Του συγγραφέα Γιάννη Σ. Γκανάσου,
Υπάρχει άραγε ηθική ευθύνη για τις συνέπειες των
πράξεων μας όταν αυτές δεν είναι άμεσες αλλά λανθάνουσες, καλυμμένες πίσω από
κάποιο λειτούργημά μας που είναι η ίδια η εργασία μας για την επιβίωση;
Έχουμε ευθύνη όταν δεν είμαστε το ενδιαφέρον
υποκείμενο των πράξεών μας αλλά ο χειριστής-λειτουργός των μέσων, εκτελώντας
μάλιστα με την μεγίστη αποτελεσματικότητα το όποιο εργασιακό λειτούργημα που μας
έχει ανατεθεί στο χώρο εργασίας μας;
Η τεχνολογία, όπως πολλοί πιστεύουν είναι ένα
μέσο στα χέρια του ανθρώπου, αγνοώντας ότι ο σκοπός της είναι να επιτύχει το
μέγιστο των στόχων με την ελαχίστη χρήση των μέσων. Πιστεύουν επίσης ότι και το
χρήμα είναι ένα μέσο στα χέρια του ανθρώπου, δηλαδή, συνεχίζουν να σκέφτονται δογματικά,
ότι ο άνθρωπος βρίσκεται στην κορυφή όλων των πραγμάτων, εμψύχων και αψύχων ως
κυρίαρχός τους.
Η ηθική της επιστήμης προτάσσει να γνωρίζουμε όλα
όσα μπορούμε να γνωρίζουμε, ανεξάρτητα από τον σκοπό.
Ζούμε όμως σε μια εποχή, που σχεδόν εν αγνοία
μας, έχουμε καταντήσει λειτουργοί τεχνολογικών εξοπλισμών, ήτοι απλοί χειριστές
χωρίς κριτική σκέψη. Ο Heidegger μας διδάσκει ότι ξεκινώντας από τον Σωκράτη,
σκέπτομαι σημαίνει να θέτω υπό διερεύνηση τις ιδέες που έχω στο κεφάλι μου
γιατί αλλιώς καταντούν νοητικές συνήθειες.
Αυτό που
ουσιαστικά μας ζητείται είναι να ενεργούμε σύμφωνα με τα πρότυπα που η
τεχνολογία προτείνει, ήτοι την μεγίστη αποδοτικότητα ασχέτως του είδους της
παραγωγής. Μια εντελώς μηχανική συμπεριφορά. Και γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι
μηχανές είναι εξόχως πιο ακριβείς και πιο συνεπείς από τους ανθρώπους. Σε
σύγκριση με τον άνθρωπο μάλιστα, το μηχάνημα δεν αρρωσταίνει, δεν έχει
διαταραχές διάθεσης, δεν απουσιάζει, δεν μένει έγκυος. Κι αν πάθει βλάβη ή σπάσει,
όντας μηχανή αντικαθίσταται αμέσως. Αυτό δυστυχώς είναι εν κατακλείδι το πρότυπο
που προτείνεται.
Ο άνθρωπος παύει να είναι ενδιαφέρον ως υποκείμενο και
αποκτά ενδιαφέρον ως χειριστής-λειτουργός των εξοπλισμών.
Και αυτό που επιτακτικά του ζητείται είναι η
αποτελεσματικότητα, η παραγωγικότητα και η υπευθυνότητα, περιορισμένη όμως στο
συγκεκριμένο και αυστηρώς περιχαρακωμένο λειτούργημά του. Αυτό που του
επιτάσσει η θέση και μόνον αυτή στον τομέα της εργασίας του.
Τι σημαίνει όμως υπευθυνότητα περιορισμένη στο
λειτούργημά του;
Σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος μόνον για
την ακρίβεια με την οποία εκτελεί ένα πράγμα, δηλαδή το πράγμα που του έχει
ανατεθεί, χωρίς όμως, ο ίδιος να είναι υπεύθυνος για τις συνέπειες των πράξεών
του.
Εγώ είμαι, αποκλειστικά και μόνον, υπεύθυνος για
την ακρίβεια του λειτουργήματός μου ως χειριστής αλλά δεν φέρω καμμία ευθύνη για
το τελικό αποτέλεσμα της μικρής ατομικής μου δράσης.
Αν ως υπάλληλος χρηματοπιστωτικής υπηρεσίας
διεκπεραιώνω διαδικασίες που έχουν ως σκοπό να προμηθεύουν όπλα σε κάποιον
δικτάτορα, μέσω βρώμικης διαδρομής, φέρω ευθύνη; Όχι βεβαίως, γιατί εγώ απλώς πρέπει
να είμαι αποτελεσματικός και να εκτελώ σωστά ένα μέρος μιας πολύπλοκης διαδικασίας
τον τελικό σκοπό της οποίας, συνήθως, δεν γνωρίζω.
Αν εργάζομαι σε ένα εργοστάσιο όπλων φέρω ευθύνη;
Όχι, γιατί δεν γνωρίζω τον τελικό σκοπό και προορισμό των προϊόντων.
Ιδού που κατάντησε ο άνθρωπος. Περιορισμένης
λειτουργικότητας.
Όταν εργάζεσαι κάπου, καλείσαι και απαιτείται να
είσαι υπεύθυνος για το λειτούργημά σου, ήτοι περιοριστικά στις καλά περιχαρακωμένες
και μόνον αρμοδιότητές σου και τίποτα πέραν αυτών.
Πότε πρωτοεμφανίστηκε αυτό το φαινόμενο
περιορισμένης υπευθυνότητας, βάσει του οποίου, κάποιος είναι υπεύθυνος για το
λειτούργημά του, και ως εκ τούτου είναι υπεύθυνος προς τον προϊστάμενό του και
μόνον, αλλά δεν είναι υπεύθυνος για τις συνέπειες των πράξεών του ως προς το
τελικό αποτέλεσμα;
Ο φιλόσοφος, Günther Anders (1902 - 1992), μας λέει
ότι αυτή η διαδικασία ξεκίνησε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και μάλιστα
κατά την διάρκεια της ναζιστικής εποχής. Τότε άρχισε η συνολική απαλλαγή της ευθύνης των
πράξεών μας.
Όταν δικαζόταν κάποιος στρατηγός ναζί, η απάντηση που
έδινε ήταν ορθά κοφτά η εξής: μα εγώ
εκτελούσα διαταγές. Σε μια εποχή τεχνολογίας, όπως η δική μας, αυτή
είναι η ζητουμένη απάντηση που καλούμαστε να δώσουμε, μια απάντηση σωστή.
Πρέπει να περιοριστούμε στις διαταγές ή στις εντολές ή στο πρόγραμμα.
Κι όταν ο δημοσιογράφος ρώτησε τον διευθυντή του
στρατοπέδου συγκέντρωσης στην Τρεμπλίνκα, «πες μου τι αισθανόσουν κάνοντας
αυτό;» Η απάντηση ήταν: δεν ένιωθα τίποτα. Η αποστολή μου περιοριζόταν στο να
διεκπεραιώνεται το πρωινό φορτίο των χιλιάδων ατόμων, προορισμένων για τους
κλιβάνους, και να είναι όλα έτοιμα πριν φθάσει το απογευματινό που θα
διεκπεραιωθεί την επαύριον.
Τι του είχε ζητηθεί; Να εκτελέσει καλά την
εργασία του.
Ήταν υπεύθυνος για την εργασία του; Όχι ακριβώς.
Ήταν υπεύθυνος για την τελειότητα της εκτέλεσης
της εργασίας του.
Η μέθοδος επινοήθηκε από τους ναζί, αυτή ήταν η
δουλειά μου.
Κι αυτό, επειδή, η ερώτηση που οι στρατιωτικοί
έπρεπε να θέσουν δεν ήταν, τι κάνουμε εδώ. Η ερώτηση ήταν, είμαστε καλοί
στρατιώτες, αν πετύχουμε καλά τον στόχο. Αυτό είναι ό,τι ζητιέται από εμάς.
Αυτό για το οποίο αυστηρά μας καλεί η τεχνολογία.
Θα ονομάζαμε εγκληματίες τους εργάτες μιας βιομηχανίας
χειροβομβίδων; Πως θα τους αποκαλούσαμε; Μάλλον, απλώς εργάτες, με την έννοια
ότι αν τους δινόταν η ευκαιρία να εργαστούν σε άλλη εταιρεία, ίσως με ένα
υψηλότερο μισθό, θα πήγαιναν σε εκείνη.
Μα τι τους ζητιέται; Να είναι υπεύθυνοι για το
τελικό αποτέλεσμα χειροβομβίδων; Όχι! Να τοποθετούν σωστά τα εξαρτήματα. Αυτό
δεν είναι που απαιτεί η Εποχή της Τεχνολογίας από την ανθρώπινη συμπεριφορά;
Είχε ευθύνη ο πιλότος που έριξε την βόμβα στην
Χιροσίμα; Τι του ζητήθηκε; Να είναι ακριβής στην ρίψη αυτής της βόμβας.
Στην εποχή μας, εποχή της τεχνολογίας, μας ζητείται μόνον η καλή εκτέλεση
του λειτουργήματός μας, ήτοι η άρτια τεχνική εκτέλεσή του.
Ποια ηθική διαθέτουμε έναντι της τεχνολογίας;
Υπάρχει, βεβαίως, μια ηθική, η οποία, κοιτάζει
στην εσωτερικότητα του ανθρώπου αλλά στην εποχή της τεχνολογίας δεν είναι πλέον
υπολογίσιμη γιατί ήδη βρισκόμαστε σε μια εποχή Μηδενισμού και παρακμής των
αξιών.
Κατά τον Καντ ο άνθρωπος πρέπει πάντοτε να
αντιμετωπίζεται ως σκοπός και ποτέ ως μέσο, φθάνει βεβαίως να μην αντιμετωπίζονται
όλα τα άλλα ως μέσο. Κάτι το οποίο όμως συνέβη από τότε που ο άνθρωπος
παρέκλινε από τις ηθικές αρχές που δίδαξε ο αδογμάτιστος αρχαίος ελληνικός
πολιτισμός με πρωτεργάτη τον φιλάνθρωπο Σωκράτη.
Από την στιγμή που όλα τα άλλα θεωρήθηκαν ως μέσο
συνέβη και η λεγομένη οικολογική κατάρρευση.
Ο αέρας είναι ένα μέσο ή ένας σκοπός που πρέπει
να προστατευτεί;
Το νερό είναι ένα μέσο ή ένας
σκοπός που πρέπει να προστατευτεί;
Τα φυτά και τα ζώα, η ατμόσφαιρα, η βιόσφαιρα, η τρύπα
του όζοντος, τι είναι αυτά τα πράγματα; Ένα μέσο;
Δυστυχώς η Δύση συνέστησε ηθικές οι οποίες κανονίζουν τις
σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, καμμία εκ των οποίων δεν μεριμνά για τα όντα της
φύσεως. Ή τουλάχιστον οι όποιες αποφάσεις μένουν στα χαρτιά και δεν χαίρουν
ευρείας και ουσιαστικής εφαρμογής. Εν ολίγοις, δεν διαθέτουμε
μια ηθική στο ύψος της φύσεως. Δεν έχουμε εσωτερικεύσει ψυχολογικά ότι το να
ρυπαίνεις είναι κακό. Αν μολύνω μια περιοχή; διαπράττω κακό; Ποιός ξέρει; Θεωρητικά
ναι, αλλά ποιος θα με καταδιώξει. Δεν υπάρχει κάποια ψυχική εσωτερίκευση των
οντοτήτων της φύσεως. Για τα όντα της φύσεως δεν είμαστε υπεύθυνοι. Σκοτώνουμε
όλες τις φάλαινες και όχι μόνον αυτές. Είναι κακό; Και όμως αυτό γίνεται, όπως
και άλλα παρόμοια. Η Ψυχή μας, μετά από αιώνες αδιαφορίας, δεν έχει
εσωτερικεύσει την φύση και αυτό είναι προφανές. Υποβαθμίσαμε την φύση σε πρώτη
ύλη και έτσι την αντιμετωπίζουμε.
Ο Heidegger στο «Είναι και Χρόνος», θα πει. Όταν
κοιτάμε ένα ποτάμι σκεφτόμαστε την ηλεκτρική ενέργεια, όταν κοιτάμε το έδαφος
σκεφτόμαστε το υπέδαφος. Η γη κατάντησε πρώτη ύλη. Για να καταλήξει στο ότι δεν
θα αργήσει η ημέρα, όπου ο άνθρωπος θα γίνει η πιο σπουδαία πρώτη ύλη. Μήπως
ήδη έχουμε καταλήξει να είμαστε πρώτη ύλη.
Κατά τον Günther Anders, και σε σχέση με την
καταναλωτική κοινωνία, μια ανθρωπότητα που μεταχειρίζεται τον κόσμο ως ένα
κόσμο που είναι για πέταμα, γιατί να μην μεταχειριστεί και τον εαυτό της ως μια
κοινωνία για πέταμα; Ο ανθρωπισμός τελείωσε; Μετά βεβαιότητας αν δεν αλλάξει,
και συντόμως μάλιστα κάτι, θα απολέσουμε εντελώς τον ανθρωπισμό μας μαζί με την
προϊούσα υποβάθμιση και εξάλειψη όλων των λεγομένων ανθρωπιστικών σπουδών.
Έξω από αυτά τα πλαίσια ο άνθρωπος μετά βεβαιότητας δεν
είναι το υποκείμενο της ιστορίας.
Αυτή είναι η μηδενιστική εποχή και μέσα σε αυτό το
άγνωστο τοπίο πρέπει να πορευτούμε μέχρι το τέλος.
Η τεχνολογία μας εγγυάται την
ανάπτυξη, αλλά δεν μας εγγυάται την πρόοδο. Αλλά σε τι συνίσταται η διαφορά
μεταξύ ανάπτυξης και προόδου;
Ανάπτυξη, με απλά λόγια, σημαίνει ότι ένα κινητό τηλέφωνο που έως τώρα είχε
ένα ορισμένο μέγεθος, στο εξής θα έχει ένα μικρότερο. Και ένας υπολογιστής που
πριν εκτελούσε μια συγκεκριμένη λειτουργία, στο εξής θα κάνει πολύ περισσότερα
και γρηγορότερα. Αυτό ονομάζεται ανάπτυξη.
Πρόοδος όμως σημαίνει η καλλιτέρευση της κατάστασης της ανθρωπότητας που θα την οδηγήσει στην ευτυχία, γιατί η πρόοδος χαρακτηρίζεται από την ποιοτική της αξία. Το ζητούμενο είναι η ποιότητα.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.3.2021.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook