Του Απόστολου Τσακρίδη
Τα τελευταία στάδια της
Νεολιθικής εποχής (τελική Νεολιθική) όπως και η περίοδος μετάβασης προς την
εποχή του Χαλκού (Χαλκολιθική εποχή), αποτελούν ένα ξεχωριστό και συνάμα
γοητευτικό πεδίο έρευνας και γνώσης της προϊστορίας του τόπου μας. Το
μεταβατικό «άλμα» του νεολιθικού ανθρώπου δεν συνέβη την ίδια χρονική περίοδο
σε όλους τους πληθυσμούς, ωστόσο, ίχνη ανθρώπινης παρουσίας που τεκμηριώνονται
σε κατάλοιπα οικιστικών θέσεων της αρχαιότερης φάσης της Εποχής του Χαλκού, μπορούν
να μας αποκαλύψουν πολύτιμα στοιχεία για την πορεία και την εξέλιξη του
πολιτισμού.
Στην περιοχή του Βόρειου
Αιγαίου και συγκεκριμένα στο νησί της Θάσου, οι εγκαταστάσεις των νεολιθικών
γεωργών και κτηνοτρόφων που εντοπίζονται σε λόφους κοντά στη θάλασσα ή στο
εσωτερικό του νησιού κοντά σε ακτές, φαίνεται πως έχουν εγκαταλειφθεί. Οι
πληθυσμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στρέφουν το ενδιαφέρον τους στο
θαλάσσιο εμπόριο επιλέγοντας τη θέση της κατοικίας τους κοντά στη θάλασσα. Οι
νέες αυτές παράκτιες θέσεις αποτέλεσαν πιθανόν τους πρώτους εμπορικούς σταθμούς
του βορειοελλαδικού χώρου.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΘΑΣΟ, ΕΔΩ.
Το χρονολογικό κενό που
μεσολαβεί στη Θάσο ανάμεσα στην εγκατάλειψη των νεολιθικών οικισμών και στην
εμφάνιση των οικισμών της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, γεφυρώνεται από μια
παραλιακή προϊστορική εγκατάσταση στον φυσικό όρμο του Αγίου Ιωάννη. Οι
ραδιοχρονολογήσεις τοποθετούν τον οικισμό στην 4η χιλιετία π.Χ., και τα
ανασκαφικά ευρήματα παραπέμπουν στην αρχαιότερη φάση της Πρώιμης Εποχής του
Χαλκού (τελική Νεολιθική, 3600 π.Χ. με εύρος κατοίκησης ως το 3.000 π.Χ.),
όπως αυτή είναι γνωστή στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μακεδονία και
Θράκη.
Οι χρονολογικές τιμές γύρω στα μέσα της 4ης χιλιετίας είναι ιδιαιτέρως σπάνιες τόσο στην νοτιοανατολική Ευρώπη όσο και στο Αιγαίο, ενώ, αντιθέτως δεν απουσιάζουν από τη Βόρεια Βαλκανική (Χερσόνησος του Αίμου) και την Ανατολία. Στον Ελλαδικό χώρο είναι γνωστές (μέχρι το 2001), δυο μόνον χρονολογικές τιμές, και οι δύο είναι από το Δυτικό Αιγαίο:
- την Κεφάλα στην Κέα και
την Σκοτεινή Θαρρουνίων στην Εύβοια.
(βλ. Σ. Παπαδόπουλος, Γ. Αριστοδήμου, Δ. Κουγιουμτζόγλου, Φ. Μεγαλούδη,
2001: σελ. 59).
Ο φυσικός όρμος του Αγίου Ιωάννη βρίσκεται στο
νοτιοανατολικό τμήμα της Θάσου. Τα ερείπια δυο πύργων, ενός κυκλικού και ενός
ορθογωνίου, στο Α και Δ ύψωμα του όρμου, εντοπίστηκαν από τον J. Baker-Penoyre,
το 1909. Η πρώτη ανασκαφική έρευνα μικρής κλίμακας πραγματοποιήθηκε το 1983 από
την ΙΗ' ΕΠΚΑ και έγινε στο ανατολικό άκρο του όρμου. Το 1998 δρομολογήθηκε μια
δεύτερη περίοδος ανασκαφικών εργασιών, λόγω του τυχαίου εντοπισμού δομων στο
δυτικό αυτή τη φορά άκρο του όρμου.
Το 2016, ολοκληρώθηκε η κατασκευή
ξενοδοχειακής μονάδας στον όρμο του Αγίου Ιωάννη, καταλαμβάνοντας ολοκληρωτικά
το σύνολο της πεδινής έκτασης του όρμου έως και τους ΒΔ του πρόποδες. Η
ανθρώπινη επέμβαση στο φυσικό τοπίο ήταν καθοριστική, ενώ η ανέγερση του
μεγαλοπρεπούς ξενοδοχειακού συγκροτήματος πάνω σε μέρος έκτασης του υπάρχοντος
αρχαιολογικού χώρου, δεν αφήνει περιθώρια μελλοντικής ανασκαφικής έρευνας.
Ο Άγιος Ιωάννης Λουκάς είναι ένας μικρός όρμος
συνολικής έκτασης 20 περίπου στρεμμάτων, από την έκταση αυτή, ωστόσο, ένα μικρό
μόνο τμήμα φαίνεται ότι κατοικήθηκε. Περιβάλλεται από χαμηλούς ορεινούς όγκους,
όχι ψηλότερους των 400 μ., και διασχίζονταν στο παρελθόν από έναν κεντρικό
χείμαρρο στον οποίο κατέληγαν τρία μικρότερα ρέματα (βλ. Σ. Παπαδόπουλος, Γ.
Αριστοδήμου, Δ. Κουγιουμτζόγλου, Φ. Μεγαλούδη, 2001: σελ. 59).
ΔΕΙΤΕ επίσης βίντεορεπορτάζ του Γ. Λεκάκη για αρχαίο ναό της Αρτέμιδος, μέσα σε ξενοδοχείο της ΛΗΜΝΟΥ!
Το πεδινό τμήμα της κοιλάδος,
είχε διαφορετική εικόνα κατά την αρχαιότητα και ήταν αρκετά μεγαλύτερο σε έκταση.
Μεγάλο τμήμα της έχει εν μέρει αποκοπεί από τη δράση των χειμάρρων που τη
διέρρεαν και εν μέρει κατακλυσθεί από τη θάλασσα λόγω της προοδευτικής ανόδου
της στάθμης της.
Τα ίχνη του προϊστορικού οικισμού που
εμφανίστηκαν στη δυτική πλευρά της κοίτης του κεντρικού χειμάρρου, είχαν
καλυφθεί από επιφανειακή στρώση σημαντικού πάχους (περίπου 1 μ.), δηλαδή,
φυσική επίχωση, λόγω της διάβρωσης των πρανών αλλά και της ροής του χειμάρρου,
που διέσχιζε την κοιλάδα.
Μεταξύ των οικιστικών
καταλοίπων κυριαρχούν, οι θερμαντικές κατασκευές, εστίες και φούρνοι κυκλικού
κυρίως σχήματος, με δάπεδο από πηλό σε υπόστρωμα από βότσαλα και πλακαρούς
λίθους. Ορισμένες σώζουν περιχείλωμα, ενώ επάνω ή δίπλα σε κάποιες από αυτές
βρέθηκαν μαγειρικά ή αποθηκευτικά κεραμικά σκεύη. Σε άμεση γειτνίαση με τις
εστίες βρίσκονται συχνά λίθινα κυκλικά έδρανα από σχιστόλιθο ή γνεύσιο.
Αποκαλύφθηκαν επίσης σε μέτρια κατάσταση διατήρησης κάποια καμπυλόγραμμα
θεμέλια καλυβιών που σώζουν μία ή δύο το πολύ στρώσεις αργών λίθων.
Αποθηκευτικοί ή απορριμματικοί λάκκοι, κάποιοι γεμάτοι με όστρεα και θραύσματα
κεραμικών, συμπληρώνουν την εικόνα των ελαφρών κατασκευών που απάρτιζαν τη
μικρή εγκατάσταση.
Από τα κινητά ευρήματα
αναφέρονται τριβεία και τριπτήρες, κρουστήρες, ελάχιστα πελεκητά εργαλεία
κυρίως από χαλαζία και λίγα οστέινα εργαλεία. Εντοπίστηκε επίσης, μεγάλος
αριθμός πήλινων κυλινδρικών βαριδίων για αλιευτικά δίχτυα, αλλά και πολλά
σφοντύλια, που αποδεικνύουν την άσκηση της υφαντικής.
Δείγματα χώματος μετά από
επίπλευση απέδωσαν φακή, σιτάρι, εξάστιχο κριθάρι. Αρκετά είναι τα οστά
αιγοπροβάτων και άφθονα τα θαλασσινά όστρεα. Από τη κεραμική της θέσης
ξεχωρίζουν πιθάρια ή καδόσχημα αγγεία με διακόσμηση επίθετων ταινιών, σφαιρικές
χύτρες με διάτρητες λαβές πάνω στο χείλος ή στο σώμα, φιάλες με επιμήκεις
σωληνωτές λαβές και διακόσμηση με ρηχές πυκνές αυλακώσεις και βαθύνσεις στο
πάνω μέρος του σώματος.
Στις ίδιες ανασκαφικές
ενότητες και μαζί με προϊστορική κεραμική βρέθηκαν επίσης, ελάσματα και
βελόνες, ένα μικρό χάλκινο περίαπτο σε σχήμα πέλεκυ, καθώς και μια χάλκινη
αιχμή βέλους, του τύπου με μίσχο για τη προσήλωση του στελέχους, που
χρονολογείται στα τέλη της Αρχαϊκής περιόδου.
Βόρεια των οικιστικών
καταλοίπων και σε απόσταση 100 περίπου μ., ερευνήθηκαν δυο τάφοι, δυστυχώς
απογυμνωμένοι από σκελετικά λείψανα και κτερίσματα, πιθανότατα λόγω της
διείσδυσης του χειμάρρου. Οι τάφοι είναι ακανόνιστου σχήματος, μεγάλου μεγέθους
και κατασκευασμένοι με κάθετα τοποθετημένες πλάκες γνευσίου ή ασβεστόλιθου. Ο
τύπος είναι γνωστός στους αρχαιολόγους μόνον από τη Σκοτεινή Θαρρουνίων (Εύβοιας),
ενώ η ολοκληρωτική σχεδόν απουσία κτερισμάτων και από τη ευρύτερη περιοχή του
νεκροταφείου υπενθυμίζει τη συνήθη εμφάνιση ακτέριστων ταφών προ το τέλος της
νεολιθικής στην Εύβοια, στην Κέα ή στα Δωδεκάνησα (βλ. Σ. Παπαδόπουλος, Γ. Αριστοδήμου,
Δ. Κουγιουμτζόγλου, Φ. Μεγαλούδη, 2001: σελ. 57).
Κατά την περίοδο των ανασκαφών, τρία συνολικά
αρχαία πηγάδια ήρθαν στο φως. Ένα κτιστό κυκλικό πηγάδι που χρονολογείται
πιθανόν στους Αρχαϊκούς ή Κλασικούς χρόνους (7ος έως 4ος αι. π.Χ.) και ένα
δεύτερο μεταγενέστερης περιόδου σε κοντινή απόσταση, εντοπίστηκε κατά τη
διάρκεια των ανασκαφών στο πεδινό τμήμα. Το βάθος που εντοπίστηκαν, περίπου στο
ίδιο επίπεδο με τη στάθμη της θάλασσας, πιστοποιεί τον πλούσιο υδροφόρο
ορίζοντα της περιοχής, ενώ οι διαφορετικές χρονικοί περίοδοι στις οποίες
ανήκουν δηλώνει τη συνεχή προσπάθεια για εξεύρεση πόσιμου νερού, για ανθρώπους
και ζώα, καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας.
Στις κορυφές των λόφων που
πλαισιώνουν τον όρμο, κατά τους Αρχαϊκούς, Κλασσικούς και Ελληνιστικούς χρόνους
(7ος έως 2ος αι. π.Χ.), κτίσθηκαν πύργοι όμοιοι με άλλους που εντοπίζονται σε
όλο το νησί, και οι οποίοι σχετίζονται με την οργάνωση της αγροτικής παραγωγής,
αλλά και την προστασία των μεταλλείων και των λατομείων της αρχαίας Θάσου (σε
απόσταση 3 χλμ. περίπου βρίσκεται το λατομείο μαρμάρου της Αλυκής).
Στο δυτικό ύψωμα του κόλπου,
διακρίνονται μέχρι και σήμερα, τα θεμέλια ενός ορθογωνίου κτιρίου της Κλασσικής
- Ελληνιστικής εποχής. Το δομικό υλικό του αρχαίου κτίσματος
αποτελείται από μεγάλες ορθογώνιες πλάκες γνευσίου ενώ στο ανατολικό άκρο προς
τη θάλασσά της εσωτερικής πλευράς του όρμου και στη βόρεια πλευρά του κτίσματος
υπάρχουν ορατά τμήματα αναλημματικής κατασκευής από ακανόνιστες πέτρες. Στον
ευρύτερο χώρο, υπάρχουν διάσπαρτα, θραύσματα κεραμικής που πιθανόν ταυτίζονται
με την ανωτέρω χρονολόγηση.
Στην κορυφή του ανατολικού
υψώματος, αναφέρονται ερείπια Αρχαϊκού κυκλικού πύργου. Δυστυχώς, σήμερα, δεν
σώζεται κάποιο τμήμα του αρχαίου κυκλικού κτίσματος. Πλησίον της θέσης του
πύργου, υπάρχει μια λαξευτή κυκλική κοιλότητα, με αδιευκρίνιστο προορισμό.
Πιθανόν η κοιλότητα αυτή, να είχε κάποια λατρευτική χρήση. Παρόμοιες κυκλικές
λαξευτές κοιλότητες εντοπίζονται σε πολλές περιοχές της Θράκης.
Στην δυτική πλευρά της κοιλάδας εγκαταστάθηκε
μικρό ελαιοτριβείο των ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών χρόνων (2ος αι. έως και
αρχές του 7ου αι.). Η ταυτότητα αυτού του υστερορωμαϊκών χρόνων κτίσματος
αποκαλύφθηκε από τα επιφανειακά ευρήματα, δύο τμημάτων πιεστηρίου μεγάλων
διαστάσεων και ενός μύλου από τροπηίον (μηχανισμός σύνθλιψης της ελιάς ώστε να
παραχθεί πολτός, Λατινικά: trapetum), που δηλώνουν την παρουσία εργαστηρίου
επεξεργασίας της ελιάς. Το ελαιοτριβείο αποτελούνταν από έξι συνολικά χώρους,
οι οποίοι εξυπηρετούσαν τις διαφορετικές παραγωγικές φάσεις. Την ίδια περίοδο,
υπήρχαν σπίτια και αποθήκες και στην ανατολική πλευρά.
Κατά την έρευνα βορείως του ελαιοτριβείου εντοπίστηκαν η βάση, το κάλυμμα και τμήμα της πλευράς μιας μαρμάρινης σαρκοφάγου με επιγραφή:
Η επιγραφή αναφέρει τα
ονόματα τριών νεκρών οι οποίοι τοποθετήθηκαν σε διαδοχικές χρονικές φάσεις (ο
Επίλαχος, γιος του Πολίωνος, ο Πολίων, γιος του Επιλάχου, και η Ερμιόνη, κόρη
του Πολίωνος). Με την τοποθέτηση του κάθε νεκρού προσέθεταν και το όνομα του στην
επιγραφή. Προφανώς πρόκειται για μέλη εύπορης οικογένειας στην οποία άνηκε το
ελαιοτριβείο.
Απ’ τις
παραπάνω έρευνες των αρχαιολογικών στρωμάτων, στον τομέα της προϊστορικής
εγκατάστασης γίνεται αντιληπτό ότι, η παρουσία θερμαντικών κατασκευών και μαγειρικών
αγγείων, αποδεικνύει την ύπαρξη τροφοπαρασκευαστικών δραστηριοτήτων. Θα
αποτελούσε παράληψη να μην αναφερθεί πως οι κάτοικοι της εποχής δεν φαίνεται να
άσκησαν οργανωμένη γεωργία, ίσως, μάλιστα, δεν συνέλεγαν άγρια είδη ως
συμπληρωματικά της διατροφής τους, με πιθανή εξαίρεση κάποια χόρτα ή βολβούς,
τα οποία όμως διασώζονται κάτω από ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Αντιθέτως
η έντονη παρουσία θαλάσσιων οστρέων και οστών αιγοπροβάτων κυρίως στην περιοχή
των κατασκευών, υποδεικνύει ότι η διατροφή τους πρέπει να βασίζονταν κατά κύριο
λόγο στην αλιεία και την κτηνοτροφία. Ακόμα μπορεί να εκτιμηθεί πως δεν
πρόκειται για έναν μονίμως εγκατεστημένο πληθυσμό, αλλά για ομάδες που
κατοικούσαν εποχιακά τη συγκεκριμένη θέση, πιθανόν ομάδες ψαράδων.
Τέλος, η επιλογή της θέσης
στον όρμο του Αγίου Ιωάννη πρέπει να έλαβε υπόψη της τρία κυρίως κριτήρια: τον
πλούσιο βοσκότοπο, τη δυνατότητα ελαιοκαλλιέργειας και τη συνύπαρξη των δυο
προηγούμενων με επικουρικές οικονομικές πρακτικές, όπως το κυνήγι και η αλιεία.
Η ενασχόληση με την υφαντική και ίσως, με τη βαφή των υφασμάτων δηλώνεται
πειστικά από τον εντυπωσιακό αριθμό των σφονδυλιών και τον εντοπισμό χρωστικών
υλικών. (βλ. Στρ. Παπαδόπουλος 1998, σελ. 725).
Άξιο σημείωσης είναι πως η
διαχρονική ανθρώπινη παρουσία στο πεδινό τμήμα του όρμου, διατηρήθηκε από τους
προϊστορικούς μέχρι και τους υστερορωμαϊκούς χρόνους, βασίστηκε στην οργάνωση
της αγροτικής παραγωγής. Η θάλασσα με τη δυνατότητα της εύκολης μετακίνησης και
του ψαρέματος, τα πλούσια βοσκοτόπια των λόφων, η εύφορη μικρή κοιλάδα, ήταν
πόλοι έλξης για τις ανθρώπινες κοινωνίες.
Η εγκατάλειψη της θέσης από τον προϊστορικό πληθυσμό δεν αποκλείεται να σχετίζεται με την «επιθετικότητα» του χειμάρρου. Δεν υπήρξαν, ωστόσο, ενδείξεις μιας γενικευμένης, όπως υποστηρίζεται από μερικούς, περιβαλλοντικής καταστροφής, η οποία και προκάλεσε το τέλος των πολιτισμών της Ύστερης Χαλκολιθικής στη ΝΑ Ευρώπη, με κύρια χαρακτηριστικά την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης και την πλημμυρίδα των πεδινών εκτάσεων (βλ. Σ. Παπαδόπουλος, Γ. Αριστοδήμου, Δ. Κουγιουμτζόγλου, Φ. Μεγαλούδη, 2001, σελ. 60).
Βιβλιογραφία – ΠΗΓΕΣ: ΑΡΧΕΙΟΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 21.9.2021.
- Παπαδόπουλος Στρ. 2021: ΙΗ’
Εφορεία Προιστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Ανάτυπο, Αρχαιολογικόν Δελτίον,
Τόμος 53 (1998), Μέρος Β’2 – Χρονικά, Αθήνα 2004
- Παπαδόπουλος Στρ. Γ. Αριστοδήμου, Δ. Κουγιουμτζόγλου,
Φ. Μεγαλούδη «Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη», 15, 2001.
- Μουσειακές ταμπέλες, αρχαιολογικού χώρου Προϊστορικού Οικισμού - Αγίου Ιωάννη
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook