. Στην δυτικότροπη νομική
επιστήμη η έννοια του νόμου περιλαμβάνει την ύπαρξη οργανωμένης σε Κράτος
κοινωνίας που θεσπίζει το δίκαιο και επιβάλλει την εφαρμογή του, ενώ στο Ισλάμ
μοναδικός νομοθέτης και δικαστής είναι ο Θεός. Με την σαρία, που καθιερώνει την
υπεροχή των ανδρών έναντι των γυναικών και την αναμφισβήτητη υποτίμηση των
τελευταίων[10], ρυθμίζονται[11]
ο γάμος, το διαζύγιο, τα δικαιώματα των τέκνων των παλλακίδων, η επιμέλεια
τέκνων σε περίπτωση διαζυγίου, η υιοθεσία[12],
αλλά και οι κανόνες διατροφής, συμπεριφοράς και εξωτερικής εμφανίσεως των
μουσουλμάνων, η οικονομική δραστηριότητα, το ποινικό δίκαιο και ακόμη και το
δίκαιο του πολέμου[13]
.
6.
H δημοσίευση στις
19.12.2018 της σχετικής απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) Molla Sali κατά
Ελλάδας (αρ. προσφυγής 20452/14), με την οποία η Ελληνική Δημοκρατία
καταδικάστηκε για παραβίαση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και συγκεκριμένα του άρθρου 14 (απαγόρευση των διακρίσεων) και
του άρθρου 1παρ. 1 προσθέτου πρωτοκόλλου (προστασία της ιδιοκτησίας), από τα
ελληνικά δικαστήρια ως φορείς της κρατικής εξουσίας, αποτελεί την πλέον ισχυρή
επιβεβαίωση της αντίθεσης του ιερού μουσουλμανικού νόμου προς τις αντιλήψεις
του δυτικού πολιτισμού σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες.
Β. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
7. Σύμφωνα με το άρθρο 4 του Ν. 147/1914, «περί της εν ταις προσαρτωμέναις χώραις εφαρμοστέας νομοθεσίας και της
δικαστικής αυτών οργανώσεως», που ακολούθησε την Συνθήκη των Αθηνών του
1913, «τα του γάμου των εις το
μουσουλμανικόν ή ισραηλιτικόν θρήσκευμα ανηκόντων, ήτοι τ` αφορώντα εις την
νόμιμον σύστασιν και την διάλυσιν του γάμου και τας συνεστώτος αυτού προσωπικάς
σχέσεις των συζύγων και τα των συγγενικών δεσμών διέπονται υπό του ιερού αυτών
νόμου και κρίνονται κατ` αυτόν. Ως προς τους μουσουλμάνους ισχύουσι προσέτι οι
περί αυτών ειδικοί όροι της μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας τελευταίας συνθήκης».
-Εν συνεχεία εξεδόθη ο ν. 2345/1920 «περί προσωρινού
αρχιμουφτή και μουφτήδων των εν Κράτει μουσουλμάνων και περί διαχειρίσεων των
περιουσιών των μουσουλμανικών κοινοτήτων», ο οποίος στο άρθρο 10 παρ. 1
προέβλεπε ότι οι μουφτήδες ασκούν
δικαιοδοσία μεταξύ μουσουλμάνων επί γάμων, διατροφών (νεφακά), επιτροπειών,
κηδεμονιών, χειραφεσίας ανηλίκων, ισλαμικών διαθηκών και της εξ αδιαθέτου
διαδοχής, εφόσον διέπονται υπό του ιερού μουσουλμανικού νόμου.
8. Ακολούθησε η Συνθήκη των Σεβρών της 28.7/10.8.1920
και η Συνθήκη της Λωζάννης της
24.7.1923, κυρωθείσες αντίστοιχα με τα ν.δ. της 29.9./15.11.1923 και της
25/25.8.1923, με τις οποίες προβλέφθηκε η δέσμευση της Ελλάδας να σεβαστεί τα
έθιμα της μουσουλμανικής μειονότητας που απορρέουν από συγκεκριμένες
θρησκευτικές πρακτικές, χωρίς, ωστόσο, να περιέχεται σε αυτές δέσμευσή της,
ειδικώς, περί εφαρμογής του ιερού μουσουλμανικού νόμου.
9. Με την εισαγωγή του
Αστικού Κώδικα το 1946, με το άρθρο 6
του ΕισΝΑΚ καταργήθηκε ρητά η κατά το άρθρο 4 του ν. 147/1914 εφαρμογή του
θρησκευτικού τους δικαίου για τους Έλληνες ισραηλίτες, διατηρηθείσας της άνω
διάταξης ισχυρής για τους ‘Ελληνες μουσουλμάνους, ενώ με το άρθρο 8 του
ΕισΝΚΠολΔ διατηρήθηκε σε ισχύ και η προαναφερθείσα διάταξη του άρθρου 10 παρ. 1
του ν. 2345/1920.
10. Με το ν. 1920/1991 κυρώθηκε η από 24.12.1990 Πράξη Νομοθετικού
Περιεχομένου περί Μουσουλμάνων Θρησκευτικών Λειτουργών. Σύμφωνα με
το άρθρο 5 παρ. 2 και 3, όπως ισχύουν μετά την προσθήκη με
το άρθρο 1 παρ. 3 ν. 4511/2018 (ΦΕΚ Α’2/15.1.2018) των φράσεων σε εισαγωγικά:
2. ο Μουφτής ασκεί δικαιοδοσία «, υπό τις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες που
ορίζονται στην παράγραφο 4,»μεταξύ μουσουλμάνων ελλήνων πολιτών της
περιφέρειάς του επί γάμων, διαζυγίων, διατροφών[14], επιτροπειών, κηδεμονιών,
χειραφεσίας ανηλίκων, ισλαμικών διαθηκών και της εξ αδιαθέτου διαδοχής,
εφόσον οι σχέσεις αυτές διέπονται από τον Ιερό Μουσουλμανικό Νόμο.
3. Οι εκδιδόμενες από τον Μουφτή αποφάσεις επί υποθέσεων αμφισβητούμενης
δικαιοδοσίας δεν μπορούν να εκτελεσθούν ούτε αποτελούν δεδικασμένο αν δεν
κηρυχθούν εκτελεστές από το Μονομελές Πρωτοδικείο της περιφέρειας όπου
η έδρα του Μουφτή, κατά τη διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας. Το δικαστήριο
ερευνά μόνον αν η απόφαση εκδόθηκε μέσα στα όρια της δικαιοδοσίας του Μουφτή
και αν οι διατάξεις που εφαρμόσθηκαν αντίκεινται στο Σύνταγμα «ιδίως στην
παράγραφο 2 του άρθρου 4 και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου.» Κατά της αποφάσεως του Μονομελούς Πρωτοδικείου χωρεί
προσφυγή ενώπιον του οικείου Πολυμελούς Πρωτοδικείου που δικάζει κατά την
ίδια διαδικασία. Κατά της αποφάσεως του Πολυμελούς Πρωτοδικείου δεν χωρεί
ένδικο μέσο τακτικό ή έκτακτο.
11. Με τον τελευταίο
νόμο 4511/2018 καθιερώθηκε το
δικαίωμα των Ελλήνων μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης να επιλέγουν ελεύθερα την
εφαρμογή ή μη της σαρία, ο δε Μουφτής έχει δικαιοδοσία μόνο κατ’εξαίρεση και εφόσον αμφότερα τα
διάδικα μέρη υποβάλουν σχετική αίτησή τους ενώπιόν του για επίλυση της
συγκεκριμένης διαφοράς κατά τον Ιερό Μουσουλμανικό Νόμο.
Ειδικότερα με το άρθρο 1 του νόμου αυτού προστέθηκε στο τέλος του άρθρου 5 της από 24.12.1990 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου παράγραφος 4 ως εξής:
«4.α. Οι υποθέσεις της παραγράφου 2
ρυθμίζονται από τις κοινές διατάξεις και μόνο κατ` εξαίρεση υπάγονται στη
δικαιοδοσία του Μουφτή, εφόσον αμφότερα τα διάδικα μέρη υποβάλουν σχετική
αίτησή τους ενώπιόν του για επίλυση της συγκεκριμένης διαφοράς κατά τον Ιερό
Μουσουλμανικό Νόμο. Η υπαγωγή της υπόθεσης στη δικαιοδοσία του Μουφτή είναι
αμετάκλητη και αποκλείει τη δικαιοδοσία των τακτικών δικαστηρίων για τη
συγκεκριμένη διαφορά. Εάν οποιοδήποτε από τα μέρη δεν επιθυμεί την υπαγωγή της
υπόθεσής του στη δικαιοδοσία του Μουφτή, δύναται να προσφύγει στα πολιτικά
δικαστήρια, κατά τις κοινές ουσιαστικές και δικονομικές διατάξεις, τα οποία σε
κάθε περίπτωση έχουν το τεκμήριο της δικαιοδοσίας. …
γ. Οι
κληρονομικές σχέσεις των μελών της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης
ρυθμίζονται από τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα, εκτός εάν ο διαθέτης συντάξει
ενώπιον συμβολαιογράφου δήλωση τελευταίας βούλησης, κατά τον τύπο της δημόσιας
διαθήκης, με αποκλειστικό περιεχόμενό της τη ρητή επιθυμία του να υπαχθεί η
κληρονομική του διαδοχή στον Ιερό Μουσουλμανικό Νόμο. Η δήλωση αυτή είναι
ελεύθερα ανακλητή, είτε με μεταγενέστερη αντίθετη δήλωσή του ενώπιον
συμβολαιογράφου είτε με σύνταξη μεταγενέστερης διαθήκης, κατά τους όρους του
Αστικού Κώδικα. Ταυτόχρονη εφαρμογή του Αστικού Κώδικα και του Ιερού
Μουσουλμανικού Νόμου στην κληρονομική περιουσία ή σε ποσοστό ή και σε
διακεκριμένα στοιχεία αυτής απαγορεύεται».
Γ. ΑΠΟΦΑΣΗ ΕΔΔΑ
12.Η Molla Sali, Ελληνίδα πολίτης, κάτοικος
Κομοτηνής, μουσουλμάνα στο θρήσκευμα, είχε προσφύγει κατά της Ελλάδας, μετά την
ακύρωση από τα ελληνικά δικαστήρια της διαθήκης του αποβιώσαντος συζύγου της,
επίσης μουσουλμάνου, με την αιτιολογία ότι η σαρία δεν αναγνωρίζει την διαθήκη.
Και ενώ το Πρωτοδικείο Ροδόπης (απόφαση 50/2010) και το Εφετείο Θράκης (απόφαση
392/2011) δεν εφάρμοσαν την σαρία
επειδή αντίκεινται στα ανθρώπινα δικαιώματα που διασφαλίζει το Σύνταγμα και η
ΕΣΔΑ, ο Άρειος Πάγος (απόφαση 1862/2013) εφάρμοσε τη σαρία και έκρινε, ότι ο Έλληνας υπήκοος δεν
είχε δικαίωμα να συντάξει διαθήκη. Αποτέλεσμα ήταν η σύζυγος να χάσει την
κληρονομία (3/4 της περιουσίας του αποβιώσαντος) και να περιέλθει αυτή στις
αδελφές του, όπως προστάζει η σαρία. Η σαρία ορίζει επίσης, μεταξύ άλλων, ότι
οι αρσενικοί κληρονόμοι κληρονομούν το διπλάσιο από τους θηλυκούς, καθώς και
ότι η επιμέλεια των ανηλίκων τέκνων σε περίπτωση διαζυγίου των γονέων τους
ανατίθεται στην μητέρα έως την ηλικία των 7 ετών για τα αγόρια και έως την
ηλικία των 9 ετών για τα κορίτσια.
13.Αξιοσημείωτο είναι ότι τα Δικαστήρια της ουσίας (Πρωτοδικείο Ροδόπης
–Εφετείο Ξάνθης) προέβησαν στον απαιτούμενο έλεγχο συνταγματικότητος και
συμβατότητος με τις Διεθνείς Συμβάσεις Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και
δεν εφάρμοσαν την σαρία, αλλά εδέχθησαν την εγκυρότητα της διαθήκης. Ωστόσο ο
Άρειος Πάγος εφάρμοσε την σαρία και ακύρωσε την διαθήκη, σε αντίθεση με την
γνώμη που εξέφρασε το Συμβούλιο της Επικρατείας (αποφάσεις 466/2003, 1333/2001)
και το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους (Γν/σεις ΟλΝΣΚ 390/1953, 112/2009), κατά
την οποία η εφαρμογή της σαρία και η δικαιοδοσία του μουφτή δεν είναι διεθνείς
υποχρεώσεις της Ελλάδας (βλ. παρακάτω).
14.Ειδικότερα το Πρωτοδικείο Ροδόπης
(απόφαση 50/2010) απέρριψε την προσφυγή των αδελφών του αποβιώσαντος, οι οποίες,
ως εξ αδιαθέτου κληρονόμοι, ζήτησαν την ακύρωση της διαθήκης, κατ’εφαρμογή της
σαρία, και την επαγωγή σε αυτές της κληρονομίας, αφού έκρινε ότι η απαγόρευση
στους Έλληνες μουσουλμάνους να διαθέσουν κατά βούληση την περιουσία τους μετά
τον θάνατό τους με διαθήκη συνιστά απαράδεκτη διακριτική μεταχείριση βάσει των
θρησκευτικών τους πεποιθήσεων, και παραβιάζονται το Ελληνικό Σύνταγμα [άρθρα 4
(αρχή της ισότητος), 5παρ. 1 (ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητος), 5παρ. 2
(αρχή της μη διάκρισης), 13 παρ. 1 (θρησκευτική ελευθερία)] και η Ευρωπαϊκή
Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) [άρθρο 14 (απαγόρευση των διακρίσεων)
και άρθρο 1 παρ. 1 Πρώτου Πρωτοκόλλου (προστασία ιδιοκτησίας)]. Το Δικαστήριο
επεσήμανε ότι, ακόμη και να κριθεί ότι εφαρμόζεται εξαιρετικά η σαρία, πρέπει
αυτό να γίνει με τρόπο συμβατό προς το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ και να μην οδηγεί
σε αποστέρηση της μειονότητας από τα δικαιώματά της αλλά σε ενίσχυση της
προστασίας των δικαιωμάτων αυτών.
15.Το Εφετείο Θράκης (απόφαση
392/2011) επιβεβαίωσε το δικαίωμα του αποβιώσαντος Έλληνος πολίτη να επιλέξει
να διαθέσει την περιουσία του μετά θάνατον με διαθήκη, αφού έκρινε ότι η άρνηση
του δικαιώματος αυτού θα οδηγούσε σε ανεπίτρεπτη διακριτική μεταχείριση λόγω
θρησκεύματος.
16.Ο Άρειος Πάγος (απόφαση 1862/2013) έκρινε, ότι ο Έλληνας μουσουλμάνος
δεν είχε δικαίωμα να συντάξει διαθήκη, διότι η σαρία δεν του αναγνωρίζει
τέτοιο δικαίωμα. Κρίθηκε ειδικότερα, ότι το διαπροσωπικό των Μουσουλμάνων
Ελλήνων υπηκόων δίκαιο, που καθιερώθηκε με την Συνθήκη των Αθηνών μεταξύ
Ελλάδος και Τουρκίας (του 1913), αποτελεί κατά το άρθρο 28 παράγ. 1 του
Συντάγματος αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού Ελληνικού δικαίου
και υπερισχύει κάθε αντίθετης διάταξης νόμου, και επομένως εφαρμοστέο δίκαιο
για τη ρύθμιση της κληρονομικής διαδοχής του κληρονομουμένου αδελφού
και συζύγου των διαδίκων είναι το κληρονομικό δίκαιο του Ιερού Μουσουλμανικού
Νόμου. Συνεπώς η ένδικη δημόσια διαθήκη θεωρήθηκε ανίσχυρη και δεν
παρήγαγε έννομο αποτέλεσμα, καθ` όσον το εφαρμοστέο στην περίπτωση αυτή
Ιερό Μουσουλμανικό Δίκαιο δεν αναγνωρίζει αντίστοιχο θεσμό.
ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ
17.Αναλόγως είχε κρίνει ο Άρειος Πάγος με τις προηγούμενες αποφάσεις του (βλ. σκέψη 55 απόφασης ΕΔΔΑ της 19.12.2018). Ειδικότερα: -Κατά την ΑΠ 2113/2009 (δημ/ση ΝΟΜΟΣ) η ιδιόγραφη διαθήκη θεωρείται ανίσχυρη και δεν παράγει κανένα έννομο αποτέλεσμα, αφού το εφαρμοστέο στη περίπτωση αυτή, Ιερό Μουσουλμανικό δίκαιο, δεν αναγνωρίζει αντίστοιχο θεσμό. Η απόφαση αναγνώρισε κατ’ εφαρμογήν της σαρία το κληρονομικό δικαίωμα των θηλέων σε ποσοστό ½ αυτού των αρρένων τέκνων.
- Κατά την ΑΠ 2138/2013 (δημ/ση ΝΟΜΟΣ) κρίθηκε, ότι με τις διατάξεις των άρθρων 14 παρ.1 της συνθήκης των Σεβρών του 1920, της συνθήκης της Λωζάννης του 1923, εξασφαλίσθηκε η εφαρμογή των μουσουλμανικών εθίμων και του ιερού Μουσουλμανικού νόμου στους Μουσουλμάνους το θρήσκευμα Έλληνες υπηκόους και ότι οι διατάξεις σχετικά με την εφαρμογή της σαρία (άρθρο 4 του ν. 147/1914, ν. 2345/1920 και ν. 1920/1991), «…οι οποίες εξασφαλίσθηκαν με τις προαναφερθείσες συνθήκες των Σεβρών και της Λωζάννης, δεν αντίκεινται, ούτε στην αρχή της ισότητας, που κατοχυρώνει το άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος, σύμφωνα με την οποία δεσμεύεται ο κοινός νομοθέτης, όταν πρόκειται να ρυθμίσει ουσιωδώς όμοιες καταστάσεις ή σχέσεις ή κατηγορίες προσώπων να μην τις μεταχειρίζεται κατά τρόπο ανόμοιο, είτε με τη μορφή ενός χαριστικού μέτρου ή προνομίου που δεν συνδέεται με αξιολογικά κριτήρια, είτε με τη μορφή της επιβολής μιας αδικαιολόγητης επιβάρυνσης ή της αφαίρεσης δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από γενικότερο κανόνα, εκτός αν η ιδιαίτερη ρύθμιση υπαγορεύεται από ειδικές περιστάσεις, που τη δικαιολογούν, ή επιβάλλεται από λόγους γενικότερου, κοινωνικού ή δημόσιου, συμφέροντος, ούτε στο άρθρο 20 παρ.1 του Συντάγματος, το οποίο ορίζει, ότι καθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ` αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντα του, όπως νόμος ορίζει, ούτε προς το συμπορευόμενο με αυτό δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο και της "δίκαιης δίκης", που καθιερώνεται με το άρθρο 6 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία εγγυάται σε κάθε άτομο το δικαίωμα να ερευνά το δικαστήριο κάθε αμφισβήτηση σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του αστικού χαρακτήρα, καθιερώνοντας τη "δίκαιη δίκη" υπό την έννοια της δικονομικής ισότητας των διαδίκων».
Όπως, περαιτέρω, έκρινε ο Άρειος Πάγος, κατά το άρθρο 974 του Οθωμανικού Αστικού Κώδικα, ο ανήλικος επιτροπεύεται ή κηδεμονεύεται, κηδεμών δε αυτού δεν είναι εκ του νόμου η μητέρα του ανήλικου, ανηλικότητα δε, κατά τον ίδιο Κώδικα, των μεν αρρένων άρχεται από του 12ου έτους, των δε θηλέων από του 9ου έτους της ηλικίας τους. Περαιτέρω, «ως προς το ζήτημα (αίτημα) της ανάθεσης της γονικής μέριμνας των ανήλικων παιδιών στην ενάγουσα, έπρεπε να εφαρμοστεί, όχι ο Ελληνικός Αστικός Κώδικας περί γονικής μέριμνας (αρθρ. 1510 επ. ΑΚ), αλλά ο Μουσουλμανικός Αστικός Κώδικας περί επιτροπείας και κηδεμονίας ανηλίκων (άρθρ. 974 Οθ. Αστ. Κωδ.)…». Επομένως κρίθηκε ότι «…κατά το εφαρμοζόμενο και προμνησθέν άρθρο 974 του Οθωμανικού Αστικού Κώδικα η επιτροπεία ή κηδεμονία των ως άνω ανήλικων παιδιών, τα οποία είναι άνω των 12 και 9 χρόνων αντίστοιχα, ανήκει στον εναγόμενο και όχι στην ενάγουσα».
-Κατά την ΑΠ 1370/2014 (δημ/ση ΝΟΜΟΣ) οι κληρονομικές σχέσεις των Μουσουλμάνων το θρήσκευμα Ελλήνων υπηκόων εξακολουθούν να ρυθμίζονται ως προς τα κτήματα καθαρής ιδιοκτησίας (μούλκια) από τον μουσουλμανικό νόμο (ΑΠ 1588/2011, ΑΠ 2113/2009) και ότι οι διατάξεις σχετικά με την εφαρμογή της σαρία (άρθρο 4 του ν. 147/1914, ν. 2345/1920 και ν. 1920/1991), οι οποίες εξασφαλίσθηκαν με τις προαναφερθείσες συνθήκες των Σεβρών και της Λωζάννης, δεν αντίκεινται, ούτε στην αρχή της ισότητας, που κατοχυρώνει το άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος, ούτε στο άρθρο 20 παρ.1 του Συντάγματος, ούτε προς το συμπορευόμενο με αυτό δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο και της "δίκαιης δίκης", που καθιερώνεται με το άρθρο 6 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) (βλ. και προηγουμένη υπ’ αριθ. 2138/2013 απόφαση). Επομένως κατά την απόφαση αυτή «οι κληρονομικές σχέσεις των διαδίκων, επίσης Μουσουλμάνων το θρήσκευμα Ελλήνων υπηκόων, διέπονται όχι από τον Αστικό Κώδικα, αλλά από τον Ιερονομικό Κληρονομικό δίκαιο των Μωαμεθανών ΦΕΡΑΙΖ, σύμφωνα με τον οποίο, βάση του κληρονομικού δικαίου των μουσουλμάνων αποτελεί η εξ αδιαθέτου διαδοχή και όχι η εκ διαθήκης, δεδομένου ότι στο δίκαιο αυτό, δεν προβλέπεται αντίστοιχος θεσμός, με τη μορφή και τη θέση που έχει στα σύγχρονα δίκαια, ώστε να αποτελεί λόγο κλήσεως στην κληρονομιά, παρά μόνον, κατ` εξαίρεση επιτρέπεται, με άλλη διάταξη του Κορανίου, που προτρέπει τους πιστούς σε αγαθοεργίες, ότι οι μουσουλμάνοι μπορούν κινούμενοι από πνεύμα αγαθοεργίας, να διαθέτουν υπέρ τρίτων ποσοστό μη υπερβαίνον το 1/3 της κληρονομίας».
18.Δικαστήρια της ουσίας:
- Το Εφετείο Θράκης
με την απόφαση 642/2009 (αδημοσίευτη) έκρινε, ότι η σύνταξη δημόσιας διαθήκης
από Έλληνα πολίτη, μουσουλμάνο το θρήσκευμα, με την οποία αυτός επέλεξε
ελεύθερα να καθορίσει τον τρόπο και τα πρόσωπα στα οποία θα περιέλθει μετά τον
θάνατό του η περιουσία του είναι έγκυρη σύμφωνα
με τα άρ. 1724επ.ΑΚ, παρά το γεγονός ότι η στον ιερό μουσουλμανικό νόμο δεν
αναγνωρίζεται ο θεσμός αυτός (ομοίως η 50/10 απόφαση του Πολυμελούς
Πρωτοδικείου Ξάνθης, αδημοσίευτη).
- Το Μονομελές Πρωτοδικείο Ξάνθης με την απόφαση 102/2012, επί αγωγής μητέρας ελληνίδας υπηκόου μουσουλμανικού θρησκεύματος, κατοίκου Ξάνθης με αντικείμενο ι) την επιμέλεια και ιι) την διατροφή των ανηλίκων τέκνων της, προέβη σε έλεγχο συνταγματικότητος και έκρινε, ότι η ρύθμιση του ιερού μουσουλμανικού νόμου, σύμφωνα με τον οποίο, σε περίπτωση διαζυγίου, η επιμέλεια του αγοριού ανήκει στη μητέρα μόνο μέχρι την ηλικία των επτά ετών και του κοριτσιού μέχρι τα εννέα, ενώ στη συνέχεια περιέρχεται στον πατέρα, μέχρι την ενηλικίωσή τους, με την οποία α) αφ’ ενός τα ανήλικα άρρενα τέκνα των διαζευγμένων μουσουλμάνων συζύγων αντιμετωπίζονται διαφορετικά από τα ανήλικα θήλεα τέκνα αυτών, με μόνο κριτήριο για τη διαφορετική αυτών μεταχείριση το φύλο τους και β) αφ’ ετέρου θίγονται δικαιώματα των Ελλήνων μουσουλμάνων γονέων, αντίκειται: ι) στο άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος, κατά το οποίο, ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας, ιι) στην εκ του άρθρου 4 παρ. 1 του Συντάγματος αρχή της ισότητας όλων των Ελλήνων ενώπιον του νόμου (καθώς ένα τμήμα του ελληνικού λαού διέπεται από θρησκευτικό δίκαιο, σε αντίθεση μάλιστα με ό,τι ισχύει για άλλες θρησκευτικές ομάδες), ιιι) στην αρχή της ισότητας των φύλων που κατοχυρώνει το άρθρο 4 παρ. 2 του Συντάγματος, iv) στο άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος, κατά το οποίο η παιδική ηλικία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, θεμελιούμενης της αρχής της υπεροχής του συμφέροντος του παιδιού, καθώς και v) στην αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας των Ελλήνων μουσουλμάνων που κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 του Συντάγματος και στο άρθρο 9 της ΕΣΔΑ, υπό την αρνητική της μορφή, εφόσον τους υποχρεώνει, σε περίπτωση που συνήψαν έγκυρο θρησκευτικό γάμο[15], να διέπονται από διαφορετικό σε σχέση με τους υπόλοιπους Έλληνες πολίτες οικογενειακό δίκαιο, το οποίο καθιστά σαφώς δυσμενέστερη την θέση τους και το οποίο αποκαλεί χαρακτηριστικά «αναχρονιστικό και απολιθωμένο οικογενειακό δίκαιο» [16]. Μετά τα ανωτέρω έκρινε το δικαστήριο, ότι στην υπό κρίση περίπτωση η διέπουσα την επιμέλεια των ανηλίκων τέκνων ρύθμιση του ιερού μουσουλμανικού νόμου, ως αντίθετη σε συνταγματικά κατοχυρωμένες αρχές, υποχρεώνει το δικαστή να διασφαλίσει τα ατομικά δικαιώματα των Ελλήνων μουσουλμάνων, με την εφαρμογή εν προκειμένω του ελληνικού Αστικού Κώδικα. Ωστόσο η απόφαση αυτή εξαφανίστηκε από το Εφετείο Θράκης με την απόφαση 178/205 (βλ. και σκέψη 53 απόφασης ΕΔΔΑ της 19.12.2018).
Επισημαίνεται περαιτέρω ότι, σύμφωνα με το άρθρο 3 της σύμβασης - πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των μειονοτήτων, κάθε πρόσωπο το οποίο ανήκει σε μία εθνική μειονότητα έχει δικαίωμα να επιλέγει αν θα αντιμετωπίζεται ή όχι με βάση αυτή την ιδιότητα και κανένα μειονέκτημα δεν μπορεί να προκύψει από την επιλογή αυτή ή την άσκηση των σχετικών δικαιωμάτων (η ίδια αρχή πρέπει να διέπει και τους ανήκοντες σε μία θρησκευτική μειονότητα). (Η Ελλάς έχει υπογράψει αλλά δεν έχει επικυρώσει την σύμβαση αυτή. )
19.
Πρέπει να σημειωθεί ότι τόσο το
Συμβούλιο της Επικρατείας (αποφάσεις 466/2003, 1333/2001) όσο και το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους
(112/2009 Γν/ση) είχαν ήδη πριν την απόφαση αυτή, κρίνει, ότι το άρ. 11 της
Συνθήκης των Αθηνών της 1/14-11-1913, στο οποίο απαντάται η κατοχύρωση δυνάμει
ειδικής και συγκεκριμένης προβλέψεως Διεθνούς Συνθήκης μεταξύ Ελλάδος και
Τουρκίας της αρμοδιότητος του Μουφτή, έχει καταργηθεί, άλλως και εν πάση
περιπτώσει έχει καταστεί ανενεργό και άνευ αντικειμένου, αφού μετά την
μεσολαβήσασα εμπόλεμη κατάσταση Ελλάδος και Τουρκίας συνήφθη η Συνθήκη της
Λωζάννης της 24-7-1923, η οποία στα άρ. 37 και 45 ερρύθμισε κυριαρχικώς την
προστασία των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων, χωρίς να
περιλάβει ειδικότερο όρο για την αρμοδιότητα του Μουφτή. Υπέρ της θέσεως αυτής
συνηγορεί το γεγονός ότι στο άρ. 99 συνθ. Λωζάννης, όπου αναφέρονται οι
συνθήκες και συμβάσεις που θα επανέλθουν σε ισχύ, δεν περιλαμβάνεται και η
συνθήκη των Αθηνών. Το γεγονός αυτό μαρτυρεί την βούληση των μερών, οι σχέσεις
τους να διέπονται πλέον από την Συνθήκη της Λωζάννης (έτσι ΟλΝΣΚ 390/1953).
Έτσι η Συνθήκη των Αθηνών είχε ήδη καταργηθεί πριν το Σύνταγμα 1975 και δεν
είναι εφαρμοστέα, Έτσι κατά την ανωτέρω εκτεθείσα άποψη του Συμβουλίου της
Επικρατείας, την οποία υιοθετεί και το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους με την 112/2009
Γνωμοδότησή του, η αρμοδιότητα του Μουφτή αποτελεί εσωτερικό δίκαιο με βάση το
συνήθους τυπικής ισχύος άρ. 5 ν.1920/1991. Αυτό πρακτικά σημαίνει, ότι η
διάταξη αυτή μπορεί να καταργηθεί με μεταγενέστερο τυπικό νόμο, αφού ο
μεταγενέστερος νόμος καταργεί τον προγενέστερο.[17]
20.
Εξ άλλου με την 347/2003 Γνωμοδότησή του, το Νομικό Συμβούλιο του
Κράτους απεφάνθη, ότι η πρόβλεψη του άρ. 5 παρ.2 Ν.1920/1991 έχει
προεξαγγελτικό χαρακτήρα των αρμοδιοτήτων του μουφτή και δεν έχει την έννοια
της τέλεσης των γάμων ανεξαρτήτως συνδρομής προϋποθέσεων (υπηκοότητα – χωρική
αρμοδιότητα). Κατά συνέπειαν η εγκαθίδρυση αρμοδιότητος του Μουφτή για έγκυρη
σύναψη γάμου τελεί υπό τις προϋποθέσεις της υπηκοότητας και της χωρικής
αρμοδιότητας.
21.
Επισημαίνεται,
ότι η διάταξη του άρ. 5 ν. 1920/1991, όπως ισχύει τροποποιηθείσα κατά τα ανωτέρω με τον ν. 4511/2018 όπως και
αυτή του προγενέστερου άρ. 4 Ν.147/1914, που συνεπάγεται την εφαρμογή του ιερού
μουσουλμανικού νόμου, αποτελεί κατά την κρατούσα και ορθότερη άποψη τοπικό
δίκαιο των μουσουλμάνων μόνο της Δυτικής Θράκης[18], έχει τοπικό χαρακτήρα,
αφού αφορά αποκλειστικά στους μη ανταλλάξιμους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της
Δυτικής Θράκης και γι’ αυτό είναι ορθότερη η στενή ερμηνεία των υποκειμενικών
ορίων τους[19]. Η διάταξη του
άρθρου 5παρ.2 ν.1920/1991 για τις αρμοδιότητες του μουφτή, όπως ισχύει, δεν
θεσπίζει κανόνα ουσιαστικού δικαίου ο οποίος να ορίζει το εφαρμοστέο δίκαιο,
αλλά μόνο κανόνα δικονομικού δικαίου[20].
Τα ζητήματα του οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου, που ανήκουν στη δικαιοδοσία
του μουφτή ως ιεροδίκη, είναι σαφώς καθορισμένα και περιορισμένα, καθόσον οι
διατάξεις αυτές εισάγουν εξαιρετικό δίκαιο, του οποίου η διασταλτική ερμηνεία ή
ανάλογη εφαρμογή είναι ανεπίτρεπτη[21].
ΕΔΔΑ ΕΠΙ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ
ΤΗΣ ΣΑΡΙΑ
22.
Το ΕΔΔΑ με την απόφασή του
της 19.12.2018, Molla Sali κατά
Ελλάδας (αρ. προσφυγής 20452/14), επεσήμανε
ότι, όπως φαίνεται από την νομολογία των κατώτερων ελληνικών δικαστηρίων, η
δικαιοδοσία του μουφτή και η εφαρμογή της σαρία περιορίζονται από τις ισχύουσες
στο εθνικό νομικό σύστημα συνταγματικές και διεθνείς δεσμεύσεις της Ελλάδας,
που επιβάλλουν στο Κράτος σε περίπτωση σύγκρουσης μεταξύ της σαρία και των
πολιτικών δικαιωμάτων, να εξασφαλίσει τα τελευταία στους Μουσουλμάνους Έλληνες
πολίτες εφαρμόζοντας τον Ελληνικό Αστικό Κώδικα (απόφαση 9/2008 του Μονομελούς
Πρωτοδικείου Ροδόπης) (σκέψη 50).
23.
Από την μελέτη της
νομολογίας των Πρωτοβαθμίων Δικαστηρίων, η θεωρία επισημαίνει, ότι αυτά τα δικαστήρια
στην πράξη δεν ασκούν ορθό έλεγχο συνταγματικότητος, αλλά στην πραγματικότητα
εφαρμόζουν τις αποφάσεις του μουφτή. Για παράδειγμα μεταξύ 2007 και 2014, τα
δικαστήρια της Ξάνθης και της Ροδόπης επικύρωσαν 390 αποφάσεις του Μουφτή της
Ξάνθης και 476 αποφάσεις του Μουφτή της Κομοτηνής αντιστοίχως, ενώ απέρριψαν 34
και 17 υποθέσεις αντιστοίχως (ΕΔΔΑ απόφ. της 19.12.2018 σκέψη 48).
24.
Το ΕΔΔΑ με την απόφασή του της 19.12.2018, έκρινε, ότι αναμφιβόλως
δεν υφίσταται διεθνής υποχρέωση της Ελλάδος για εφαρμογή της σαρία, αφού οι
Συνθήκες των Σεβρών και της Λωζάννης δεν επιβάλλουν τέτοια υποχρέωση.
Ειδικότερα η Συνθήκη της Λωζάννης δεν αναφέρεται ειδικώς στην δικαιοδοσία του
Μουφτή, αλλά επιβάλλει μόνον τον σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας της
μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτικής Θράκης, και όχι διορισμό μουφτή με
δικαιοδοτικές – δικαστικές αρμοδιότητες (σκέψη 151).
25.
Το ΕΔΔΑ, αφού επεσήμανε την διαφοροποίηση των αποφάσεων ελληνικών
δικαστηρίων ως προς το ζήτημα (σκέψη 153), εξέθεσε ότι διάφοροι διεθνείς
οργανισμοί είχαν επισημάνει την ανησυχία τους για την εφαρμογή της σαρία στους
μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης και την άνιση διακριτική μεταχείριση που
συνεπαγόταν, ειδικά εις βάρος των γυναικών και των παιδιών, όχι μόνον εντός της
μειονότητας σε σχέση με τους άνδρες, αλλά και σε σχέση με τους υπόλοιπους
Έλληνες πολίτες. Ειδικά ο Επίτροπος για
τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης επεσήμανε ότι η εφαρμογή
της σαρία στις οικογενειακές και κληρονομικές σχέσεις ήταν αντίθετη με τις
διεθνείς υποχρεώσεις της Ελλάδας και πρότεινε οι ελληνικές αρχές να ερμηνεύσουν
την Συνθήκη της Λωζάννης με τρόπο απολύτως συμβατό με τις υποχρεώσεις αυτές,
που απορρέουν από τις Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Συμβάσεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
(σκέψη 154, 74-75).
26.
Συναφώς η Επιτροπή για τα νομικά Ζητήματα και τα Ανθρώπινα
Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης, είχε επισημάνει τα προβλήματα που
ανακύπτουν από την κατά 99% επικύρωση των αποφάσεων του Μουφτή από τα Ελληνικά
Δικαστήρια. Μάλιστα στις 27.1.2016 υπεβλήθη στην Επιτροπή αίτημα για έκδοση
απόφασης με τίτλο «Συμβατότητα της σαρία με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων
Δικαιωμάτων. Στο εισαγωγικό υπόμνημά του της 7.10.2016, ο εισηγητής αναφέρθηκε
ειδικώς στην εφαρμογή της σαρία στην Δυτική Θράκη στην Ελλάδα, επισημαίνοντας
τα σοβαρά ζητήματα έλλειψης συμβατότητας της τηρουμένης σχετικά πρακτικής με τα
Διεθνή και Ευρωπαϊκά πρότυπα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (σκέψεις 76-77 απόφασης
ΕΔΔΑ της 19.12.2018).
27.
Το ΕΔΔΑ επισήμανε επίσης τις αναφορές της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την
Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των Γυναικών (σκέψεις 154, 70-73) και της
Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που συστήθηκε σε εκτέλεση του Διεθνούς
Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (σκέψεις 154, 72-73).
28.
Περαιτέρω,
σύμφωνα με την νομολογία του ΕΔΔΑ, η αναγνώριση ειδικού καθεστώτος για τις
μειονότητες επιβάλλει να εφαρμόζεται με τρόπου που δεν δημιουργεί διακριτική
μεταχείριση. Έτσι ο μουσουλμάνος στο θρήσκευμα δεν παραιτείται αυτόματα ούτε
από το δικαίωμά του να συντάσσει διαθήκη ούτε από τα υπόλοιπα δικαιώματά του
και δεν πρέπει να υφίσταται διακριτική μεταχείριση λόγω του θρησκεύματός του. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν πρέπει να συνεπάγονται την απώλεια των
δικαιωμάτων (σκέψη 155 απόφασης ΕΔΔΑ της 19.12.2018).
29.
Τέλος η άρνηση στα μέλη μιας θρησκευτικής μειονότητας των
δικαιωμάτων που παρέχει ο νόμος οδηγεί όχι μόνο σε διακριτική άνιση μεταχείριση
αλλά και σε παραβίαση της προστασίας των μειονοτήτων και του δικαιώματος του
αυτοπροσδιορισμού. Υπάρχει και η αρνητική πλευρά του δικαιώματος, δηλ. να μην
αντιμετωπίζεται κανείς ως μέλος μιας μειονότητας. Η επιλογή κάθε μέλους της
μειονότητας πρέπει να είναι ελεύθερη και να γίνεται σεβαστή τόσο από τα άλλα
μέρη της μειονότητας, όσο και από το Κράτος. Στην απόφαση εκτίθεται ο έντονος
προβληματισμός των Διεθνών Οργάνων σχετικά με την προστασία των δικαιωμάτων των
γυναικών και των παιδιών από την εφαρμογή της σαρία. (σκέψη 157 απόφασης ΕΔΔΑ
της 19.12.2018).
30.
Επί πλέον το Δικαστήριο επεσήμανε ότι η Ελλάδα είναι το μοναδικό
Ευρωπαϊκό Κράτος, σε
τμήμα της εδαφικής επικράτειας του οποίου ισχύει ο ιερός μουσουλμανικός νόμος για
το προσωπικό καθεστώς πολιτών του αντίθετα στην βούλησή τους (σκέψη 158 της
απόφασης ΕΔΔΑ της 19.12.2018)[22].
31.
Το ΕΔΔΑ με την
απόφασή του της 19.12.2018, αποφάσισε ότι στην προκειμένη περίπτωση η εφαρμογή
της σαρία οδήγησε σε παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων της χήρας που κληρονόμησε
τον σύζυγό της και βρέθηκε σε μια κατάσταση που ούτε εκείνη ούτε ο σύζυγός της
επέλεξαν. Επομένως το Δικαστήριο κατέληξε ότι η εφαρμογή της σαρία από τα
ελληνικά δικαστήρια είχε ως συνέπεια την παραβίαση των άρθρων 14 της Σύμβασης
σε συνδυασμό με το άρθρο 1 παρ. 1 Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου (σκέψεις
160-162).
ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (Ε.Δ.Δ.Α.)
32.
Απόφαση επί προσφυγής 29009/10 Cigdem κατά Ελλάδος
Ο ιερός
μουσουλμανικός νόμος δεν αναγνωρίζει κληρονομικά δικαιώματα σε τέκνα γεννημένα
εκτός γάμου.
Η Dilek Cigdem, Γερμανίδα υπήκοος,
αναγνωρισθείσα με απόφαση γερμανικού δικαστηρίου, ως γνήσιο τέκνο Έλληνος
μουσουλμάνου, γεννημένο εκτός γάμου, παραπονέθηκε για παραβίαση της
θρησκευτικής της ελευθερίας και του δικαιώματος στην ιδιοκτησία (άρ. 8,1 πρώτου
Προσθέτου Πρωτοκόλλου και 14 της Σύμβασης). Το Εφετείο Θράκης (497/2009) είχε
προηγουμένως ακυρώσει το εκδοθέν υπέρ της κληρονομητήριο, διότι το κρίσιμο
ζήτημα του κληρονομικού της δικαιώματος έπρεπε να κριθεί κατά την τακτική
διαδικασία.
Εν τέλει η
προσφυγή απερρίφθη ως απαράδεκτη ελλείψει νομιμοποιήσεως του πληρεξουσίου της
προσφεύγουσας και δεν έχουμε επί της ουσίας κρίση.
33.
Αποφάσεις Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επί προσφυγών
41340/98, 41342/98, 41343/98 και 41344/98 Refah Partizi (Κόμμα της Ευημερίας) κατά Τουρκίας
Αφορμή για προβληματισμό σχετικά με
την εφαρμογή του ιερού μουσουλμανικού νόμου, θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι
σκέψεις του Δικαστηρίου στις προσφυγές 41340/98, 41342/98, 41343/98 και 41344/98
Refah Partizi (κόμμα της
ευημερίας) κατά Τουρκίας.
Οι προσφεύγοντες παραπονέθηκαν ενώπιον
του ΕΔΔΑ για παραβίαση των άρ.9, 10, 11, 14, 17 και 18 της Σύμβασης εκ μέρους
της Τουρκίας, λόγω της διάλυσης του κόμματος της ευημερίας (1ου
προσφεύγοντος) από το συνταγματικό δικαστήριο της Τουρκίας και της επιβολής
περιορισμών στην άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων των λοιπών προσφευγόντων.
Σύμφωνα με την γνώμη του κρατικού εισαγγελέα το κόμμα της ευημερίας Refah Partizi, με το να επικαλείται τον ιερό πόλεμο (djihad) και
με το να τονίζει την πρόθεσή του να αντικαταστήσει την δημοκρατική νομοθεσία με
την σαρία, απέδειξε, ότι οι αντικειμενικοί του σκοποί είναι ασύμβατοι με τις
απαιτήσεις μιας δημοκρατικής κοινωνίας (σκέψη 19).
Το Δικαστήριο διετύπωσε τις εξής
σκέψεις:
«Η σαρία είναι ασύμβατη με τις θεμελιώδεις
αρχές της δημοκρατίας όπως πηγάζουν από την Σύμβαση…».
«…Η σαρία,
αντικατοπτρίζοντας πιστά τα δόγματα και τους θεϊκούς κανόνες που επιβάλλονται
από την θρησκεία, παρουσιάζει χαρακτηριστικά σταθερά και αμετάβλητα. Αρχές όπως
ο πλουραλισμός και η πολιτική συμμετοχή ή η διαρκής εξέλιξη των κοινωνικών ελευθεριών
της είναι άγνωστες …» (σκέψη 123).
«…Είναι δύσκολο
να δηλώνει κανείς ότι σέβεται την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα και
συγχρόνως να υποστηρίζει ένα καθεστώς βασισμένο στην σαρία, που αφίσταται σαφώς
από τις αξίες της Σύμβασης (ΕΣΔΑ), ιδιαιτέρως ως προς τους κανόνες του
ουσιαστικού και δικονομικού ποινικού δικαίου, την θέση της γυναίκας και την,
βάσει θρησκευτικών κανόνων, παρέμβαση στην ιδιωτική και δημόσια ζωή…» (σκέψη
123).
«…Η Τουρκία, και όλα τα συμβαλλόμενα μέρη,
δικαιούνται να εμποδίζουν την επιβολή των θρησκευτικών παραδόσεων, που
συγκρούονται με την δημόσια τάξη και τις αξίες της Δημοκρατίας (π.χ. τους
κανόνες που επιτρέπουν τις διακρίσεις λόγω φύλου, όπως η πολυγαμία και τα
προνόμια των ανδρών στο διαζύγιο και στην κληρονομική διαδοχή)…» (σκέψη 128).
34.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Αντί επιλόγου παραθέτω την μαρτυρία της
Σαμπιχά
Σουλεϊμάν, μουσουλμάνας Ρομά από τη Θράκη, προέδρου του Συλλόγου Γυναικών
Δροσερού «Η Ελπίδα»…. που ακούσθηκε στο 5ο συνέδριο του ΟΗΕ
για τις μειονότητες στη Γενεύη (27 & 28 Νοεμβρίου 2012), οποία αναφέρει
μεταξύ άλλων:
«…Οι μουσουλμάνοι τουρκικής καταγωγής
προσπαθούν να μας επιβάλλουν εκτός από τη γλώσσα τους και την ταυτότητά τους.
Ξοδεύουν πολλά λεφτά για να χτίσουν τζαμιά μέσα στους οικισμούς μας. Μας λένε
ότι οι Τσιγγάνοι πεθαίνουν νέοι επειδή δεν είναι καλοί Τούρκοι και πιστοί
μουσουλμάνοι. Εμείς, όμως ξέρουμε ότι αυτό που χρειαζόμαστε είναι περισσότερα
σχολεία και νοσοκομεία όχι τζαμιά που άλλωστε η Θράκη έχει πολλά. Εδώ και
χρόνια επιμένουν να φτιάξουν σωματεία και να τα ονομάσουν «τουρκικά». Στη
συνέχεια προσπαθούν να μας γράψουν σε αυτά τα σωματεία για να μας υποχρεώσουν
κι εμάς να πούμε ότι είμαστε Τούρκοι. Πριν μερικά χρόνια το ελληνικό κράτος
όρισε να πηγαίνουμε υποχρεωτικά σε νηπιαγωγεία. Οι τουρκικής καταγωγής
Μουσουλμάνοι έφτιαξαν δικά τους νηπιαγωγεία όπου διδάσκονται μόνον τουρκικά.
Μας πιέζουν να γραφτούμε σε αυτά τα νηπιαγωγεία. …Θέλουμε να έχουμε καλή
εκπαίδευση στη γλώσσα του κράτους που ζούμε. Θέλουμε περισσότερα δημόσια
σχολεία…. Θέλουμε (το Κράτος) να μας προστατεύει επειδή είμαστε μουσουλμάνες
γυναίκες με δικαιώματα που παραβιάζονται διαρκώς από ανθρώπους που νομίζουν ότι
είναι δικαίωμά τους να φέρονται άσχημα στις γυναίκες τους. Περιμένουμε την
πραγματική βοήθεια από το ελληνικό κράτος….».
Άρ. 116, παρ. 2 του
Συντάγματος:
«Το κράτος μεριμνά για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη,
ιδίως σε βάρος των γυναικών».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
-Βέργου Μ., Ο ιερός μουσουλμανικός
νόμος (σαρία) και η εφαρμογή του στις προσωπικές σχέσεις των Ελλήνων
μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, 7.7.2017, εργασία στο Ενιαίο Πρόγραμμα
Μεταπτυχιακών Σπουδών 2016-2017, Κατεύθυνση Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, Μάθημα:
Η Πρακτική του Διεθνούς Δικαίου, δημ/ση
ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
- Γιαννουλάτου Αν., Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Καθ. Παν. Αθηνών,
Ισλάμ, εκδ. Πορευθέντες, Αθήναι 1993, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ 2016
- Δεληγιάννη, Οικογενειακό
Δίκαιο ΙΙ
- Καράκωστα Β., Τα συνταγματικά
θεμέλια της θρησκευτικής ελευθερίας και η δυνατότητα αναθεώρησης των σχετικών
διατάξεων Δ26 σ.817
- Κιουπτσίδου Ε., Ζητήματα των
Κανονισμών 2201/2003 και 1347/2000 (του Συμβουλίου της ΕΚ) σχετικά με την
διεθνή δικαιοδοσία και αναγνώριση των αποφάσεων στις γαμικές διαφορές Δνη
2005σ.653
- Κοτζαμπάση Αθ., «Το πεδίο
εφαρμογής του ιερού μουσουλμανικού νόμου στις οικογενειακές έννομες σχέσεις των
Ελλήνων μουσουλμάνων, ΕλλΔνη 44/2003, σ. 57
- Κουμάντου Γ., Οικογενειακό
Δίκαιο Ι
- Κουνουγέρη
Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο Ι
- Κουφογιαννίδη Βασ., Ο θεσμός του Μουφτή
και ο ιερός νόμος του Ισλάμ στην ελληνική έννομη τάξη, ΠΜΣ Δημοσίου Δικαίου
Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Κομοτηνή Ιαν.2011
-Κτιστάκη Ιων., Ο μουφτής, η σαρία
και τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, ΝοΒ 2007 σ.228
- Le monde diplomatique, Σεπτέμβριος 2016, σελ. 12-13
- Μαρίνου Αν., Νικολάου-Πατραγα Κ.,
Περί το καθεστώς της αναδείξεως του Μουφτή κατά την ελληνικήν έννομον τάξιν,
ΕΔΔΔ 2/2011 σ.281
- Μαρίνου Αν., Το Δικαστήριο των
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας ΕΔΔΔ
2/2011 σ.286
- Ματθία Στ., Ο μουφτής ως
Δικαστής, ΤοΣ2/2007σ.427
- Παντελίδου Κ., Το
εφαρμοστέο στους Έλληνες Μουσουλμάνους οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο (με
αφορμή την ΕφΘρ 489/2011 και την ΜΠρΞαν 102/2012, δημοσιευμένη στο ΕφΑΔ
2013,290).
- Παπαστυλιανού Χρ., Η αντιποίηση
θρησκευτικής αρχής και η προσαρμογή της νομολογίας του Α.Π. στην νομολογία του
ΕΔΔΑ ΝοΒ 2004 σ.534
- Παπαχρίστου Αθ., ΑΚ
Γεωργιάδη-Σταθόπουλου άρ.1416 αρ.12,
- Παπαχρίστου
Αθ.,
Οικογενειακό Δίκαιο
- «Le Point», τ. Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2016, αφιέρωμα στο ισλάμ
- Σαρτζετάκη Χρ., Σκέψεις επί της
αναθεωρήσεως του Συντάγματος. Το δέον και το εφικτόν ΕλλΔνη 2006 σ.965
- Τσάγκαρη Αγ., Νομικά ζητήματα
θρησκευτικής ελευθερίας στις «ελληνικές υποθέσεις» του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου,
ΠοινΔικ 8-9/2007 σ.1019επ.
- Τσιτσελίκη Κ., Οι δικαιοδοσίες του
μουφτή ως ιεροδίκη, ΝοΒ 2001 σ.583
- ΧΡΟΝΟΣ, Ημερήσια εφημερίδα
Κομοτηνής 27.08.2011, ΠΕΡΙ ΣΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΜΟΥΦΤΗΔΩΝ.
ΠΗΓΗ: ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από
το περ. ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ, τ. 5 /2019 σελ. 1143-1154, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 17.9.2019.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[4] Γιαννουλάτου
Αν., Ισλάμ, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ 2016, σελ. 275.
[6] Το σύνολο των
κανόνων που ορίζονται από το Κοράνι και την Σούνα. Η Σούνα είναι η παράδοση που
περιέχεται συνίσταται στις έξι Χαντίθ (αναφορές) και συγκεντρώνει τις
μαρτυρίες των λόγων και των πράξεων του Προφήτη Μωάμεθ (τον 9ο μ.Χ. Βλ.
γαλλικό περιοδικό «Le Point», τ.
Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2016, αφιέρωμα στο ισλάμ, σελ. 92, 97. Οι σουννίτες
αποδέχονται την Σούνα, ενώ οι σιίτες
αποδέχονται τη δική τους Χαντίθ. Για τις διαφορές μεταξύ σουννιτών και σιιτών
βλ. Γιαννουλάτο Ισλάμ, ό.π. σελ. 348 επ.
[7] Βέργου Μ., Ο ιερός
μουσουλμανικός νόμος (σαρία) και η εφαρμογή του στις προσωπικές σχέσεις των
Ελλήνων μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, 7.7.2017, εργασία στο Ενιαίο Πρόγραμμα
Μεταπτυχιακών Σπουδών 2016-2017, Κατεύθυνση Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, Μάθημα:
Η Πρακτική του Διεθνούς Δικαίου, δημ/ση
ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
[8] Κοτζαμπάση Α.,
επίκ. Καθ. Α.Π.Θ., «Το πεδίο εφαρμογής του ιερού μουσουλμανικού νόμου στις οικογενειακές
έννομες σχέσεις των Ελλήνων μουσουλμάνων, ΕλλΔνη 44/2003, σελ. 57επ.
[9] Βλ. Mohammed Hocine Benkheira «Ένας νόμος που κατέβηκε από τον ουρανό», άρθρο στην γαλλική, στο
γαλλικό περιοδικό «Le Point», τ.
Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2016, σελ. 39.
[10] «Οι άνδρες είναι
ανώτεροι των γυναικών ένεκα της ιδιότητος δι’ ης ο Θεός ύψωσεν τους μεν επί των
δε, και διότι οι άνδρες προικίζουσι τας γυναίκας εκ του πλούτου αυτών. Αι
ενάρετοι γυναίκες είναι ευπειθείς και υπήκοοι, τηρούσι μετά προσοχής, κατά την
απουσίαν των ανδρών αυτών, ό,τι ο Θεός διέταξε να τηρήται ανέπαφον. Ονειδίζεται
εκείνας, ων την απείθειαν πτοείσθε. Θέλετε ορίσει εις αυτάς χωριστήν κοίτην,
έστε προς αυτάς ευμενείς. Ο δε Κύριος είναι ύψιστος και μέγας» (Αι Γυναίκες,
4:38) (Αν. Γιαννουλάτος, Ισλάμ, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ σελ. 277).
[11] Χαρακτηριστικά
αναφέρεται η υπ` αριθμό πρωτοκ. 173/00/Φ.56/10-5-2000 Γνωμάτευση (ρήτρα -
φετβά) του Μουφτή Κομοτηνής:
"ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΜΟΥΦΤΕΙΑ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ
ΓΝΩΜΑΤΕΥΣΗ
ΕΡΩΤΗΜΑ: Σύμφωνα με το
Ιερό Οικογενειακό Δίκαιο του Ισλάμ, δύναται η έγγαμος σύζυγος να διαζευγνύει
τον σύζυγόν αυτής;
ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ: Σύμφωνα με
το Ιερό Οικογενειακό Δίκαιο του Ισλάμ, το δικαίωμα του διαζυγίου, αν δεν έχει
δοθεί και στην σύζυγο κατά την προγαμιαία συμφωνία κατά την τέλεση του γάμου
(Νικιάχ), ΑΝΗΚΕΙ στον σύζυγο, ο οποίος μόνο εκείνος για διαφόρους σοβαρούς
λόγους δύναται να διαζευγνύει την σύζυγο του, πάντα βέβαια υποχρεούμενος να
καταβάλει την αποζημίωση της λύσης του γάμου και το αντίτιμο των δωρεών (μιχρ)
που έχουν συμφωνηθεί και συνομολογηθεί, κατά την τέλεση του γάμου τους, που
είναι καταχωρημένα εθιμικά και στην άδεια γάμου τους .................. Ούτως στα
Ιερονομικά Συγγράμματα
Κομοτηνή, 10ην Μαΐου
2000 Ο Μουφτής Κομοτηνής.
[12] Το ιερό βιβλίο
του Ισλάμ καθιερώνει την πολυγαμία των ανδρών, παραλλήλως δε προς τις νόμιμες
γυναίκες ο μουσουλμάνος δύναται να έχει και απεριόριστο αριθμό παλλακίδων. Το
διαζύγιο θεσπίζεται με ιδιαίτερη ευκολία για τον άνδρα, εάν όμως η σύζυγος το
ζητήσει ο άνδρα της δικαιούται να την δείρει. Μόνο κοινή συναινέσει και με καταβολή
αποζημιώσεως στον σύζυγο είναι δυνατή η λύση του γάμου με πρωτοβουλία των
γυναικών. (Αναστάσιος Γιαννουλάτος ,ό.π. σελ. 199) . βλ. και Κέντρο Συμπαράστασης Παλιννοστούντων Μεταναστών.
[13] Βλ. Mohammed Hocine Benkheira «Ένας νόμος που κατέβηκε από τον ουρανό», άρθρο στην γαλλική, στο
γαλλικό περιοδικό «Le Point», αφιέρωμα
στο ισλάμ, τ. Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2016, σελ. 41, βλ. και Γιανουλάτο, Ισλάμ,
ό.π. σελ. 276.
[14] νεφακά είναι η αξίωση διατροφής της συζύγου, για ένα τρίμηνο μετά την αποπομπή
της από το σύζυγο, που προβλέπεται από το ισλαμικό δίκαιο επειδή απαγορεύεται
στη γυναίκα να τελέσει νέο γάμο. Η διατροφή αυτή διαχωρίζεται σαφώς από την
διατροφή ανηλίκων τέκνων, που αφορά στις σχέσεις γονέων και τέκνων και σαφώς
εξαιρείται του πεδίου εφαρμογής του ιερού μουσουλμανικού νόμου, υπαγόμενη στον
ελληνικό αστικό κώδικα.
[15] «(ο οποίος σε αρκετές περιπτώσεις δεν είναι καν προσωπική
επιλογή των ίδιων των Ελληνίδων μουσουλμάνων,
αλλά άλλων προσώπων του οικογενειακού περιβάλλοντος τους
που αποφασίζουν γι` αυτές, όσον αφορά τις οριζόμενες
στις διατάξεις των άρθρων 4 του ν. 147/1914 και 5 του ν. 1920/1991
έννομες σχέσεις τους)».
[16] «το οποίο, σημειωτέον», συνεχίζει η απόφαση, «καίτοι απέβλεψε
στη διατήρηση πολιτικών κυρίως ισορροπιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας
σε κρίσιμες ιστορικά και πολιτειακά περιόδους, διατηρήθηκε σε ισχύ στην Ελλάδα,
η οποία είναι πλέον η μόνη ευρωπαϊκή χώρα στην οποία ισχύει ως εσωτερικό δίκαιο
ο ιερός μουσουλμανικός νόμος, ενώ έπαψε να ισχύει στην Τουρκία,
με την εισαγωγή του (ελβετικού) αστικού κώδικα, ήδη από το 1926,
ακόμα κι αν οι ίδιοι οι Έλληνες μουσουλμάνοι αποζητούν προστασία,
απευθυνόμενοι στην ελληνική έννομη τάξη με αίτημα την εφαρμογή ισονομίας,
την εξάλειψη των διακρίσεων λόγω φύλου και την προάσπιση των ατομικών τους
δικαιωμάτων».
[17] βλ. Βέργου Μ., Ο
ιερός μουσουλμανικός νόμος (σαρία) και η εφαρμογή του στις προσωπικές σχέσεις
των Ελλήνων μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, 7.7.2017, εργασία στο Ενιαίο
Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών 2016-2017.
Κατεύθυνση Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου
Μάθημα: Η Πρακτική του Διεθνούς Δικαίου,
δημ/ση ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
[18] Κοτζαμπάση ό.π. σ.71επ.
[19] Κατ’ άλλη άποψη αφορά
όλους τους Έλληνες μουσουλμάνους, πλην των κατοίκων της Δωδεκανήσου ΟλΑΠ 738/1967 ΝοΒ
16.381, ΑΠ 1723/1980 ΕΕΝ 1981.725.
[20] Κοτζαμπάση ό.π.
σ.62, Παπαχρίστου ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου άρ.1416 αρ.12, Κουμάντος Οικογ.Δίκ.1
σελ.244.
[21] ΕφΘρ 119/2006
Αρμ. 2006.1565, ΕφΘρ 7/2001 Αρμ. 2001.692, ΕφΘρ 356/1995 Αρμ. 1996.41,
ΜΠρΞάνθ102/2012 δημ/ση ΝΟΜΟΣ.
[22] Βλ. και Βέργου Μ., Ο ιερός μουσουλμανικός νόμος (σαρία) και η εφαρμογή του στις
προσωπικές σχέσεις των Ελλήνων μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, 7.7.2017,
εργασία στο Ενιαίο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών 2016-2017, Κατεύθυνση
Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, Μάθημα: Η Πρακτική του Διεθνούς Δικαίου, δημ/ση ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
ΛΕΞΕΙΣ: σαρια, ιερος μουσουλμανικος νομος, προσωπικες σχεσεις, Ελληνες μουσουλμανοι, Δυτικη Θρακη, Ευρωπαικο Δικαστηριο Δικαιωματων του Ανθρωπου, Μολλα Σαλι, κατα Ελλαδας, μουσουλμανισμος, Τουρκια, δικαιο, Βεργου
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook