Κείμενο – φωτογραφίες της Ελ. Ανδρειωμένου-Κωνσταντίνου
Αν και η παρακάτω κύλιξ δεν διεκδικεί δάφνες ζωγραφικού αριστουργήματος, είναι
όμως το μοναδικό αγγείο στο οποίο εικονίζεται σκηνή ατυχήματος σε ιπποδρομία.
Το ατύχημα συνέβη στο πλέον επικίνδυνο σημείο του ιπποδρόμου, το οποίο
ονομάζεται νύσσα ή καμπτήρ.
Είναι το σημείο όπου υπήρχε ένας πεσσός, γύρω από τον οποίο έπρεπε να στρίψουν τα άλογα για να συνεχίσουν το υπόλοιπο της διαδρομής τους.
Εκεί φαινόταν η επιδεξιότητα των ηνιόχων, αλλά και η πειθαρχία των
αλόγων στις εντολές των αναβατών τους.
Εκεί, ουσιαστικά, «έπεφταν» όλα μαζί στον εσωτερικό διάδρομο για να
πάρουν κλειστά την στροφή, με αποτέλεσμα να συμβαίνουν διάφορα ατυχήματα,
ιδιαίτερα στις αρματοδρομίες.[1]
Στην ραψωδία Ψ [309 κ.ε.] της «Ιλιάδος» (Ἇθλα ἐπὶ Πατρόκλῳ) ο σοφός Νέστωρ επισημαίνει στον γιό του, τον Αντίλοχο, αυτό το σημείο, την νύσσα και του δίνει οδηγίες για το πώς θα την παρακάμψει επιτυχώς παίρνοντας τόσο κλειστά την στροφή, ώστε να νικήσει.
309 οἶσθα γὰρ εὖ περὶ τέρμαθ᾽ ἑλισσέμεν· …
326 …Σῆμα δέ τοι ἐρέω μάλ' ἀριφραδές, οὐδέ σε λήσει.
Ἔστηκε ξύλον αὖον, ὅσον τ' ὄργυι ὑπέρ αἴης,
ἤ δρυός ἤ πεύκης, τό μέν οὐ καταπτύθεται ὄμβρῳ,
λᾶε δέ τοῦ ἐκάτερθεν ἐρηρέδαται δύο λευκῷ
ἐν ξυνόχησιν ὁδοῦ, λεῖος δ’ ἱππόδρομος ἀμφίς….
Ἤ τευ σῆμα βροτοῖο πᾶλαι κατατεθνηῶτος
ἤ τόγε νύσσα τέτυκτο ἐπί προτέρων ἀνθρώπων,
καί νῦν τέρματ’ ἔθηκε ποδάρκης δῖος Ἀχιλλεύς...
334 τῷ σὺ μάλ᾽ ἐγχρίμψας ἐλάαν σχεδὸν ἅρμα καὶ ἵππους,
αὐτὸς δὲ κλινθῆναι ἐϋπλέκτῳ ἐνὶ δίφρῳ
ἦκ᾽ ἐπ᾽ ἀριστερὰ τοῖιν· ἀτὰρ τὸν
δεξιὸν ἵππον
κένσαι ὁμοκλήσας, εἶξαί τέ οἱ ἡνία χερσίν.
ἐν νύσσῃ δέ τοι ἵππος ἀριστερὸς ἐγχριμφθήτω,
ὡς ἄν τοι πλήμνη γε δοάσσεται ἄκρον ἱκέσθαι
κύκλου ποιητοῖο· λίθου δ᾽ ἀλέασθαι ἐπαυρεῖν,
340 μή πως ἵππους τε τρώσῃς κατά θ᾽ ἅρματα ἄξῃς·
344 εἰ γάρ κ᾽ ἐν νύσσῃ γε παρεξελάσῃσθα διώκων,
οὐκ ἔσθ᾽ ὅς κέ σ᾽ ἕλῃσι μετάλμενος οὐδὲ παρέλθῃ...
ΑΠΟΔΟΣΗ ΙΑΚ. ΠΟΛΥΛΑΣ:
309 Καλά κατέχεις πώς το αμάξι σου να στρίψεις στα σημάδια·…
326 Κι ένα σημάδι θα σου ειπώ, που ευκόλως θα γνωρίσεις.
Ξύλον ορθώνεται ξερό, όσον οργιά, στο χώμα,
δρυός ή πεύκου και η βροχή καθόλου δεν το σέπει.
Και απ’ τα δυο μέρη κάτασπροι στυλώνονται δυο λίθοι
στο στένωμα κι είν’ ομαλός ο ιππόδρομος τριγύρω.
Είτ’ είναι μνήμα κανενός που απέθανε το πάλαι,
ή για καμπτόν κει το’ βαλαν έναν καιρόν οι αρχαίοι,
και τώρα τέρμα το’ θεσεν ο ισόθεος Αχιλλέας.
334 Σ’ εκείνο εγγύς συ να οδηγείς τ’ αμάξι με τους ίππους,
και απ’ το καλόπλεκτο θρονί στ’ αριστερά των ίππων
να χαμηλώνεις το κορμί και το δεξί πουλάρι
με βοήν κεντα και άφησε λυτά τα χαλινάρια.
Εις τον καμπτόν ο αριστερός σου ίππος να κολλήσει,
να φαίνεται που του καλού τροχού το κεφαλάρι
τον ξάκρισε, και πρόσεχε στον λίθον μη σκουντήσεις
μήπως λαβώσεις τ’ άλογα και σπάσεις και τ’ αμάξι.
344 τι μια και στρίψεις το ακροσήμαδο λαλώντας τ᾿ αλογά σου,
δε θα σε
φτάσει ουτ᾿ ένας τρέχοντας, μηδέ θα σε περάσει...
«ΙΛΙΑΣ», Ψ,309 κ.ε.
Στο «ΑΓΓΕΙΟ FRAΝÇOIS» αναγράφεται: «ΕΡΓΟΤΙΜΟΣ Μ᾽
ΕΠΟΙΗΣΕΝ, ΚΛΕΙΤΙΑΣ Μ´ΕΓΡΑΦΣΕΝ».
Στον λαιμό του «αγγείου FRAΝÇOIS», εικονίζονται τα άρματα να έχουν ήδη
στρίψει γύρω από μία κανονική νύσσα.
Οι ηνίοχοι των δύο τελευταίων αρμάτων επιγράφονται Ιπποθόων[2]
και Δαμάσιππος[3], ονόματα
που έχουν προφανή σχέση με την εκτροφή αλόγων, αλλά δεν απαντώνται στην «Ιλιάδα».
Στον Ιππόδρομο της Ολυμπίας (διαστάσεων 600 x 200 μ.) τελούνταν οι ιπποδρομίες, οι οποίες αποτελούσαν ένα από τα πιο δημοφιλή και εντυπωσιακά αγωνίσματα των Ολυμπιακών Αγώνων. - ΔΙΑΒΑΣΤΕ Γ. Λεκακης: ¨Ολυμπιακοι Αγώνες".
Τα ιπποδρομικά αγωνίσματα της
εποχής ήταν:
- η ιπποδρομία κελήτων, αγώνισμα με αναβάτη και ίππους ενός έτους.
- το τέθριππον, άρμα με 4 ίππους και έναν ηνίοχο (12 γύροι).
- η απήνη(*), άρμα με 2 ημιόνους.
- η συνωρίς[4], άρμα με
δύο ίππους και έναν ηνίοχο (8 γύροι).
- το τέθριππο πώλων, άρμα με 4 πώλους (8 γύροι).
- η συνωρίς πώλων, άρμα με 2 πώλους και 1 ηνίοχο.
- η ιπποδρομία τέλειων κελήτων, με έναν αναβάτη.
- η κάλπη, ιπποδρομία φοράδων
- η ιπποδρομία των πώλων.
Απέναντι από την νύσσα, υπήρχε ένας κυκλικός μαρμάρινος βωμός
αφιερωμένος στον δαίμονα Ταράξιππο, ο οποίος - όπως λέγει και το όνομά του -
τάραττε τους ίππους, προκαλώντας τους πανικό, με συνέπεια την συντριβή των
αρμάτων και τον όλεθρο των αγωνιζομένων.
Πιθανότατα, αυτό σχετίζεται με την θέση του Ηλίου, ο οποίος, αφού οι
αγώνες ξεκινούσαν νωρίς το απόγευμα, βρισκόταν στην φάση της δύσης και στην
στροφή τύφλωνε τα ζώα, με αποτέλεσμα να γίνονται ατυχήματα.
Η παράδοση, όμως, άφησε τον μύθο ότι, πίσω από τον Ταράξιππο, κρυβόταν:
- είτε το πνεύμα του Οινομάου (του βασιλιά της Πίσας – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκακης
«Η Πίσα και η Πίζα»), ο οποίος σκοτώθηκε σε στημένη αρματοδρομία από τον γαμπρό
του, τον Πέλοπα)
- είτε του Γλαύκου, του γιου του Σισύφου, που είχε σκοτωθεί σε ιππικούς
αγώνες
- είτε, εν γένει, τα πνεύματα των αδίκως φονευθέντων κατά τους ιππικούς
αγώνες.
Ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι:
«15...παρεχομένου δὲ τοῦ ἱπποδρόμου παρήκουσαν ἐς πλέον τὴν ἑτέραν τῶν
πλευρῶν, ἔστιν ἐπὶ τῆς μείζονος πλευρᾶς, οὔσης χώματος, κατὰ τὴν διέξοδον τὴν
διὰ τοῦ χώματος τὸ τῶν ἵππων δεῖμα ὁ Ταράξιππος. σχῆμα μὲν βωμοῦ περιφεροῦς ἐστι,
παραθέοντας δὲ κατὰ τοῦτο τοὺς ἵππους φόβος τε αὐτίκα ἰσχυρὸς ἀπ' οὐδεμιᾶς
προφάσεως φανερᾶς καὶ ἀπὸ τοῦ φόβου λαμβάνει ταραχή, τά τε δὴ ἅρματα
καταγνύουσιν ὡς ἐπίπαν καὶ οἱ ἡνίοχοι τιτρώσκονται: καὶ τοῦδε ἡνίοχοι ἕνεκα
θυσίας θύουσι καὶ γενέσθαι σφίσιν ἵλεων εὔχονται τὸν Ταράξιππο».
ΑΠΟΔΟΣΗ:
«15 ...Η μία πλευρά του ιπποδρόμου είναι μακρύτερη και σχηματίζεται με πρόσχωση. Στο σημείο όπου υπάρχει δίοδος είναι ο Ταράξιππος, που προκαλεί φόβο στα άλογα. 'Έχει σχήμα στρογγυλού βωμού και καθώς τα άλογα τρέχουν δίπλα σ' αυτόν, πανικοβάλλονται από κάποια άγνωστη αιτία και παθαίνουν σύγχυση, τα άρματα τσακίζονται και οι οδηγοί τραυματίζονται. Εξ αιτίας όλων αυτών, οι ηνίοχοι θυσιάζουν και προσεύχονται στον Ταράξιππο για να είναι ευνοϊκός γι' αυτούς».
(«Ελλάδος περιήγησις», Ηλειακά Β', 6-20.14 -20.15)
ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΟΥΣΕ Η ΙΠΠΟΔΡΟΜΙΑ
Η ΙΠΠΑΦΕΣΙΣ
Ο Παυσανίας περιγράφει με λεπτομέρειες το περίπλοκο σύστημα της
εκκίνησης, της ιππαφέσεως, επινόηση του ανδριαντοποιού Κλεοίτα.
«Τὸ μὲν δὴ ἐξ ἀρχῆς Κλεοίτας ἐστὶν ἄφεσιν μηχανησάμενος, καὶ φρονῆσαί
γε ἐπὶ τῷ εὑρήματι, ὡς καὶ ἐπίγραμμα ἐπὶ ἀνδριάντι τῷ Ἀθήνῃσιν ἐπιγράψαι·
Ὃς τὴν ἱππάφεσιν Ὀλυμπίᾳ εὕρατο πρῶτος, Τεῦξέ με Κλεοίτας υἱὸς Ἀριστοκλέους. Κλεοίτα
δέ φασιν ὕστερον Ἀριστείδην σοφίαν τινὰ καὶ αὐτὸν ἐς τὸ μηχάνημα ἐσενέγκασθαι».
ΑΠΟΔΟΣΗ:
«Αυτός που πρώτος επινόησε αυτό τον μηχανισμό εκκίνησης ήταν ο
Κλεοίτας, ο οποίος φαίνεται ότι ήταν πολύ περήφανος γι' αυτή την εφεύρεση,
σύμφωνα και με το επίγραμμα πάνω σε ανδριάντα στην Αθήνα, το οποίο λέει:
"Με έφτιαξε αυτός που πρώτος επινόησε τον τρόπο εκκίνησης των αλόγων στην Ολυμπία, ο Κλεοίτας, γιος του Αριστοκλή. "Λένε ότι μετά τον Κλεοίτα, ο Αριστείδης πρόσθεσε στον μηχανισμό μια έξυπνη εφεύρεση. Λένε ότι μετά τον Κλεοίτα, ο Αριστείδης πρόσθεσε στον μηχανισμό μια έξυπνη εφεύρεση».
[Παυσανίας, «Ελλάδος περιήγησις», Ηλειακά Β', 6-20.14 -20.15]
Η ΕΚΚΙΝΗΣΗ
Στην δυτική, στενή πλευρά του ιπποδρομίου, οι θέσεις εκκίνησης
σχημάτιζαν ένα τρίγωνο, στην κορυφή του οποίου υπήρχε ένα χάλκινο δελφίνι, επάνω
σε έναν υπερυψωμένο στύλο. Στην μέση της βάσης του τριγώνου υπήρχε ένας
πλίνθινος βωμός με το μηχανισμό αφεσεως (> αφετηρία). Τον βωμό στόλιζε στο επάνω μέρος του
ένας χάλκινος αετός. Ακριβώς πριν τον αγώνα, τα άρματα έμπαιναν στα ειδικά
χωρίσματα. Με το σάλπισμα, ο αετός στον βωμό υψωνόταν, ώστε να είναι ορατός από
τους θεατές, το δελφίνι έπεφτε στο έδαφος και αποσυρόταν το σχοινί από τις
θέσεις - ξεκινώντας από τις δύο ακραίες - έτσι ώστε όλα τα άρματα να βρίσκονται
σε μία ευθεία.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.8.2024.
[1] ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη: Στο σημείο της νύσσας, ποιούσαν την
νύσσα – «ὅθεν ἡ φράσις, ἐν νύσσῃ ἐγχριμφθῆναι» (Ομ. Ιλ. Ψ,338) – κοινώς «έκαναν
την πάπια»- φράση που έμεινε παροιμιώδης στα χείλη του ελληνικού λαού, για
όποιον έκανε κάτι κακό και μετά συνέχιζε κανονικά, σαν να μην συνέβη τίποτε…
(Αν και πολλοί, θέλουν την φράση εκ του Παπία, του Βυζαντίου, αλλά η αλήθεια
είναι ότι οι Έλληνες συνδέονται περισσότερο με την αρχαία τους παράδοση, απ’
όσο θέλουν να μας πείσουν κάποιοι…
(*) Η παροιμιώδης φράση "με κατέλαβε εξ απήνης" - δηλ. ξαφνικά, εκεί που δεν το περίμενα, προκύπτει από αυτήν την άμαξα, την οποία έσερναν μουλάρια, διότι κανείς δεν περιμένει αυτά να είναι τόσο γρήγορα, σαν άλογα.
[2] Ιπποθόων < ίππος + θέω (τρέχω).
[3] Δαμάσιππος < δαμάζω + ίππος.
[4] (η) συνωρίς = συν + αείρω (συνδέω). Ζεύγος ίππων ή
οποιοδήποτε άλλο ζεύγος.
«Μίαν ὥραν ὕστερον κατῆλθε διὰ τοῦ λιθοστρώτου, ἡ
πρώτη συνωρὶς τῶν ᾀδόντων παιδίων, ὁ Νάσος καὶ ὁ Ἀγγελής. – Αλ. Παπαδιαμάντης «Της
κοκόνας το σπίτι».
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook