Του Γιώργου Λεκάκη
Η φιλύρα ή φίλυρα ή τιλιά
είναι ένα μακρόβιο φυλλοβόλο δένδρο, της οικογενείας Tiliaceae.
Στην ελληνική μυθολογία-παράδοση η Φίλη της Λύρας[*], Φιλύρα, ήταν Ωκεανίδα νύμφη, θεά της ανάρρωσης, της ομορφιάς, της γραφής της ευωδίας[*], και των αρωμάτων (αιθερίων ελαίων)![1]
Την είδε και την ερωτεύθηκε χάριν της εξαιρετικής ομορφιάς της, ο ίδιος ο κορυφαίος θεός Κρόνος - εξ ου θεά της ομορφιάς, προ Αφροδίτης! Αλλά για να μην τον αναγνωρίσει η γυναίκα του, Ρέα, μεταμορφώθηκε σε πτερωτό άλογο (Πήγασος α΄) και έτσι πήγε και βρήκε και ήλθε σε επαφή με την νύμφη Φιλύρα. Από την συνεύρεσή τους εγεννήθη ο Κένταυρος Χείρων, που ως γνωστόν ήταν μισός άνθρωπος, μισός άλογο.
Από τον Κρόνο απέκτησε - εκτός
από τον Χείρωνα[2] - τον
Άφρο[3], τον
Δόλοπα[4] και ένα
ακόμη υιό, που τον ονόμασε επίσης Κρόνο.
Οι οπαδοί της, τα παιδιά των παιδιών της, οι Φιλύρες, έγιναν ένας αρχαίος λαός που ταξείδευσε και έζησε στον Πόντο. Οι Θεσσαλοί, λοιπόν, είχαν πάει στον Πόντο πριν την Αργοναυτική Εκστρατεία[**].
Κατ’ άλλους, η Φιλύρα ίνα
αποφύγει τον θεό, μεταμορφώθηκε σε φοράδα. Αλλά ο Κρόνος επήρε την μορφή αλόγου
και έτσι συνευρέθη μαζί της. Συχνάκις την επισκεπτόταν, και αυτή του έδινε το
βυζί της - κόλπος-καταφύγιο κάθε άνδρα - και ο Κρόνος-άλογο θήλαζε… Το γάλα της ήταν γιατρειά για τις πληγές από τις μάχες που έδινε ο πρωτοθεός Κρόνος. Εξ ου και αυτή έγινε ιαματική θεά της ανάρρωσης. Άριστη αρχαία γνώση της αξίας του θηλασμού. Είτα ότι ο Κρόνος για να απαλείψει την
ερωτική ιστορία, την μεταμόρφωσε σε δένδρο, που έκτοτε φέρει το όνομά της.
Η Φιλύρα θυμιέται σήμερα σε αρκετά τοπωνύμια της Θεσσαλίας, όπως λ.χ. χωριό των Τρικκάλων, αλλά και της Μακεδονίας [Σερρών, Θεσσαλονίκης (Φίλυρον), Κιλκίς (Φιλυριά) και της Θράκης (Ροδόπης) - αν και με διάφορες ανορθογραφές: Φιλλύρα, Φιλήρα, κλπ.
Μετά την γέννηση του υιού της, Χείρωνος, η Φιλύρα επήγε στο όρος Πήλιον, όπου τον μεγάλωσε και ως καλή μάνα τον εβοήθησε στην διαπαιδαγώγηση παιδιών του, αλλά και όλων των παιδιών του Πηλίου και της Θεσσαλίας, τα οποία έγιναν ξακουστοί ήρωες (θυμηθείτε τον Ιάσονα[**], τον Αχιλλέα[5], τον ισόθεο Ασκληπιό εκ Τρίκκης, κ.ά.). Αυτοί έμαθαν κοντά στην Φιλύρα, τον Χείρωνα και την γυναίκα του Χαρικλώ, και την ιατρική τέχνη - εξ ου και θεά της ανάρρωσης και των αρωμάτων! Η Φιλύρα τους έμαθε γράμματα - εξ ου και θεά της γραφής!
«Χαρικλώ ξανθὸς δ' Ἀχιλλεὺς […] μένων Φιλύρας ἐν δόμοις» […] «Αλλά ο ξανθός Αχιλλεύς, μένοντας στο σπίτι της Φιλύρας ως παιδί, έκαμε έργα μεγάλα, συχνάκις κραδαίνοντας στα χέρια του ένα ακόντιο με μια κοντή λεπίδα, γοργός σαν τον άνεμο, έφερνε τον θάνατο στα άγρια λιοντάρια στην μάχη, σκότωσε άγριους κάπρους και τα ασθμαίνοντα κουφάρια τους στον Κένταυρο, τον γιο του Κρόνου, στην αρχή σαν ήταν 6 χρόνω, και κατόπιν όλον τον χρόνο που έμεινε εκεί, ένα παιδί που το παιγνίδι του ήταν δυνατοί άθλοι. Τον θαύμαζε η θεά Άρτεμις και η θαρραλέα θεά Αθηνά, γιατί τα ελάφια τα σκότωνε δίχως σκυλιά και δόλιες παγίδες. Γιατί εκείνος υπερείχε στα πόδια. Όλα αυτά που αφηγούμαι έπος των προγόνων είναι».[6]
Αλλά με την πτώση του Κρόνου,
η ιστορία του σκεπάστηκε. Την ιστορία έγραψε ο νικητής Ζευς. Το πάνθεον
εκσυγχρονίσθηκε. Οι «αμαρτίες» του Κρόνου, διορθώθηκαν από τον Δία. Γι’ αυτό
και μια μεταγενέστερη παράδοση αναφέρει ότι μόλις η Φιλύρα έτεκε τον Χείρωνα και
είδε την παράξενη μορφή του, εζήτησε από τον Δία να αλλάξει την δική της όψη, και
ο θεός την μεταμόρφωσε στο ομώνυμο δένδρο, γνωστό και ως φλαμουριά[7].
Η φιλύρα ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες:
- Τον λυρικό Αυστριακό ποιητή του Μεσαίωνα, Β. φον ντερ Φόγκελβαϊντε (1170; –1230;) ο οποίος έγραψε το ποίημά του «Unter der linden» («Υπό τας φιλύρας»).
- τον Αλφ. Καρρ, που έγραψε ομότιτλο ρομαντικό μυθιστόρημα.
- πιο γνωστό βέβαια απ΄ όλα το τραγούδι «Η φλαμουριά» του Schubert, σε στίχους W. Muller.
Ο δε ποιητής μας, Ρώμος Φιλύρας, φέρει ποιητικώς το όνομά της…
Υπάρχει κι άλλη (μεταγενέστερη) μεταμόρφωση σε φιλύρα: Ο Φιλήμων, γέρων και πτωχός, κι η σύζυγός του, Βαυκίς, ήταν οι μόνοι σε μια ολόκληρη περιοχή της Φρυγίας! Αυτοί φιλοξένησαν και περιποιήθηκαν τον Δία και τον Ερμή, οι οποίοι, μεταμφιεσμένοι σαν οδοιπόροι, ζητούσαν στέγη. Κι όταν ο Ζευς ετιμώρησε τους άλλους, βυθίζοντας όλην την περιοχή κάτω από το νερό, το ταπεινό τους σπίτι το μετέτρεψε σε ναό! Εκεί παρέμειναν οι δυο τους, ως ιερείς του Διός. Και όταν πέθαναν - συγχρόνως, όπως το είχαν ζητήσει από τον θεό - τους μεταμόρφωσε σε δένδρα, που φύτρωναν από την ίδια ρίζα: Τον μεν Φιλήμονα σε δρυ και την δε Βαυκίδα σε φιλύρα – ΠΗΓΗ: Οβίδ. Μετ. 8.620-724.
Χρήση
Από την αρχαιότητα έχουμε
αναφορές για το δένδρο φιλύρα. Για την ξυλεία της, και το μέλι που παρήγαγαν τα
άνθη της.
Εκτός από καλλωπιστικό, η
φιλύρα δίδει τα φύλλα και τα άνθη για φαρμακευτικούς σκοπούς.
Το αφέψημα από αυτά γίνεται
βάμμα, ενώ προσφέρει και πολύ χλωμό, αλλά γευστικό μέλι. Είναι το σημαντικότερο
φυτό μελιού («η βασίλισσα των μελιτοφυτών»)![8] Οι μέλισσες
φτιάχνουν μέλι από το νέκταρ των πρασινοκίτρινων λουλουδιών της φλαμουριάς.
Παράγουν 16 - 30 κιλά μέλι υψηλής ποιότητος από 1 εκτάριο ανθισμένες
φλαμουριές! Κάθε άνθος φλαμουριάς μπορεί να παράγει 25 κυβ. χλστ. νέκταρ. Είναι
πολύ αρωματικό, διαφανές, ελαφρώς κίτρινο ή πρασινωπό χρώμα. Περιέχει 39,27%
λεβουλόζη και 36,05% γλυκόζη. Τίλιο με μέλι προτείνεται για το κρυολόγημα,
κυρίως ως εφιδρωτικό.
Τα άνθη περιέχουν αιθέριο
έλαιο, φυτική βλέννα, τανίνη και μικρή ποσότητα σαπωνίνης. Αυξάνουν την ούρηση,
την εφίδρωση, βελτιώνουν την έκκριση του γαστρικού υγρού, αυξάνουν την έκκριση
των πεπτικών αδένων και διευκολύνουν την εκροή της χολής. Έχουν αντιφλεγμονώδη
και καταπραϋντική δράση. Η παραδοσιακή ιατρική τα χρησιμοποιεί εδώ και πολύ
καιρό για κρυολογήματα, πυρετούς, γρίπη και βρογχίτιδα.
Το τίλιο θεωρείται ήπιο
εφιδρωτικό και καθαρκτικό. Προτείνεται κατά της αρτηριοσκλήρωσης, καθώς έχει
την ιδιότητα να χαλαρώνει τα αιμοφόρα αγγεία και να επουλώνει τα αγγειακά
τοιχώματα.
Η φλούδα της φιλύρας (συλλέγεται τον Απρίλιο –
Μάιο) είναι πλούσια σε τανίνη και έχει αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες. Χρησιμοποιείται
κατά των ρευματισμών και των αρθριτικών. Από τον φλοιό της κατασκεύαζαν
σχοινιά, υποδήματα, δίχτυα ψαρέματος, κ.ά.
Τέλος, το ξύλο φλαμουριάς προτιμάται για χειροτεχνίες (ξυλογλυπτική), αρχιτεκτονική (για κτήρια, που δεν απαιτούν υψηλή αντοχή), για δεξαμενές για το στύψιμο των σταφυλιών, για μπαστούνια, για ψάθες, για παπουτσια, για την κατασκευή μουσικών οργάνων (και δη για τα ηχεία ηλεκτρικών κιθάρων[*]), για σφραγίδες[9], κατασκευή κόντρα πλακέ, επίπλων, σανίδων, δοχείων βαρελιών, πιάτων, κ.ά.
Κατά τον 17ο - 18ο
αι., οι φλαμουριές χρησιμοποιήθηκαν για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των
ευρωπαϊκών πόλεων. Με αυτές όρια και οριοθετούσαν λεωφόρους με καλλωπιστικές
δενδροστοιχίες τους.
Για όλα αυτά η τεράστια ευρεία χρήση οδήγησε στην καταστροφή των δασών φλαμουριάς!
Αρχαιες φιλύρες
Η μυθιστορία της Φλαμουριάς
και του έρωτά της ταξείδευσε από την Θεσσαλία, με την εξάπλωση των Ελλήνων σε
όλα τα Βαλκάνια…
Στους σλάβους, εμφανίζεται
συχνά σε θρύλους και συνωμοσίες και λειτουργεί ως στοιχείο τελετουργικών
ενεργειών. Σε σλαβικούς θρύλους και ιστορίες, το δένδρο αναφέρεται ως
αποτροπαϊκό φυλακτό, ενάντια στις μάγισσες, τις γοργόνες και άλλα κακά
πνεύματα.[10]
Το Kamenice nad Lipou[11] (γερμ.:
Kamnitz an der Linde) είναι μια μικρή πόλη, στο Kamenice του Okres Pelhřimov,
στην τσεχική περιοχή Vysočina, στον 49ο παράλληλο [49°18′11″N
15°4′31″E], κοντά στις όχθες του ποταμού Sázava - δεξιού παραπόταμου του
Μολδάβα. Το παρατσούκλι
της, «ναντ Λίπου» (= «στην φλαμουριά»), γνωστό από το 1541, υιοθετήθηκε μετά
από την αναγνώριση ενός εμβληματικού δένδρου φλαμουριάς, δίπλα στο κάστρο της (παραπάνω φωτογραφία). Η
φλαμουριά αυτή λέγεται ότι είναι 800 ετών (φυτεύτηκε το 1267, λίγο μετά απ’ όταν
ιδρύθηκε η πόλη στον κήπο του κάστρου). Είναι ένα ιστορικό σύμβολο για την
πόλη, βαθειά συνυφασμένο με την ταυτότητα της πόλεως, αλλά και της Τσεχίας[12].
Εικονίζεται και στα νομίσματά της χώρας.[13]
Υπεραιωνόβιες φλαμουριές
υπάρχουν επίσης στην Υπερκαυκασία, στην Ρωσία, την Σιβηρία, κ.α.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Λεξικό των παραδοσεων». Γ. Λεκακης «Ελληνικη Μυθολογία». Γ. Λεκάκης «Συγχρονης Ελλάδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.6.2017.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Πίνδ. Π. 3.1 κ.ά. και Σχόλ.
3.τίτλ.1, 3.1a, Ησ. Θεογ. 1002 και Σχόλ. 1002a, Ηρωδ. Ορθ. 3/2.435.
- Θεόφραστος, Πλίνιος,
Βιργίλιος.
- Γεννάδιος «Λεξικόν
φυτολογικόν».
- Flück H. «Medicinal plants and their uses» 1941.
- Erasmus W.-Chr. «Burgen, Stifte und Schlösser der Regionen Waldviertel,
Donauraum, Südböhmen, Vysočina und Südmähren», εκδ. Destination Waldviertel, Zwettl 2007.
- Οι Μυθολόγοι.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Μεταγενέστερα με το όνομα αυτό αναφέρονται και οι:
- σύζυγος
του Ναύπλιου, και μητέρα των παιδιών του, Παλαμήδη, Οίακας, Ναυσιμέδων, Προίτος,
Δαμάστωρ – ΠΗΓΗ: Σχόλ. Ευρ. Ορ. 54, Υγίν. μύθ. 169.2, Παυσ. 2/38.2,4/35.2,
Απολλόδ. 2/1.5,3/2.2, Απολ. Ρ. 1.136, Σχόλ. Απολ. Ρ. σελ. 305 [4.1091].
- κόρη
του Ασωπού (υιού της Κηλούσας και του Ποσειδώνος), ο οποίος κοντά στην Φλιασία
της Σικυωνίας Κορινθίας, ανακάλυψε τον ποταμό, που επήρε το όνομά του. Κατά την
θεϊκή του υπόσταση ήταν υιός του Ωκεανού και της Τηθύος ή του Ποσειδώνος και
της Πηρούς, ή του Διός και της Ευρυνόμης.
- μητέρα του Υψέα, από τον ποτάμιο θεό Πηνειό, υιό του Ωκεανού και της Τηθύος. Αυτός απέκτησε από την νύμφη Κρέουσα, κόρη της Γαίας, τον Υχρέα και την Στίλβη. - ΠΗΓΗ: Ησ. Θεογ. 338 κ.ε., Πίνδ. Π. 9.16 κ.ε., Σχόλ. Π. 9.25b-27c, Διόδ. Σικ. 4/69.1, 4/72.1). Απολλόδ. 2/1.5. Σχόλ. Πίνδ. Π. 9.27b.
[2] Εξ ου και Φιλλυρίδας ή Φιλλυρίδης ή Φιλυρίδης,
μητρωνυμικά ο Κένταυρος Χείρων.
[3] γενάρχη των Άφρων (βλ. ΣΟΥΔΑΣ).
[4] Δόλοψ, ο πρόγονος των Δολόπων Θεσσαλίας - ΠΗΓΗ: Απολλόδ.
1/2.4, Τζέτζ. Σχόλ. Λυκόφρ. Αλεξ. 1200, Σχόλ. Πίνδ. Π. 3.1a, ΣΟΥΔΑΣ, Υγίν. μύθ.
πρόλ. 14 & 138.1. Στέφ. Βυζ.
[5] Τον οποίο έθρεψαν με μυαλά άρκτων και σπλάχνα
λιονταριών κι αγριογούρουνων!
[6] Πίνδ., Νεμ. 3.79.
[7] Υγίν.μύθ. 138.2.
[8] Η παραγωγή μελιού της εξαρτάται από την ποσότητα
φωτός που λούζει το δένδρο.
[9] Στην τσαρική εποχή, οι απατεώνες έφτιαχναν αντίγραφα
βασιλικών / πριγκηπικών σφραγίδων από φλαμουριά και έτσι έμεινε το όνομά της
συνώνυμο με το «ψεύτικο», την απατεωνιά…
[10] Στην προφορική λαϊκή τέχνη των Mari, η φλαμουριά
λειτουργεί ως εικόνα της θηλυκότητας, καθώς και ως σύμβολο συγγένειας και
φιλίας. Η εικόνα της φλαμουριάς χρησιμοποιείται επίσης ευρέως και στην ποιητική
λαογραφία των Γερμανών, ως το «δένδρο της αγάπης και του πόνου»).
[11] Η πρώτη γραπτή αναφορά της χρονολογείται από το 1248. Η πόλη μεγάλωσε γύρω από ένα ομώνυμο κάστρο, που ιδρύθηκε πριν από το 1248, από την οικογένεια ευγενών Beneschau. Η κοινότητα κάτω από το κάστρο ίδρυσε επισήμως πόλη το 1348. Η πόλη πολέμησε στους Πολέμους των Χουσιτών. Το 1462 έλαβε διευρυμένα δικαιώματα πόλεως. Το κάστρο μετετράπη σε αναγεννησιακό, μεταξύ 1580 και 1583, είτα σε στυλ μπαρόκ το 1744 και εν τέλει προσαρμόσθηκε στον κλασικιστικό ρυθμό μεταξύ 1839 και 1842.
[12] Η φλαμουριά είναι το εραλδικό φυτό της Τσεχικής
Δημοκρατίας. Εικόνες κλαδιών φλαμουριάς και μεμονωμένων φύλλων της, ευρίσκονται
στα τσεχικά κρατικά, βραβεία και μετάλλια, στην εραλδική της πόλης και της
πολιτείας, σε πολλά τσεχικά οικόσημα.
[13] Η εικόνα των κλαδιών φλαμουριάς χαράχτηκε σε πολλά
νομίσματα:
- της
Τσεχοσλοβακίας. Λ.χ. στην κορώνα Τσεχοσλοβακίας, που έδειχνε μια ξυπόλητη γυναίκα
(την νύμφη Φλαμουριά) με ένα φτυάρι να φυτεύει μια φλαμουριά. Στο τσέχικο
νόμισμα 20 heller (από 12.5.1993 – 31.10.2003).
– της
Κροατίας: λίπα (κροατικά lipa = φλαμουριά) είναι νομισματική μονάδα και ένα μικρό νόμισμα
σε ονομαστική αξία του ενός 1/100 του κροατικού κούνα. Στα σύγχρονα κροατικά
νομίσματα (ονομαστικές αξίες 1, 2, 5, 10, 20, 50). φλαμουριά απεικονίζουν φύλλα
και καρπούς φλαμούρας.
- της
Ρωσίας (2.7.2007), της σειράς «Ρωσική Ομοσπονδία», της Κεντρικής Τράπεζας της
Ρωσικής Ομοσπονδίας - αναμνηστικό νόμισμα 10 ρουβλίων Περιφέρεια Λίπετσκ -
θυρεός της περιοχής Lipetsk.
- της
Γερμανίας: Η Γερμανική Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση κυκλοφόρησε (27.1.2010) σειρά
χρυσών νομισμάτων με θέμα «Γερμανικό Δάσος» / Deutscher Wald: Στο κέρμα των 20
ευρώ.
[**] Παιδί ο Ιάσων, θα άκουε την τροφό του, Φιλύρα, να μιλά για τους Φιλύρες, που πήγαν στον Πόντο, και ίσως ενεπνεύσθη ένα ταξείδι εκεί... την γνωστή σε όλους μετέπειτα ως Αργοναυτική Εκστρατεία...
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook