Αρχαία ελληνική νανοτεχνολογία σε υάλινα τεχνουργήματα της ύστερης αρχαιότητος - του Χρ. Γ. Μαλτέζου

Αρχαία ελληνική νανοτεχνολογία

σε υάλινα τεχνουργήματα

της ύστερης αρχαιότητος

Του χημικού Χρήστου Γ. Μαλτέζου (*), chrimalt@gmail.com

 

Εικόνα 2: Σκηνές με λουλούδια και πτηνά από τον Νείλο.

(Το μεγάλο λουλούδι είναι πυροτεχνολογίας «χιλιανθούς»)

Α. Τα υαλοθετήματα των Κεγχρεών

 Την περίοδο 1965-1968 βρέθηκαν, σε βάθος 1 μέτρου από την επιφάνεια της θάλασσας, γυάλινοι μωσαϊκοί πίνακες του 370 μ.Χ., (δηλ. αρχές της ύστερης αρχαιότητας: 3^ο – 5^ο αιώνα μ.Χ.) στις Κεγχρεές, το ανατολικό λιμάνι της αρχαίας Κορίνθου. Αυτοί οι πίνακες προορίζονταν για αρχιτεκτονικό διαχωριστικό διάκοσμο κτιρίου. Ανακτήθηκαν 87 σχεδόν ακέραιοι ή σε τμήματα πίνακες αρχικής επιφάνειας 150 τ.μ., βάρους 700 κιλών μέσα σε συσκευασίες. Ήταν εισαγωγής από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου με προορισμό το ιερό της Ίσιδος στις Κεγχρεές (Εικόνα 1).

 

Εικόνα 1: Ο αρχαιολογικός χώρος του ναού της Ίσιδος
στις Κεγχρεές Κορινθίας.
(1. στο βάθος το βυθισμένο τμήμα, 2 & 3 το βυθισμένο τμήμα - Νυμφαίο)

Οι γυάλινοι πίνακες ήταν συσκευασμένοι με τις γυάλινες επιφάνειες σε επαφή μεταξύ τους («πρόσωπο με πρόσωπο») και επειδή επρόκειτο να τοποθετηθούν σε τοίχο, στη πίσω πλευρά τους είχαν υπόστρωμα κονίας και κεραμικά όστρακα.

 Δηλαδή, οι υαλοπίνακες αυτοί προορίζονταν να βλέπονται με προσπίπτοντα φωτισμό, σε αντίθεση με τους υαλοπίνακες του δυτικού μεσαίωνα, που βλέπονται μέσα από το διερχόμενο φως (βιτρώ). Όμως, μετά από 1.500 χρόνια θαλασσινής διάβρωσης είχαν κολλήσει μεταξύ τους. Προκειμένου να διαχωριστούν (να ξεκολλήσουν) αναμεταξύ τους, αφαιρέθηκε το υπόστρωμα, με αποτέλεσμα να φαίνεται και η πίσω όψη των υαλοπινάκων.

 Από το 1972, όσοι υαλοπίνακες διασώθηκαν από την μακροχρόνια φθορά, και μετά από κατάλληλη συντήρηση και αποκατάσταση, φυλάσσονται στο Μουσείο Ισθμίας που βρίσκεται κοντά στον Ισθμό της Κορίνθου και σε μικρή απόσταση από τις Κεγχρεές.

 Ο διάκοσμος, τεχνικής «υαλοθετήματος», περιλαμβάνει γεωμετρικά σχέδια, και ποικίλες παραστάσεις όπως σκηνές με λουλούδια και πτηνά από τον Νείλο. Σημειωτέον ότι οι παραστάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από υψηλή αισθητική και πυροτεχνολογία, όπως ένα μεγάλο άνθος που είναι φτιαγμένο με την προχωρημένη τεχνική σύντηξης (fusing). Αυτή είναι η τεχνική χιλιανθούς (millefiori). Δηλαδή, τομές γυάλινων ράβδων συντήκονται (δηλ. τήκονται μαζί) ώστε να δώσουν το επιθυμητό ποικιλμένο σχέδιο (Εικόνα 2).

 

Εικόνα 3: Πανόραμα πόλης και λιμένα σε εκθετήριο του Μουσείου

 

 Επίσης οι υαλοπίνακες αυτοί περιλαμβάνουν πανόραμα πόλης και λιμένα, ψαρά, ιστιοφόρα πλοία (με καραβόσχοινο από συνεστραμμένο γυαλί), ψάρια, καλαμάρι (Εικόνα 3). Και όρθιους παραλληλόγραμμους πίνακες να απεικονίζουν ιερατικές μορφές όπως οι ολόσωμες φιγούρες σε φυσικό μέγεθος ύψους 2 μέτρων και πλάτους 1 μέτρου του Ομήρου, του Πλάτωνα (Εικόνα 4) και του Θεόφραστου.

 

Εικόνα 4: Παραστάσεις Ομήρου και Πλάτωνος σε φυσικό μέγεθος.

 

 Τα γυαλιά από τα οποία απαρτίζονται τα υαλοθετήματα των Κεγχρεών έχουν διάφορα χρώματα και αποχρώσεις Οι αρχαίοι, για την παρασκευή της υάλου, μαζί με τις βασικές πρώτες ύλες, πρόσθεταν μέταλλα με τη μορφή ορυκτών (δηλαδή χημικές ενώσεις μετάλλων, συνήθως οξείδια) για να προσδώσουν το επιθυμητό χρώμα στο γυαλί.

 Ο σημαντικότερος, ωστόσο, παράγοντας, που καθόριζε το τελικό χρώμα της υάλου, ήταν οι συνθήκες που επικρατούσαν στον κλίβανο κατά τη διάρκεια παρασκευής της, όπως η ατμόσφαιρα, ο χρόνος πύρωσης και ο τύπος της καυσίμου ύλης.

 Το ροδόχρωμο γυαλί το χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι στις ιερατικές μορφές, που αναφέρονται πιο πάνω, για να αποδώσουν το χρώμα της σάρκας. Αυτό, λοιπόν, το γυαλί έδειξε εξαιρετικές ιδιότητες, όπως πολύ υψηλή σκληρότητα, αντέχοντας ακόμη και σε ειδικό εργαλείο κοπής γυαλιών. Επίσης, δεν είχε διαβρωθεί όπως συνέβη στα υπόλοιπα γυαλιά (η διάβρωση ενός συνηθισμένου γυαλιού το καθιστά πορώδες), κλπ.

 Με τη βοήθεια τεχνικών ηλεκτρονικής μικροσκοπίας διέλευσης (TEM) βρέθηκε, ότι μέσα στη γυάλινη μήτρα υπάρχουν εγκλείσματα του ορυκτού κασσιτερίτη που είναι διοξείδιο του κασσιτέρου. Υπόψη, ότι αυτό το ορυκτό έχει υψηλή σκληρότητα και είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό στις μηχανικές καταπονήσεις.

 Επίσης, μπόρεσαν να δουν νανοσωματίδια ενός φυσικού κράματος αργύρου και χρυσού να περιέχεται στη μήτρα του γυαλιου (Εικόνα 5).

 

Εικόνα 5: Το ροδόχρωμο γυαλί από ηλεκτρονική μικροσκοπία διέλευσης. (1. νανοσωματίδια αργύρου-χρυσού.

2.εγκλείσματα κασιτερίτη).

 Αυτό δείχνει ότι οι αρχαίοι είχαν κατανοήσει τις ιδιότητες νανοτεχνολογίας σε πυροτεχνολογία υάλου υψηλής αιχμής. Δηλαδή, πρόκειται για ένα υαλοκεραμικό γυαλί υψηλής τεχνολογίας, κατασκευασμένο με νανοτεχνολογία!

 Εργαστηριακές μελέτες πλασμονικής νανοτεχνολογίας έδειξαν ότι το αρχαίο ροδόχρωμο γυαλί, λόγω υψηλής πυροτεχνολογίας και νανοτεχνολογίας εκτός του υψηλού βαθμού σκληρότητας και αντοχής στη διάβρωση, δημιουργεί στο ορατό φως βέλτιστη

χρωματική απόδοση ανθρώπινης επιδερμίδας, λόγω πλασμονικού συντονισμού (Εικόνα 6).

 

Εικόνα 6: Προσομοίωση χρώματος με πλασμονική νανοτεχνολογία.
1. Επάνω: σκέδαση λευκού φωτός από νανοσωματίδια χρυσού.
Κάτω: πρόσωπο του Θεόφραστου
2. Επάνω: σκέδαση λευκού φωτός από νανοσωματίδια αργύρου.
Κάτω: πρόσωπο του Πλάτωνος.

Β. Το κύπελλο του Λυκούργου

 Το κύπελλο του Λυκούργου είναι γυάλινο σκεύος τεχνικής «διάτρητου» με εξωτερικό «πλέγμα» και τις ακόλουθες ανάγλυφες παραστάσεις από τον μύθο του βασιλιά Λυκούργου.

 Το κύπελλο είναι κατασκευασμένο με νανοτεχνολογία. Στη μήτρα του γυαλιού βρέθηκαν νανοσωματίδια κράματος χρυσού-αργύρου (μεγέθους 50 – 100 nm) με αναλογία του κράματος να είναι 3 μέρη χρυσού προς 7 μέρη αργύρου. Το κύπελλο λόγω πλασμονικού συντονισμού παρουσιάζει το φαινόμενο του διχρωισμού, δηλαδή, στο άμεσο φως μοιάζει με νεφρίτη με έναν αδιαφανή πρασινοκίτρινο τόνο, αλλά όταν λάμπει το φως μέσω του γυαλιού (διαβιβασθέν φως) γυρίζει σε ένα διαφανές ροδοκόκκινο χρώμα (Εικόνα 7).

Εικόνα 7: Αριστερά: νανοσωματίδιο χρυσού στο κύπελλο του Λυκούργου, από ηλεκτρονικό μικροσκόπιο διέλευσης.
Δεξιά: το φαινόμενο διχρωισμού λόγω πλασμονικού συντονισμού.

 Σύμφωνα με τον μύθο ο βασιλιάς Λυκούργος είχε διαμάχη με τον θεό Διόνυσο και τους ακολούθους του. Οι ανάγλυφες αναπαραστάσεις στο κύπελλο του Λυκούργου, κατά μια από τις πολλές εκδοχές του μύθου, απεικονίζονται στην Εικόνα 8:

 

Εικόνα 8: αναπαραστάσεις του μύθου στο διχρωικό κύπελλο του Λυκούργου.
(1) Ο μυθικός βασιλιάς Λυκούργος είναι δέσμιος από κλάδους αμπέλου. (2) Αριστερά του βρίσκεται φιγούρα του τραγοπόδαρου Πάνα. (3) Στα πόδια του Πάνα μια εξημερωμένη λεοπάρδαλη. (4) Ακολουθεί ο Διόνυσος που κρατά θύρσο και τον κραδαίνει θυμωμένα. (5) Ένας σάτυρος στέκεται στο ένα πόδι και ετοιμάζεται να ρίξει με το ένα χέρι πέτρα στον Λυκούργο, ενώ στο άλλο χέρι κρατά ένα ποιμαντικό ραβδί. (6) Μπροστά από τον σάτυρο και δεξιά του Λυκούργου βρίσκεται η Βάκχη – μαινάδα, Αμβροσία, που κάθεται στο έδαφος, ενώ το χέρι της γίνεται προέκταση κλάδου αμπέλου που (1) τυλίγει τον Λυκούργο.

 Το κύπελλο χρονολογείται το 325 μ.Χ., έχει τόπο προέλευσης την Αλεξάνδρεια και την εκδοχή του μύθου στις ανάγλυφες παραστάσεις του, από τα «Διονυσιακά» του Νόννου Πανοπολιτη που έζησε στην Αλεξάνδρεια τον 5 αι. μ.Χ.

 Και τα δυο παραπάνω τεχνουργήματα – οι Υαλοπίνακες Κεγχρεών και το Κύπελλο του Λυκούργου - είναι κατασκευασμένα με νανοτεχνολογία, έχουν ίδιο τόπο προέλευσης και χρονολογούνται την ίδια εποχή.

 Ωστόσο, το «κύπελλο του Λυκούργου» είναι παγκοσμίως γνωστό ως «αρχαία Ρωμαϊκή νανοτεχνολογία» και αναφέρεται σε όλα σχεδόν τα σχετικά με αρχαία νανοτεχνολογία ιστορικά και επιστημονικά συγγράμματα στο διαδίκτυο. Προφανώς, διότι υπήρξε απόκτημα συλλογής της οικογένειας Ρότσιλντ που το έχει εκθέσει σε πολλά γνωστά μουσεία ανά τον κόσμο.

 Αντιθέτως, οι «Υαλοπίνακες των Κεγχρεών» είναι ελάχιστα γνωστοί και ιδίως ότι έχουν νανοτεχνολογία.

Γι’ αυτό θα πρέπει να προβληθούν περισσότερο στο ευρύ κοινό.

 

 Επιπλέον, τα δυο γυάλινα τεχνουργήματα είναι «Ελληνιστικής νανοτεχνολογίας» και όχι Ρωμαϊκής, διότι η τεχνολογία τους ανήκει στην πνευματική κληρονομιά της «Ελληνιστικής Αλεξάνδρειας» από τους αρχαίους Έλληνες χυμευτές.

 

ΠΗΓΕΣ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 10.2.2021.

1. Αντωνίου Ευστράτιος, «Σκέδαση Φωτός από Νανοδομές», Διπλωματική Εργασία, Σχολή Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας, Ε.Α.Π. 2018

2. Ζαχαριάς Ν., Οικονόμου Α., «Γυαλιά: Η Φυσικοχημεία και η Παθολογία τους», ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ: ΑΡΧΑΙΟ-ΥΛΙΚΑ - Αρχαιολογικές, αρχαιομετρικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ 2010, σ. 123-143

3. Μωραΐτου Π. Γεωργιάννα, «Μελέτη της φθοράς και προστασία αρχαίου γυαλιού – Η περίπτωση των υαλοθετημάτων των Κεγχρεών», Διδακτορική διατριβή, Σχολή Χημικών Μηχανικών, Ε.Μ.Π., 2014

4. Σπανάκης Μ.,«Σύνθεση και οπτικές ιδιότητες νανοσωματιδίων χρυσού» Εργαστήριο Νανοϋλικών και Βιοϋλικών , Π.K. , 2011

5. Ian Freestone, Nigel Meeks, Margaret Sax, Catherine Higgitt, «The Lycurgus Cup – A Roman Nanotechnology», Gold Bulletin 40(4): 270-277, Dec. 2007

6. Μαλτέζος Γ. Χρήστος, «Νανοτεχνολογία - πυροτεχνολογία σε ύαλο ύστερης αρχαιότητας», Εταιρεία Διερεύνησης Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (ΕΔΑΒυΤ), 17/2/2020

7. Μαλτέζος Γ. Χρήστος, «Χυμευτική και νανοτεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα», ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3/2/2021

 

 (*) Δρ. Χημικός, μέλος της Εταιρείας Διερεύνησης Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (Ε.Δ.Α.Βυ.Τ.) και ιδρυτής της ομάδας: Ερευνητές Αρχαίας Ελληνικής Νανοτεχνολογίας (Ε.Α.Ε.Ν.).

Αρχαια ελληνικη νανοτεχνολογια, υαλι, υαλινα τεχνουργηματα, Ελληνιστικη Περιοδος, Χρηστος Μαλτεζος, υαλοθετηματα Κεγχρεων, υαλοθετημα, βιτρω, Κεγχρεαι, Κεγχρεες Κορινθιας, πυροτεχνολογια, υαλος, κυπελλο Λουκουργου, Λυκουργος, Κεχρεες Κορινθιας, Κεχριες Κορινθιας, Κορινθια, Αλεξανδρεια, Ισις, Μουσειο Ισθμιας, Ισθμια, Νυμφαιο υστερη αρχαιοτητα

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ