κατά της ψευδο-επιστήμης
Του χημικού Χρήστου Γ. Μαλτέζου (*),
Εισαγωγή
Παραθέτοντας τις Δόξες του Επίκουρου, παρατηρούμε πως η Επικούρεια φιλοσοφία πριν από χιλιάδες χρόνια θέτει την επιστήμη σε σωστά θεμέλια και μάχεται κατά της ψευδοεπιστήμης.
ΑΛΛ’ ΩΣ ΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΕΚΚΑΛΕΙΤΑΙ ΟΥ ΓΑΡ ΑΛΟΓΙΑΣ
Διότι δεν πρέπει να μελετούμε τη Φύση με
αξιώματα κενά περιεχομένου και αυθαίρετους νόμους, αλλά όπως απαιτούν τα
φαινόμενα. Διότι η Ζωή μας δεν έχει ανάγκη από παραλογισμό και ανόητες γνώμες,
αλλά από ηρεμία.
Επίκουρος (Προς Πυθοκλέα, Δ.Λ. Χ 87)
Η ψευδοεπιστήμη εξαπλώνεται τα τελευταία
χρόνια, παράλληλα με την επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη. Πολλά είναι τα
ερωτήματα που καλείται κανείς να απαντήσει. Είναι λογικά αναμενόμενο να
συμβαίνει κάτι τέτοιο στην εποχή του διαστήματος και της πληροφορικής; Γιατί
όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στην ψευδοεπιστήμη; Γιατί η αγορά
έχει κατακλυστεί από αντικείμενα, συσκευές και βιβλία με ψευδοεπιστημονικά
θέματα; Σχεδόν κάθε κλάδος της επιστήμης έχει και τον αντίστοιχο «μεταλλαγμένο
αδελφό». Έχουμε λοιπόν στον εικοστό πρώτο αιώνα να επιλέξουμε: Ιατρική ή μια
από τις πολλές μορφές εναλλακτικής Ιατρικής, Αστρονομία ή Αστρολογία, Χημεία ή
Αλχημεία, Ψυχολογία ή Παραψυχολογία κλπ.
Ότι ψευδοεπιστημονικό δίνεται μέσα από τα ΜΜΕ
ή μέσα από τον γραπτό λόγο (βιβλία, περιοδικά) γίνεται αυτόματα έγκυρο για τον
αφελή τηλεθεατή ή αναγνώστη. Η προηγμένη τεχνολογία υπηρετεί την Ψευδοεπιστήμη,
ιδίως μέσω της πληροφορικής, προσδίδοντας το επίχρισμα της επιστημονικής
εγκυρότητας.
Τι είναι Ψευδοεπιστήμη;
ΠΑΝΥ ΓΑΡ ΟΙΜΑΙ ΣΕ ΠΟΛΛΑ ΑΝ ΕΧΕΙΝ ΠΡΟΕΝΕΓΚΑΣΘΑΙ
Α ΕΘΕΩΡΕΙΣ ΓΕΛΟΙΩΣ ΠΩΣ ΤΙΝΑΣ ΕΓΔΕΞΑΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑ ΜΑΛΛΟΝ Η ΤΟ ΝΟΟΥΜΕΝΟΝ ΚΑΤΑ
ΤΑΣ ΛΕΞΕΙΣ ΟΥΚ ΕΞΩ ΤΩΝ ΕΙΘΙΣΜΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΗΜΙΝ ΧΡΩΜΕΝΩΝ ΟΥΔΕ ΜΕΤΑΤΙΘΕΝΤΩΝ
ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΠΙ ΤΩΝ ΦΑΝΕΡΩΝ.
Διότι θεωρώ πως θα έχεις να αναφέρεις πολλές
περιπτώσεις ανθρώπων, που παρατήρησες ότι χρησιμοποιούν γελοία τις λέξεις
δίνοντάς τους οποιοδήποτε άλλο νόημα εκτός από αυτό που έχουν, Εμείς αντίθετα,
δεν χρησιμοποιούμε τις λέξεις έξω από το συνηθισμένο τους νόημα, ούτε μεταβάλλουμε
τα ονόματα των ολοφάνερων πραγμάτων.
Επίκουρος (Περί φύσεως. ΧΧΧΙ 14)
Είναι μια πίστη, δόγμα ή μια διαδικασία που
μασκαρεύεται σαν επιστήμη σε μια προσπάθεια να διεκδικήσει μια ορθότητα ή
νομιμότητα που δεν θα μπορούσε να πετύχει από μόνη της. Συχνά αποκαλείται και
«ανορθόδοξη» ή «εναλλακτική» επιστήμη.
Συνήθως, για το μασκάρεμά της η ψευδοεπιστήμη
δανείζεται θεωρίες από τη σύγχρονη φυσική μια και είναι δύσκολα κατανοητές και
εμπεριέχουν τους όρους «πιθανότητα», «αβεβαιότητα» και «σχετικότητα», έτσι ώστε
να αφήνουν περιθώρια για υποθέσεις.
Η κριτική σκέψη, βασικό
στοιχείο της επιστήμης
ΚΑΙ ΜΟΝΗ ΣΟΙ ΑΥΤΗ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΒΕΒΑΙΟΣ ΕΛΠΙΣ ΕΠΙ
ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑΝ ΤΕ ΚΑΙ ΕΥΡΕΣΙΝ ΑΥΤΗΣ, ΑΛΛΗ ΔΕ ΟΥΔ’ ΗΤΙΣΟΥΝ Η ΤΟ ΚΡΙΝΕΙΝ ΔΥΝΑΣΘΑΙ
ΚΑΙ ΧΩΡΙΖΕΙΝ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΛΗΘΩΝ ΤΑ ΨΕΥΔΗ ΥΠΑΡΧΕΙΝ ΣΟΙ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΑΡΓΥΡΟΓΝΩΜΟΝΑΣ
ΔΙΑΓΙΓΝΩΣΚΕΙΝ Α ΤΕ ΔΟΚΙΜΑ ΚΑΙ Α ΚΙΒΔΗΛΑ ΚΑΙ Α ΠΑΡΑΚΕΚΟΜΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙ ΠΟΤΕ
ΤΟΙΑΥΤΗΝ ΤΙΝΑ ΔΥΝΑΜΙΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΝ ΠΟΡΙΣΑΜΕΝΟΣ Η ΕΙΣ ΕΠΙ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΙΝ ΤΩΝ
ΛΕΓΟΜΕΝΩΝ ΕΙ ΔΕ ΜΗ ΕΥ ΙΣΘΙ ΩΣ ΟΥΔΕΝ ΚΩΛΥΣΕΙ ΣΕ ΤΗΣ ΡΙΝΟΣ ΕΛΚΕΣΘΑΙ ΥΦ’ ΕΚΑΣΤΩΝ Η
ΘΑΛΛΩ ΠΡΟΔΕΙΧΘΕΝΤΙ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙΝ ΩΣΠΕΡ ΤΑ ΠΡΟΒΑΤΑ.
Και αυτή είναι η μόνη σου σταθερή και βέβαιη
ελπίδα για την ανεύρεση της αλήθειας. Άλλη ελπίδα δεν υπάρχει παρά να μπορείς
να κρίνεις και να ξεχωρίζεις τα ψεύδη από τις αλήθειες, και να αντιλαμβάνεσαι
ποια είναι τα κίβδηλα και ποια τα άξια και ανόθευτα, όπως οι αργυραμοιβοί. Και
αν ποτέ αποκτήσεις κάποια τέτοια ικανότητα και τεχνική θα προχωρείς στον έλεγχο
όσων λέγονται. Διαφορετικά, να γνωρίζεις ότι τίποτα δεν θα εμποδίσει
οποιονδήποτε να σε τραβά από τη μύτη ή να σου δείξει ένα κλωνάρι και να τον
ακολουθείς σαν πρόβατο.
Λουκιανός ο Σαμοσατεύς (Περί αιρέσεων, 810)
Το κυριότερο από τα αδύνατα σημεία της
ψευδοεπιστήμης, είναι η έλλειψη των προσεκτικά ελεγχόμενων και διεξοδικά
ερμηνευμένων πειραμάτων, που μόνο αυτά αποτελούν τα θεμέλια της έρευνας και
προάγουν τις φυσικές επιστήμες.
Η «κριτική σκέψη» είναι βασικό στοιχείο της
επιστήμης, που όμως λείπει από την ψευδοεπιστήμη. Κριτική σκέψη είναι η με
πειθαρχημένο τρόπο διανοητική διαδικασία που με επιδεξιότητα και δεξιοτεχνία
αντιλαμβάνεται μια έννοια και μορφώνει αντίληψη μετά από εφαρμογή, ανάλυση,
σύνθεση, ή/και την αξιολόγηση των πληροφοριών που συγκεντρώνονται από, ή που
προκύπτουν από την παρατήρηση, πείραμα, προβληματισμό και συλλογιστική.
Χαρακτηρίζεται από αδιάσειστα ποιοτικά στοιχεία, όπως τη συνέπεια, την ορθή
απόδειξη.
ΟΥ ΓΑΡ ΟΙΟΝ ΤΕ ΤΟ ΠΥΚΝΩΜΑΤΗΣ ΣΥΝΕΧΟΥΣ ΤΩΝ ΟΛΩΝ
ΠΕΡΙΟΔΕΙΑΣ ΕΙΔΕΝΑΙ ΜΗ ΔΥΝΑΜΕΝΟΝΔΙΑ ΒΡΑΧΕΩΝ ΦΩΝΩΝ ΑΠΑΝ ΕΜΠΕΡΙΛΑΒΕΙΝ ΕΝ ΑΥΤΩ ΤΟ
ΚΑΤΑ ΜΕΡΟΣ ΑΝ ΕΞΑΚΡΙΒΩΘΕΝ.
Διότι δεν είναι δυνατόν κάποιος να γνωρίζει
καλά το απόσταγμα της συνεχούς διερεύνησης του συνόλου των πραγμάτων, εάν δεν μπορεί
να συμπεριλάβει σε σύντομες διατυπώσεις όλα όσα θα μπορούσαν να εκφραστούν με
ακρίβεια ακόμη και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια.
Επίκουρος (Προς Ηρόδοτον, Δ.Λ. Χ 36)
Διαφορές επιστήμης από
ψευδοεπιστήμη
ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΔΗΛΩΝ ΑΠΟ ΤΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΧΡΗ
ΣΗΜΕΙΟΥΣΘΑΙ ΚΑΙ ΓΑΡ ΚΑΙ ΕΠΙΝΟΙΑΙ ΠΑΣΑΙ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΓΕΓΟΝΑΣΙ ΚΑΤΑ ΤΕ
ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΙΑΝ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΙΝ, ΣΥΜΒΑΛΛΟΜΕΝΟΥ ΤΙ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΛΟΓΙΣΜΟΥ.
Με βάση τα αισθητά φαινόμενα πρέπει να
καταλήγουμε σε συμπεράσματα για τα αόρατα. Διότι και όλες οι ιδέες προέρχονται
από τις αισθήσεις, πότε από τυχαία σύμπτωση και πότε κατ’ αναλογία ή ομοιότητα
ή σύνθεση, ενώ συμβάλλει κάπως και ο λογισμός.
Άγνωστος επικούρειος φιλόσοφος (Δ.Λ. Χ 31)
Ο διαχωρισμός ψευδοεπιστήμης από επιστήμη
γίνεται ευκολότερος, όσο περισσότερο αυτές αποκλίνουν η μία από την άλλη. Για
παράδειγμα, κάποτε η αστρολογία και η αστρονομία όπως και η αλχημεία με τη
χημεία ήταν ένα γνωστικό πεδίο που με την πάροδο του χρόνου σταδιακά απόκλιναν
σε δύο γνωστικά πεδία: της επιστήμης και της ψευδοεπιστήμης.
Οι διαφορές επιστήμες από ψευδοεπιστήμη είναι
πολλές, όμως για λόγους απλούστευσης, μπορεί κανείς να αναφερθεί σε λίγες
βασικές διαφορές μεταξύ τους, όπως:
- Ο πρωταρχικός σκοπός της επιστήμης είναι να πετύχει περισσότερη και
ενιαία αντίληψη του φυσικού κόσμου, ενώ η ψευδοεπιστήμη οδηγείται από
ιδεολογικούς, πολιτιστικούς, ή εμπορικούς σκοπούς.
- Τα περισσότερα επιστημονικά πεδία είναι αντικείμενα έντονης έρευνας
που καταλήγουν σε συνεχή επέκταση γνώσης στο αντικείμενο, ενώ το πεδίο της
ψευδοεπιστήμης έχει ελάχιστα αναπτυχθεί από τότε που καθιερώθηκε. Τυχόν λίγη
έρευνα και πειραματισμός στη ψευδοεπιστήμη γίνονται για να δικαιολογήσουν τη
πίστη ή το δόγμα.
- Οι επιστήμονες σε ένα πεδίο αναζητούν αντίθετα παραδείγματα ή
αποτελέσματα που είναι αντιφατικά ή ανακόλουθα με τις αποδεκτές θεωρίες. Στη
ψευδοεπιστήμη, η πρόκληση ενάντια αποδεκτού δόγματος, συχνά θεωρείται εχθρική
πράξη αν όχι αίρεση, και οδηγεί σε αντιπαλότητες ή σε σχίσματα.
- Στην επιστήμη, τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων ή μετρήσεων που δεν
ανταποκρίνονται με την τρέχουσα επιστημονική αντίληψη, όταν αποδειχτούν ότι
είναι ορθά, γεννούν έντονο ενδιαφέρον και κινητοποιούν πρόσθετες μελέτες. Ενώ
στη ψευδοεπιστήμη, τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων ή μετρήσεων που δεν
ανταποκρίνονται με τις παγιωμένες πεποιθήσεις, τείνουν να τα αγνοήσουν ή να τα
αποκρύψουν.
- Η επιστήμη είναι μια διαδικασία, κατά την οποία κάθε θεώρημα πρέπει να υποστεί σκληρή δοκιμασία μέσα από εμπειρία και παρόλα αυτά μπορεί να παραμείνει υπό αμφιβολία ή ακόμη να απορριφθεί οποιαδήποτε στιγμή. Στη ψευδοεπιστήμη, οι δοξασίες και τα θεωρήματα είναι αλάνθαστα και δεν είναι δυνατό να μεταβληθούν ή να αποδειχθεί ότι είναι λανθασμένα.
 |
Η μέθοδος του επιστήμονα και η μέθοδος του δογματικού. Αριστερά: Έχουμε τα γεγονότα. Τι συμπέρασμα μπορούμε να εξάγουμε από αυτά; Δεξιά: Έχουμε το συμπέρασμα. Τι γεγονότα μπορούμε να βρούμε για να το υποστηρίξουμε; |
- Οι επιστημονικές έννοιες πρέπει να στηρίζονται ή να απορρίπτονται με
τη δική τους αξία, με βάση την υπάρχουσα γνώση και μαρτυρία. Οι έννοιες της
ψευδοεπιστήμης τείνουν να μορφοποιούνται από ιδιωτικές και προσωπικές
αντιλήψεις, συχνά από άτομα που δεν έχουν επαφή με τη τρέχουσα επιστήμη. Αυτά
τα άτομα επικαλούνται συνήθως ένα όνομα αυθεντίας για υποστήριξη.
- Οι επιστημονικές εξηγήσεις πρέπει να διατυπώνονται με καθαρούς και
σαφείς όρους. Οι ψευδοεπιστημονικές εξηγήσεις τείνουν να είναι αόριστες και
ασαφείς, συχνά επικαλούμενες επιστημονικούς όρους σε αμφιλεγόμενα συμφραζόμενα.
Φράσεις όπως «ενεργειακές δονήσεις» ή «ενεργειακά πεδία» μπορούν να
εντυπωσιάζουν, όμως κατά βάση είναι χωρίς νόημα.
ΤΑΥΤΑ ΓΑΡ ΕΝΔΕΧΕΤΑΙ ΠΛΕΟΝΑΧΩΣ ΓΕΝΕΣΘΑΙ ΟΙ ΔΕ
ΤΟ ΕΝ ΛΑΜΒΑΝΟΝΤΕΣ ΤΟΙΣ ΤΕ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΙΣ ΜΑΧΟΝΤΑΙ.
Διότι (τα φαινόμενα) ενδέχεται να προκαλούνται
από πολλές αιτίες. Εκείνοι δε που δέχονται μόνο μια αιτία μάχονται και με τα
φαινόμενα.
Επίκουρος (προς Ηρόδοτον,Δ.Λ. Χ 78)
Επίλογος
ΕΝΥΠΝΙΑ ΟΥΚ ΕΛΑΧΕ ΦΥΣΙΝ ΘΕΙΑΝ ΟΥΔΕ ΜΑΝΤΙΚΗΝ
ΔΥΝΑΜΙΝ, ΑΛΛΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΚΑΤΑ ΕΜΠΤΩΣΙΝ ΕΙΔΩΛΩΝ.
Τα όνειρα δεν έχουν ούτε θεϊκή φύση ούτε
μαντική δύναμη, αλλά δημιουργούνται από την αλληλοεπίδραση των ειδώλων.
Επίκουρος (Προσφώνησις 24)
Η συνηθισμένη αντίδραση πολλών επιστημόνων σε
ψευτοεπιστημονικούς ισχυρισμούς είναι απλά το ειρωνικό γέλιο. Όμως η μυθολογία
υπήρξε πάντα μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού, δίνοντας συχνά τη ψευδαίσθηση
στους ανθρώπους ότι έχει κάποιο άμεσο έλεγχο στη ζωή τους. Επί πλέον, ο
κουρασμένος ψυχικά σύγχρονος άνθρωπος αναζητά ειδυλλιακούς «δρόμους» διαφυγής
από την σκληρή και απογοητευτική πραγματικότητα. Ο συναισθηματικός του κόσμος
είναι περισσότερο ευάλωτος, εφόσον ατονήσει ο έλεγχος του νου. Αυτά συνηγορούν
στο να προσφύγει ο άνθρωπος σε δεισιδαιμονίες, διάφορα είδη αγυρτείας για
υγεία, εμπορικές απάτες, αιρέσεις, κλπ. Το χειρότερο από όλα είναι ότι οι
ψευδοεπιστήμονες μπορούν να ασκήσουν πίεση και να επηρεάσουν πολιτικούς και
εκπαιδευτικούς κύκλους για να υιοθετήσουν τις ιδεολογίες τους.
ΟΥ ΚΟΜΠΟΥΣ ΟΥΔΕ ΦΩΝΗΣ ΕΡΓΑΣΤΙΚΟΥΣ ΟΥΔΕ ΤΗΝ
ΠΕΡΙΜΑΧΗΤΟΝ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΠΟΛΛΟΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑΝ ΕΝΔΕΙΚΝΥΜΕΝΟΙΣ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΖΕΙ,
ΑΛΛΑ ΣΟΒΑΡΟΥΣ ΚΑΙ ΑΥΤΑΡΚΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙ ΤΟΙΣ ΙΔΙΟΙΣ ΑΓΑΘΟΙΣ ΟΥΚ ΕΠΙ ΤΟΙΣ ΤΩΝ
ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΜΕΓΑ ΦΡΟΝΟΥΝΤΕΣ.
Η επιστήμη παρασκευάζει ανθρώπους όχι
κομπορρήμονες ή αερολόγους, που επιδεικνύουν την αμφιλεγόμενη παιδεία των
πολλών, αλλά σοβαρούς και αυτάρκεις, που έχουν υψηλό φρόνημα για τα πνευματικά
τους προσόντα και όχι για τα πράγματά τους.
Επίκουρος (Προσφώνησις 45)
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 11.2.2021.
Πηγές αναφοράς:
1. Θεοδωρίδης Χ., «Επίκουρος
- Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου», Εστία 1960
2. Γιαπιτζάκης Χρ.,
«Επικουρείων Δόξαι», Βετέττας 2008
3. Βαρουφάκης Γ., «Αρχαία
Ελλάδα και Ποιότητα», Αίολος 1996
4. Κίκεφερ Ρ., «Η μαγεία στον
μεσαίωνα», Τραυλός 1990
5. Ντέιβις Π., «Θεός και
μοντέρνα φυσική», Κάτοπτρο 2009
6. Shermer M., «The Borderlands of Science: Where Sense Meets Nonsense»,
Oxford University Press, 2001
(*) Δρ. Χημικός, μέλος της Εταιρείας Διερεύνησης Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (Ε.Δ.Α.Βυ.Τ.) και ιδρυτής της ομάδας: Ερευνητές Αρχαίας Ελληνικής Νανοτεχνολογίας (Ε.Α.Ε.Ν.)
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook