Του Γιώργου Λεκάκη
Ως ΕΚΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΟΣ το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού επέλεξε από το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων πλακίδια, από δόντι ιπποπόταμου, που χρονολογούνται στην Υστερομινωική περίοδο (1600 - 1070 π.Χ.). Υποθετική σύνθεση πλακιδίων και ενθεμάτων, που επένδυαν τις τρεις πλευρές ξύλινου κιβώτιου ή υποπόδιου. Άλλες πληροφορίες δεν αναφέρονται.
Ο άνθρωπος, εκτός από
ελεφαντόδοντο κατασκεύασε τέχνεργα από δόντια ιπποπόταμου, θαλάσσιου ίππου, αγριόχοιρου,
ελαφιού, φάλαινας φυσητήρας και φάλαινας ναρβάλ, κ.ά. Ειδικώς δε από τους ιπποπόταμους, που έχουν πολύ σκληρό και λευκό φίλντισι, κατασκευάζονταν έως
προσφάτως… τεχνητά δόντια![3]
 |
| Με σείστρα... |
Η μακρά γεωγραφική νησαία «απομόνωση» της Κρήτης από την ηπειρωτική Ελλάδα έκανε την πανίδα της ξεχωριστή: Ζούσαν:
- Νάνοι ελέφαντες (Palaeoloxodon chaniensis και P. creutzburgi),
- ο κρητικός νάνος ιπποπόταμος (Hippopotamus creutzburgi) [4],
- το κρητικό μαμούθ-νάνος (Mammuthus creticus),
- ο κρητικός νάνος μεγάκερως (Candiacervus aved of theeneleocetersis)[5],
- καμηλοπαρδάλεις, κ.ά.
Αυτά τα είδη είναι παραδείγματα του λεγόμενου «νησιωτικού νανισμού». Στην Κρήτη οι ιπποπόταμοι «νάνοι» μάλιστα ήταν ιθαγενείς κατά την Πλειστόκαινο Εποχή.[6]
Στο οροπέδιο του Καθαρού (ή Τζίβη, ύψους 1.564 μ.)[7]
Λασυθίου ευρέθησαν λείψανα νάνων ιπποπόταμων, αλλά και αλλαχού στην μεγαλόνησο,
τεκμήριο, ότι εκεί υπήρχε λίμνη και πλούσια βλάστηση με θερμό κλίμα.
Το θρυλικό πλάσμα, που είθισται να ονομάζεται μινωική ιέρεια / θεά / Minoan Genius, κοινό στην μινωική τέχνη του πολιτισμού της Εποχής του Χαλκού στην αρχαία Κρήτη[8], απεικονίζεται με κεφάλι λιονταριού, ιπποπόταμου ή άλλων ζώων. Εμφανίζεται κυρίως σε μινωικές σφραγίδες, συχνά σε ζευγάρια, ως υποστηρικτής θεοτήτων. Μερικές φορές αποκαλείται «δαίμων», είναι μια θεότητα του καλού στην μινωική θρησκεία, προστάτις των παιδιών. Σχετική με την Taweret, την υβριδική θεά του κροκόδειλου και του ιπποπόταμου στην Αίγυπτο, στην οποία οι Κρήτες μεταλαμπάδευσαν τον πολιτισμό τους. «Η μινωική ιέρεια είναι επίσης γνωστή για το ότι μεταφέρει μεγάλα θηρία, όλων των ειδών, για θυσίες... Σπάνια απεικονίζεται σε πράξεις βίας. Αν και συνδέεται στενά με τις θυσίες, ο δαίμων φαίνεται μόνο μια φορά να κάνει την πράξη: σε έναν σφραγιδόλιθο, από την Ζάκρο[9] Λασυθίου, όπου θυσιάζει έναν τεράστιο όρθιο ταύρο με ξίφος ή δόρυ. Η θεά εικονίζεται και σε έναν σφραγιδοκύλινδρο από τον Κακόβατο[10], στον οποίο ένας ήρως θυσιάζει ένα όρθιο λιοντάρι, ενώ ο δαίμονας τον προτρέπει από πίσω».[11]
Στο ΗΡΑΚΛΕΙΟ
ΚΡΗΤΗΣ:
Μπροστά στην σαρκοφάγο του Θολωτού Τάφου Α στο Φουρνί Αρχανών (ευρύτερη περιοχή της Κνωσού) - ΥΜ ΙΙΙΑ1 περιόδου περ. 1400 π.Χ. -
ευρέθησαν 87
ενθέματα από δόντι ιπποπόταμου, σε σχήμα οκτώσχημης ασπίδας, κεφαλιών
πολεμιστών με κράνη, ρόδακα, κρινοειδών, δισκίων κ.ά., τα οποία κοσμούσαν ένα υποπόδιο[12]. Έναν
σφραγιδόλιθο εξ αυτών, ο αρχαιολόγος Σακελλαράκης, κατά την εύρεσή
του, το είχε περιγράψει «ως ένα ασυνήθιστο σφραγιστικό θέμα κοιλοτήτων». Ο δρ. Μηνάς Τσικριτζής
υποστηρίζει ότι «οι 12 κοιλότητες που φέρει το σφράγισμα είναι συμβολισμοί Σελήνης,
είναι ο Χρόνος, οι 12 μήνες (…) στο σφράγισμα καταγράφονται
οι ημέρες με χαραγμένες κάθετες γραμμές, ενώ στο κέντρο υπάρχει μια απεικόνιση
που το σχήμα της θυμίζει με μια απλή ματιά αυτό της Κρήτης»[13]…
Επίσης
στην ΚΡΗΤΗ, ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΟΣ
ΣΦΡΑΓΙΔΟΛΙΘΟΣ, ΑΠΟ ΟΣΤΟΥΝ ιπποπόταμου (στο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ), από τον ΧΡΥΣΟΛΑΚΚΟ ΜΑΛΙΩΝ, παρουσιάζει έναν ΘΟΛΩΤΟ ΤΑΦΟ, όπου ΘΑΒΟΝΤΑΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΩΣ οι ΕΓΚΥΕΣ και τα ΠΑΙΔΙΑ, που ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ κατά την ΓΕΝΝΑ! ΛΑΤΡΕΥΕΤΑΙ δε στον ΤΑΦΟ για χάρι των ΝΕΚΡΩΝ, Η ΡΕΑ, ως ΠΡΟΣΤΑΤΙΣ των ΤΟΚΕΤΩΝ και των ΕΓΚΥΩΝ, αλλά και ως ΜΕΓΑΛΗ ΜΗΤΕΡΑ του
ΕΠΑΝΩ καιι του ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟΥ. Στην αριστερή κάτω γωνία υπάρχει το κρητικό ιερογλυφικό pa
(= πα-νκοίτη,
παγκοίτη, όλων κοίτη, τάφος). Επάνω από αυτό είναι το κρητικό ιερογλυφικό
ro (= τοκετός > ροή, Ρέα). Προέρχεται από μια λέξη η οποία έχει
σχέση με όσα ακάθαρτα αίματα κλπ. βγαίνουν από τον ανθρώπινο οργανισμό και αναφέρεται στις γυναίκες. Δεξιά κάτω το ιερογλυφικό
ma (= Μεγάλης Μητέρα Θεά > Ρέα) και επάνω το ιερογλυφικό ma, οκτωσχημη ασπίδα, για την
Μεγάλη Μητέρα Θεά στον Επάνω και τον Κάτω Κόσμο. – βλ. και Αντ. Θ. Βασιλάκη.
Άλλη ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΗ ΣΦΡΑΓΙΔΑ, επίσης από ΟΣΤΟΥΝ ιπποπόταμου (στο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ), από τον ΘΟΛΩΤΟ ΤΑΦΟ Α, στην θεσή ΣΤΑΥΡΟΣ, στον ΠΛΑΤΑΝΟ ΜΕΣΣΑΡΑΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, παρουσιάζει μια ΟΚΤΩΣΧΗΜΗ ΣΦΡΑΓΙΔΑ ma, για την ΜΕΓΑΛΗ ΜΗΤΕΡΑ ΘΕΑ στον ΕΠΑΝΩ και στον ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟ, γράφοντας επάνω στον κάθε λοβό το ΚΡΗΤΙΚΟ ΙΕΡΟΓΛΥΦΙΚΟ re (> ΡΕΑ).
Στο
ΛΑΣΥΘΙ:
Σε ανασκαφές στον Πετρά Λασυθίου ευρέθη επίσης εντυπωσιακός αριθμός σφραγίδων από χαυλιόδοντες ιπποπόταμου και σκληρούς λίθους, αρκετές με ιερογλυφικές επιγραφές.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης
Ελλάδος περιήγησις». Γ. Λεκάκης «Γαύδος, η Ωγυγία;». Γ. Λεκάκης «Τάματα και
αναθήματα». ΥΠΠΟΑ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 27.12.2022.
- Σπανάκης «Κρήτη».
[1] Ευρέθησαν περισσότεροι
από 8 σφραγιδόλιθοι στο θολωτό τάφο της Φυλακής. Κυριαρχούσα θεότητα στον τάφο αυτόν είναι η θεά Ρέα, και ακολουθει η θεά Δήμητρα. Και με την ιδιότητα της Πότνιας Θηρών.
[2] τρυπούλα ή κόκκος.
[3] βλ. Tomlinson, C. (επιμ.) «Tomlinson's
Cyclopaedia of Useful Arts», εκδ. Virtue & Co, τ. I, σελ. 929-930, Λονδίνο, 1866.
[4] O Hippopotamus
creutzburgi, ο κρητικός νάνος ιπποπόταμος. Ένα εξαφανισμένο είδος ιπποπόταμου από το νησί της Κρήτης. Έζησε στην Κρήτη πριν από 800.000 χρόνια και κατά το
Μέσο Πλειστόκαινο. Πιστεύεται ότι εξελίχθηκε από τον H. antiquus, μέσω της
διαδικασίας του νησιωτικού νανισμού, στο νησί της Κρήτης.
«Νάνος ιπποπόταμος» (Phanourios(*)
minor / ιπποπόταμος ο ελάσσων) ευρέθη και στην Κύπρο. Εξαφανισμένο πια είδος,
που κατοικούσε στο νησί της Κύπρου, κατά την ύστερη ολόκαινο (10.000 – 12.000
χρόνια πριν). Ήταν τουλάχιστον 20% μικρότερος από οιοδήποτε υποείδος του
κρητικού ιπποπόταμου.
(*) Κοντά στο χωριό Άγιος
Γεώργιος – στα δυστυχώς ακόμη κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου - ευρίσκεται το
παρεκκλήσι του Αγίου Φανουρίου. Εκεί ευρέθησαν τα απολιθωμένα οστά των πυγμαίων ιπποπόταμων. Οι εντόπιοι τα πίστευσαν ως οστά του… αγίου! Και τα έκαναν σκόνη και
τα έπιναν σαν να ήταν ένα… θεραπευτικό ποτό! Γι’ αυτό και ο κυπριακός νάνος ιπποπόταμος / Hippopotamus minor επήρε το διωνυμικό όνομα Phanourios minutus,
το 1972… - βλ. Reese D. S. «Men, Saints or Dragons?», περ. Expedition Magazine, Penn Museum, 17 (4), 1975.
[5] Το Candiacervus
είναι ένα εξαφανισμένο γένος ελαφιών, που προέρχεται από την Πλειστόκαινο
Κρήτη. Απολιθώματά του ευρέθησαν στο Σπήλαιο Μαύρο Μουρί. Σχετιζόταν με την
γιγάντια ιρλανδική άλκη, και τον δάμα / Dama - ίσως υπογένος του μεγαλόκερου /
Megaloceros - βλ. van der Geer (2018).
[6] Βλ. van der Geer A. A. E., Dermitzakis M., de Vos J. «Crete
before the Cretans: the reign of dwarfs», Pharos 13, 121–132, Athens:
Netherlands Institute, 2006.
[7] Οστά του H. creutzburgi βρέθηκαν
από την Ουαλή παλαιοντολόγο Dorothea
Minola Alice Bate FGS (1878 –1951) στο οροπέδιο Καθαρό Λασυθίου, στην ανατολική
Κρήτη, την δεκαετία του 1900. – βλ. Bate D. M. A. «I. Four and a half months in
Crete in search of Pleistocene mammalian remains», Geol. Mag. 2: 13-204, 1905.
[8] Αργότερα, έγινε θεότητα και στον μυκηναϊκό ελληνικό κόσμο.
με παραστάσεις της να απαντώνται ευρέως στην ηπειρωτική Ελλάδα. – βλ. Rehak P. «The
‘Genius’ in Late Bronze Age Glyptic: the Later Evolution of an Aegean Cult
Figure», στο W. Müller (επιμ.), Sceaux Minoens et Mycéniens, CMS Beiheft 5, Βερολίνο, 1995, σελ. 215-231.
[9] Genius No. 27 = Z 104.
[10] CMS XI 208.
[11] Βλ. Weingarten J. «The Transformation of Egyptian Taweret into the Minoan
Genius: A Study in Cultural Transmission in the Middle Bronze Age», εκδ. Paul Åström, Partille,
1991.
[12] βλ. Σακελλαράκης και Σαπουνά-Σακελλαράκη
1997, 721-29. Και Κ. ΣτεφανάκοΥ «Τελετουργικές Παραστάσεις σε Αιγαιακά
Σφραγιστικά Δαχτυλίδια της Εποχής του Χαλκού», Πανεπ. ΚΡΗΤΗΣ, Ρέθυμνο, Οκτώβριος
2016.
[13] «Το σφράγισμα αποτυπώνει το νησί των Μινωιτών στο κέντρο και το πλήθος των ημερών που περνά γύρω-γύρω τους. Πιστεύουμε ότι οι αριθμητικές πράξεις επαληθεύουν το αποτέλεσμα των 365,3 ημερών και αποδεικνύει ότι οι Μινωίτες είχαν από την παλαιοανακτορική περίοδο ένα σύγχρονο ηλιακό ημερολόγιο το οποίο προηγήθηκε των Βαβυλωνίων 19 αιώνες (…) οι Μινωίτες παρατηρώντας το χειμερινό ηλιοστάσιο τη φάση της σελήνης και καταγράφοντας κάθε ημέρα που περνούσε, θα διαπίστωναν μετά από 365,3 ημέρες ότι ο ήλιος είχε την ίδια ακριβή θέση στην ανατολή του σταματώντας την πορεία μετατόπισής του στον ουρανό». – ΠΗΓΗ: εφημερίδα «Έθνος».
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook