Δρ. Χημικός, μέλος της Εταιρείας
Διερεύνησης Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (Ε.Δ.Α.Βυ.Τ.) και
ιδρυτής της ομάδας Ερευνητές Αρχαίας Ελληνικής Νανοτεχνολογίας (Ε.Α.Ε.Ν.)
Τα Αττικά αγγεία μελανόμορφου και ερυθρόμορφου
ρυθμού είναι υψηλής αισθητικής με παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία ή την
καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Η κεραμική κατασκευή τους είναι το
αποτέλεσμα προχωρημένης πυροτεχνολογίας με χρωματική επίστρωση (βερνίκι) από
ανθεκτικό στιλπνό (γυαλιστερό) υάλωμα που περιέχει νανοκρυστάλλους[1].
Ο ερυθρόμορφος ρυθμός ως εξέλιξη
του μελανόμορφου[2].
Ο μελανόμορφος ρυθμός έφτασε στο αποκορύφωμά του στην Αττική με το έργο του Εξηκία και του «ζωγράφου του Άμαση», στη δεκαετία 540-530 π.Χ. Αλλά ήδη στην περίοδο αυτή εμφανίζονται πειραματισμοί με νέες τεχνικές στη διακόσμηση των αγγείων. Μέσα στην επόμενη δεκαετία οι καινοτομίες και οι αναζητήσεις οδηγούν τους Αθηναίους αγγειογράφους σε μια σημαντική ανακάλυψη, που ανοίγει νέες προοπτικές στην τέχνη τους: τον ερυθρόμορφο ρυθμό.
Έτσι
έχουμε στην ύστερη αρχαϊκή εποχή τον νέο αυτό ρυθμό ο οποίος οφείλει το όνομά
του στο γεγονός ότι οι μορφές αφήνονται στο χρώμα του πηλού (που στην περίπτωση
των αττικών αγγείων είναι ερυθρωπό), ενώ οι υπόλοιπες επιφάνειες του αγγείου
καλύπτονται με το βερνίκι, που κατά το ψήσιμο αποκτά γυαλιστερό μαύρο χρώμα. Η
κύρια διαφορά του ερυθρόμορφου από τον μελανόμορφο ρυθμό είναι ότι οι
λεπτομέρειες δεν αποδίδονται με χάραξη, αλλά με λεπτές σκούρες γραμμές που
είναι δύο ειδών: η ανάγλυφη, που γίνεται με πυκνό βερνίκι και έχει σκούρο
χρώμα, και η επίπεδη, που είναι πιο ανοιχτόχρωμη. Με τον τρόπο αυτό ο
αγγειογράφος έχει στη διάθεσή του περισσότερες σχεδιαστικές δυνατότητες, ενώ η
χρήση του αραιωμένου βερνικιού τού δίνει την ευχέρεια να αποδώσει τη φωτοσκίαση
και την κύρτωση των επιφανειών.
Ο μελανόμορφος
ρυθμός δεν εγκαταλείφθηκε, αλλά εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ευρύτατα έως
και την πρώτη εικοσαετία του 5ου αιώνα π.Χ. Στα χρόνια αυτά όμως η παλαιά
τεχνική φθίνει και περιορίζεται σιγά-σιγά στα μικρότερα και φθηνότερα αγγεία,
καθώς οι καλύτεροι αγγειογράφοι στρέφονται πλέον οριστικά στη νέα.
Την
ισότιμη συνύπαρξη του ερυθρόμορφου ρυθμού με τον μελανόμορφο στα πρώτα χρόνια
μετά την ανακάλυψή του μας τη δείχνουν ξεκάθαρα ορισμένα αγγεία που τα
αποκαλούμε δίγλωσσα, επειδή έχουν στη μία τους πλευρά μελανόμορφη
παράσταση και στην άλλη ερυθρόμορφη. Τα αγγεία αυτά είναι σχετικά λίγα, αλλά
παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί οι δύο παραστάσεις έχουν συχνά το ίδιο
θέμα και είναι ζωγραφισμένες από τον ίδιο αγγειογράφο. Η σύγκριση των δύο
πλευρών των δίγλωσσων αγγείων μάς βοηθάει να αντιληφθούμε καλύτερα τις διαφορές
ανάμεσα στις δύο τεχνικές.
Ένα
ιδιαίτερο αγγείο ερυθρόμορφου ρυθμού είναι μία κύλιξ (κύπελλο για συμπόσια) που
ονομάζεται «Αγγείο χυτηρίου του Βερολίνου».
..............................................................
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:
κύλιξ: ῠ, ῐκος, ἡ, ἔκπωμα, ποτήριον, κυρίως οἰνοδόκον, «κρασοπότηρον» > λατ. calix, < ρ. κυέω -ῶ, > κύλη, κοίλος, και κάλυξ (= μπουμπούκι) > καλύπτω, κλπ.
............................................................................
Η
κύλιξ αυτή χρονολογείται κατά την πρώιμη κλασσική περίοδο (490 π.Χ. - 480
π.Χ.). Είχε εξαχθεί από την αρχαία Ελλάδα στην Ετρουρία και εκεί ανακαλύφθηκε το
1837, πιθανώς σε έναν τάφο, στην αρχαία πόλη Vulci της Ετρουρίας, που βρίσκονταν στη
σημερινή περιοχή του βόρειου Lazio της κεντρικής Ιταλίας. Αποκτήθηκε από το
Μουσείο Συλλογής Αρχαιοτήτων του Βερολίνου και εκτίθεται στο τμήμα 15 («Οι θεοί της Ελλάδας») του Μουσείου Altes (παλαιό
Μουσείο) του Βερολίνου, από όπου και οι φωτογραφίες που παρατίθενται στο παρόν
κείμενο, οι οποίες ελήφθησαν από την άρθρο του L. Sedita[3].
Ο
άγνωστος αγγειογράφος αυτού της κύλικος είναι γνωστός ως «ο Ζωγράφος του Χυτηρίου». Οι υπέροχες παραστάσεις που έχει στην
επιφάνειά του, απεικονίζουν τις δραστηριότητες ενός Αθηναϊκού Εργαστηρίου
Μεταλλοτεχνίας Μπρούτζου.
Η συγκεκριμένη
κύλικα αποτελεί μια σημαντική πηγή για την Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία
Μετάλλου.
Οι παραστάσεις στην κύλικα
Στην
εσωτερική εικόνα (Εικόνα 1.) της κύλικος απεικονίζεται ο θεός της μεταλλοτεχνίας και προστάτης των μεταλλουργών,
Ήφαιστος - ΔΕΙΤΕ την ομιλία του Γ. Λεκάκη Ο ΗΦΑΙΣΤΟΣ και τα ΗΦΑΙΣΤΟΤΕΥΚΤΑ - να προσφέρει στην θεά Θέτιδα πανοπλία και οπλισμό για τον γιό της,
Αχιλλέα, που θα πολεμήσει στην Τροία. Η σκηνή αυτή περιγράφεται στην Ομήρου
Ιλιάδα.
(α)
Εικόνα 1. Ο Ήφαιστος προσφέρει πανοπλία και οπλισμό στην Θέτιδα για τον Αχιλλέα που θα πολεμήσει στην Τροία. (α) Φωτογραφία της κύλικος από επάνω (κάτοψη), (β) H εσωτερική εικόνα σε μεγέθυνση.
Τέτοιου είδους παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία αποτελούν ένα σύνηθες μοτίβο σε ελληνικά αγγεία. Αντιθέτως, είναι σπάνιες οι παραστάσεις όπως αυτές που είναι ζωγραφισμένες στην πλευρά της εν λόγω κύλικας. (Εικόνα 2.).
(β)
Εικόνα 2. Φωτογραφία (α) κάτω μέρος. όπου φαίνονται πανοραμικά όλες οι παραστάσεις
ζωγραφισμένες στην πλευρά της κύλικος. Ο μαύρος κύκλος στο κέντρο είναι η βάση
της κύλικος. (β) η κύλιξ πλαγιαστή.
Παρακάτω
θαυμάζουμε μια «αλυσίδα» παραγωγής σε τρία στάδια, μέσα από τις παραστάσεις για
ένα αρχαίο ελληνικό εργαστήριο μεταλλοτεχνίας, με «ξεναγό» την ερυθρόμορφο
κύλικα που μας άφησε παγκόσμια παρακαταθήκη πολιτισμού ο άγνωστος αγγειογράφος.
Στάδιο 1 (καμίνευση και χύτευση)
Αρχίζουμε
από σημείο όπου ο κρατερός χαλκός (μπρούτζος) τήκεται σε φούρνο και μέσω
χύτευσης σε κατάλληλα καλούπια θα δώσει τα μέλη των αγαλμάτων που θα συναρμολογηθούν
σε ένα άγαλμα. Στην Εικόνα 3 (α)
βλέπουμε πίσω από τον φούρνο έναν νεαρό βοηθό που, από την στάση του,
συμπεραίνουμε ότι λειτουργεί κάποιο φυσερό για να δυναμώνει τη φωτιά. Ακριβώς
δίπλα κάθεται σε σκαμνί ο τεχνίτης με το χαρακτηριστικό δερμάτινο καπέλο του
μεταλλουργού, ο οποίος έχει βάλει στην εστία του φούρνου την άκρη μιας
μεταλλικής ράβδου. Πιο πέρα στέκεται ένας τεχνίτης που στηρίζεται στη μακριά
χειρολαβή ενός σφυριού και παρακολουθεί την όλη διεργασία.
Στο
βάθος πάνω στον τοίχο διακρίνονται κάποια επί μέρους προϊόντα του χυτηρίου, όπως
δύο ομοιώματα ανθρώπινης κεφαλής που ίσως να αποτελούν πήλινο πρόπλασμα για
χύτευση[4]
ή έτοιμα μεταλλικά μέλη που προορίζονται για συγκόλληση σε ακέφαλα αγάλματα.
Αντιστοίχως, οι φιγούρες τριών ανθρώπων και ενός αλόγου σε μικρά πλαίσια, ίσως αποτελούν
πήλινο πρόπλασμα ή έτοιμα μεταλλικά τεχνουργήματα. Το εικονιζόμενο τόξο είτε
ανήκει ως όπλο σε ιδιοκτήτη του εργαστηρίου, είτε φέρει μεταλλική λαβή ως
προϊόν του εργαστηρίου.
Επίσης,
παρατηρούνται κρεμασμένα στον τοίχο ένα πριόνι και δύο σφυριά. Πίσω από τον
παρατηρητή, στην Εικόνα 3 (β)
κρέμονται από τοίχο ομοιώματα από χέρι και πόδι. Αυτά μπορεί να είναι πρόπλασμα
για χύτευση ή έτοιμα μεταλλικά μέρη που προορίζονται για συναρμολόγηση σε
μεταλλικά αγάλματα. Δίπλα, κρέμεται ένα σφυρί.
(α)
(β)
Εικόνα 3. Φωτογραφία (α) Ο φούρνος, ο νεαρός βοηθός με το φυσερό, ο μεταλλουργός
πυρώνοντας την ράβδο και ο παρατηρητής στηριζόμενος στην λαβή σφυριού. (β) Πίσω από τον παρατηρητή φαίνονται
κρεμασμένα ένα χέρι ένα πόδι (μοντέλα για καλούπια ή έτοιμα μέρη προς
συναρμολόγηση) και ένα σφυρί.
Στάδιο 2 (κατασκευή ενός αγάλματος)
Στην Εικόνα 4. Φαίνεται το ημιτελές άγαλμα
ενός αθλητή. Το άγαλμα είναι ακέφαλο και βρίσκεται ξαπλωμένο επάνω σε ένα βάθρο
από άμμο ή πηλό. Το κεφάλι του αγάλματος βρίσκεται στο δάπεδο, κοντά στα πόδια
του τεχνίτη. Ο τεχνίτης κρατά έναν από τους βραχίονες του αγάλματος, και το
επεξεργάζεται προσεκτικά με ένα σφυρί. Μια γραμμή στο σημείο του καρπού του
ιδίου βραχίονα του αγάλματος δείχνει ότι η παλάμη με τα δάκτυλα δεν έχει ακόμη
ενωθεί πλήρως με το υπόλοιπο χέρι. Το υλικό συγκόλλησης για την οριστική ένωση
των δύο μερών, πιθανώς να προετοιμάζεται στον φούρνο, βλ. Εικόνα 3 (α). Θα πρέπει να είναι ένα κράμα με χαμηλό σημείο τήξης, που
ίσως να αποτελείται από μόλυβδο, αντιμόνιο και ψευδάργυρο.
(α)
(β)
Εικόνα 4. Η ημιτελής κατασκευή ενός
αγάλματος αθλητή (α) Το ακέφαλο
άγαλμα βρίσκεται σε βάθρο, ενώ το κεφάλι του βρίσκεται στο δάπεδο, δίπλα στα
πόδια του τεχνίτη. Ο τεχνίτης επεξεργάζεται τον δεξιό βραχίονα με σφυρί. (β) Το ακέφαλο άγαλμα με τον τεχνίτη σε
μεγέθυνση.
Στάδιο 3 (τελείωμα ενός αγάλματος)
Στην Εικόνα 5. απεικονίζεται το άγαλμα ενός
πολεμιστή σε μέγεθος πολύ μεγαλύτερο του φυσικού. Το άγαλμα βρίσκεται ανάμεσα
σε δύο κάθετους (ξύλινους) δοκούς, δηλ. ένα είδος ικριώματος (σκαλωσιάς).
Το
σώμα του πολεμιστή προστατεύεται από μια κυκλική ασπίδα στο αριστερό του χέρι,
ενώ με το δεξί του χέρι έχει σηκώσει ένα δόρυ έτοιμος να το πετάξει. Η περικεφαλαία
του έχει ανασηκωμένους τους πλευρικούς «προστάτες» των δύο παρειών. Πιθανώς, ο
αγγειογράφος θέλησε με αυτόν τον τρόπο να απεικονίσει το πρόσωπο του αγάλματος
με μεγαλύτερη σαφήνεια.
Το άγαλμα φαίνεται να βρίσκεται στο τελικό στάδιο της κατασκευής του. Οι δύο εργαζόμενοι πιθανώς τρίβουν το άγαλμα για να εξομαλύνουν και στιλβώσουν την επιφάνειά του (φινίρισμα). Ο ένας είναι ο επί κεφαλής τεχνίτης, διότι φορά το χαρακτηριστικό δερμάτινο καπέλο του μεταλλουργού, Εικόνα 5 (α). Πίσω από τον μεταλλουργό βρίσκονται δυο εργαλεία κρεμασμένα στον τοίχο.
(β)
Εικόνα 5. Το μπρούτζινο άγαλμα ενός πολεμιστή
(α) στηριζόμενο σε ξύλινο ικρίωμα με
τους δύο τεχνικούς (μεταλλουργός και βοηθός) σε μεγέθυνση. (β) To άγαλμα με τους δύο τεχνικούς και εκατέρωθεν
οι δύο παρατηρητές αθλητές.
Σε
κάθε πλευρά του ικριώματος, βρίσκεται από ένας άνδρας που στηρίζεται σε
ποιμενική ράβδο. Αυτοί οι δύο παρατηρούν τους εργαζόμενους στο άγαλμα. Ωστόσο,
δεν φαίνεται να αποτελούν μέρος του προσωπικού ούτε να είναι ιδιοκτήτες του
εργαστηρίου, αλλά μάλλον είναι περαστικοί πηγαίνοντας σε παλαίστρα (ή
επιστρέφοντας από αυτή). Το ότι πρόκειται να συμμετέχουν (ή έχουν ήδη
συμμετάσχει) σε αθλητική δραστηριότητα, συμπεραίνεται από μια φιάλη ελαίου και
ένα στριγκίλι / στλεγγίδα (εργαλείο απόξεσης) απαραίτητα
εφόδια για λουτρό των αθλητών, που εικονίζονται δίπλα από κάθε παρατηρητή, Εικόνα 5 (β).
Κατασκευή μπρούτζινων αγαλμάτων
στην Κλασσική Περίοδο[5].
Η μεταλλοτεχνία
ως τέχνη και επιστήμη περιλαμβάνει όλα τα
Δημιουργήματα τέχνης από μέταλλο και βεβαίως
τα μεγάλα χάλκινα αγάλματα τα οποία συνηθίζεται να μελετώνται από την γλυπτική.
Κατά
την Κλασσική εποχή (480 π.Χ. έως 323 π.χ.), ένα συγκεκριμένο μέταλλο ξεχωρίζει
και γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλές. Πρόκειται στην πραγματικότητα για
ένα κρατέρωμα, δηλαδή κράμα χαλκού με κασσίτερο, που δημιουργεί τον μπρούντζο[6].
Το υλικό αυτό χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα στην κατασκευή
αγαλμάτων μαζί με μια νέα τεχνική, την ονομαζόμενη τεχνική του «χαμένου κεριού».
Έως
τότε οι καλλιτέχνες κατασκεύαζαν τα χάλκινα αγάλματα και αντικείμενα
σφυρηλατώντας σε ελάσματα τα μέρη τους και έπειτα τα ένωναν. Η συγκεκριμένη
τακτική όμως παρουσίαζε δυσκολίες. Με την τεχνική του χαμένου κεριού η πλαστική
γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Η διαδικασία ξεκινά φτιάχνοντας από πηλό ένα αδρό
πρόπλασμα της τελικής μορφής. Στη συνέχεια, πλάθεται η μορφή από κερί γύρω από
τον πυρήνα με όλες τις λεπτομέρειες, ανατομικές και ενδυμασίας. Έπειτα το
γλυπτό καλύπτεται από ένα παχύ στρώμα πηλού, ώστε να σχηματιστεί μια μήτρα.
Στην κατασκευή υπάρχουν κάποιοι ειδικοί αγωγοί μέσω των οποίων διοχετεύεται
λιωμένο μέταλλο στη μήτρα, το οποίο παίρνει τη θέση του κεριού που λιώνει,
«χάνεται». Όταν το μέταλλο πάρει στερεά μορφή, η μήτρα αφαιρείται και το γλυπτό
ολοκληρώνεται με μια τελική επεξεργασία απόδοσης λεπτομερειών. Αυτή η τεχνική
χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα αφήνοντας πίσω της σπουδαία δημιουργήματα.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 26.6.2023.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Βουτυράς Μ., Γουλάκη-Βουτυρά Αλ. «Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της», κεφ. 3.4.1. Η αρχή του ερυθρόμορφου ρυθμού, εκδ. Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, 2011.
- Μαλτέζος Γ. Χρ. «Αρχαία Ελληνική Νανοτεχνολογία σε Αττικά Αγγεία με στιλπνό μελανό υάλωμα», Αρχείον Πολιτισμού, 16.6.2023
- Μπρούσκα Ά. «Η μεταλλοτεχνία στην ανθρώπινη ιστορία- Κλασσική Περίοδος», Εργασία πρακτικής άσκησης στο Μουσείο των Ηρακλειδών, EUREKA (Επιστήμη, Τέχνη και Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων), 17.8.2022.
[1] Μαλτέζος Γ. Χρήστος, «Αρχαία Ελληνική Νανοτεχνολογία σε Αττικά Αγγεία με στιλπνό μελανό υάλωμα», Αρχείον Πολιτισμού, 16.6.2023.
[2] Βουτυράς Μανόλης,
Γουλάκη-Βουτυρά Αλεξάνδρα, «Η Αρχαία
Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της», κεφ. 3.4.1. Η αρχή του ερυθρόμορφου
ρυθμού, εκδ. Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, 2011.
[4] Βλέπε: Κατασκευή
μπρούτζινων αγαλμάτων στην Κλασσική Περίοδο.
[5] Μπρούσκα Ά. «Η μεταλλοτεχνία στην ανθρώπινη ιστορία- Κλασσική
Περίοδος», Εργασία πρακτικής άσκησης στο Μουσείο των Ηρακλειδών, EUREKA (Επιστήμη,
Τέχνη και Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων), 17.8.2022.
[6] Σ.τ.Σ. Η χρήση του ορείχαλκου
(κράμα χαλκού και ψευδαργύρου) ήταν πιο σπάνια έως την κλασσική εποχή, λόγω της
δύσκολης μεταλλουργίας του ψευδαργύρου που για την λήψη του από τα ορυκτά απαιτούνται
υψηλές θερμοκρασίες. Επίσης τα ορυκτά ψευδαργύρου ήταν πιο σπάνια και έπρεπε να
μεταφερθούν από μεγάλες αποστάσεις.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook