Το Μεσοπόταμο ή (ο) Μεσοπόταμος (> αλβ.: Mesopotam) είναι χωριό της ελληνικής
εθνικής μειονότητας Βορείου Ηπείρου, έδρα Δήμου[1]
στην Αλβανία. Κείται στον 39ο παράλληλο [39°55′0″N 20°6′0″E], ανάμεσα
στους Αγίους Σαράντα και το Δέλβινο.
Το όνομα του προέρχεται από την θέση του, στην μέση του ποταμού του
Μπίστριτσα[2].
Το χωριό απλώνεται σε δυο λόφους δεξιά του ποταμού.
Αρχαιολογικά αντικείμενα όπου έχουν βρεθεί στην περιοχή μαρτυρούν
κατοίκηση από τον 3ο αι. π.Χ.: νομίσματα, πήλινα και υάλινα
δοχεία, φούρνοι για το ψήσιμο των κεραμικών (από τον 1ο αιώνα μ.Χ.).
Η ακμή του φτάνει στον Μεσαίωνα, όταν το 568 μ.Χ. μετεφέρθη σε αυτό η Επισκοπική Εξαρχία από τον Επίσκοπο Ευστάθιο, μετά την καταστροφή της Φοινίκης. Η περίοδος μεταξύ 6ου -14ου αιώνα σηματοδοτείται από μια περίοδο πολιτιστικής ανάπτυξης, υπό των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Ο Βυζαντινός αξιωματούχος Κωνσταντίνος Μεσοποταμίτης, κατάγεται από εδώ. Κτίζονται δημόσια έργα, μονές υδραγωγείο (από τον Ιουστινιανό), γεφύρια, πλακόστρωτοι δρόμοι…
Πιο διάσημη, η ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Νικολάου Μύρων(*) (12ου - 13ου αι.)[3], κτισμένη επί παλαιότερης (ίσως του 6ου αι.), που έχει κηρυχτεί από την τοπική κυβέρνηση «Προστατευόμενο Μνημείο». Είναι η μεγαλύτερη βυζαντινή εκκλησία της Αλβανίας, με διαστάσεις 11 Χ 19 μ. Σώζεται και ένας αμυντικός πύργος. Δομικό υλικό από αρχαία κτήρια επαναχρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της εκκλησίας. Ο αρχιτεκτονικός της διάκοσμος - με ανάγλυφα με φυτά, ζώα και μυθικά πλάσματα - υποδηλώνει επιρροή από τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδος / Κάτω Ιταλίας, που στην υπήρχε στην πραγματικότητα έντονος στην περιοχή εκείνη την εποχή. Η εκκλησία αρχικώς είχε δύο αψίδες, ιδίου μεγέθους και έναν προθάλαμο, που την περιέβαλε από τις τρεις πλευρές. Το 1793 και το 1845 υπέστη ζημιές από σεισμούς. Ο ανατολικός τοίχος ξανακτίσθηκε με μονή αψίδα. Οι τοιχογραφίες που είναι ακόμα ορατές σήμερα χρονολογούνται από αυτήν την περίοδο. Ο ξενών του μοναστηριού φιλοξενούσε πάντα πεινασμένους άστεγους.Αλλά στις αρχές του 15ου αιώνα – και δη μετά τον θάνατο του Γ. Καστριώτη - άρχισε μια χαώδης κατάσταση, με πολλούς χαλασμούς, Αλβανούς και Τούρκους ληστοεπιδρομές, και στα τέλη του 1430 η υποδούλωση της περιοχή από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η πρώτη απογραφή πληθυσμού για τον Μεσοπόταμο είναι του λογίου Π.
Αραβαντινού, ο οποίος το 1852 επισκέφθηκε το χώρο: «Το Μεσοπόταμο, ελληνικότατο
χωριόνυμο, αποτελείται από 14 οίκους[4]
αγροτών, χριστιανοί, ιδιωτικό τσιφλίκι. Διοικητικά υπάγεται στον Καζά Δελβίνου
και θρησκευτικά στην Μητρόπολη Δελβίνου», γράφει.
Το χωριό συμμετείχε στον Αντιφασιστικό Αγώνα. Εδώ έγιναν πολεμικές
συρράξεις κατά των φασιστικών δυνάμεων.
Άλλα αξιοθέατα είναι η πηγή «Γαλάζιο Μάτι» (αλβ.: Syri i Kaltër).
Παράγει σιτηρά, οπώρες, έχει κτηνοτροφία και μελισσοκομία. Υπάρχει εκτροφείο
πέστροφας. Επίσης, έχει εργαστήρια επεξεργασίας του ξύλου αλουμινίου,
οικοδομικών υλικών, κ.ά.
(*) Στο πλαίσιο του Μνημονίου Συνεργασίας που υπέγραψε τον Σεπτέμβριο
του 2021 το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων με το
Υπουργείο Πολιτισμού της Αλβανίας, με σκοπό την συντήρηση των τοιχογραφιών, των
μαρμάρινων μελών και του δαπέδου του βυζαντινού ναού του Αγίου Νικολάου στον
Μεσοπόταμο, πραγματοποιήθηκε το διάστημα 27 Αυγούστου - 20 Σεπτεμβρίου 2024 η
πρώτη φάση των εργασιών συντήρησης.
Πραγματοποιήθηκαν διερευνητικές τομές στο σύνολο των επιφανειών του
ναού μέχρι την στάθμη των 8 μ., εκτεταμένες επεμβάσεις καθαίρεσης των
μεταγενέστερων επιχρισμάτων και ασβεστοχρισμάτων, καθώς και εργασίες
οριοθέτησης, στερέωσης και επιφανειακής αφαλάτωσης.
Επί πλέον, εφαρμόσθηκαν μη καταστρεπτικές απεικονιστικές και
φασματοσκοπικές μέθοδοι διάγνωσης και τεκμηρίωσης για τον προσδιορισμό της
φύσης των χρωστικών των διαφόρων φάσεων τοιχογράφησης, με ιδιαίτερα
ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτέλεσε το γεγονός ότι από τις
εργασίες διερεύνησης αποκαλύφθηκε τοιχογραφικός διάκοσμος σε αρκετά μεγάλη
έκταση, ιδίως στα δυτικά και νότια τμήματα του ναού, ο οποίος μέχρι πρότινος
δεν ήταν ορατός. Όλες οι παραπάνω εργασίες πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με την
μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών και των διακοσμητικών στοιχείων του ναού, η
οποία εκπονήθηκε για λογαριασμό του ΕΚΒΜΜ από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων
και Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και εγκρίθηκε από το Υπουργείο
Πολιτισμού της Αλβανίας. Οι εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών
προγραμματίζεται να συνεχιστούν εντός του έτους του 2025. Σε όλα τα στάδια
οργάνωσης και σχεδιασμού του έργου υπήρξε εξαιρετική η συνεργασία μας με το
Ινστιτούτο Μνημείων της Αλβανίας.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλάδος Περιηγησις». ΥΠΠΟΑ, ΑΡΧΕΙΟΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 11.10.2024.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
G. Koch (επιμ.) «Αλβανία - πολιτιστικά μνημεία μιας άγνωστης χώρας από
2200 χρόνια», Χριστιανική Αρχαιολογία και Βυζαντινή Ιστορία της Τέχνης στο
Πανεπιστήμιο Philipps του Marburg, Marburg, 1985.
[1] Ο δήμος Μεσοποτάμου αποτελείται από 15 χωριά: Αρδάσοβα,
Βελιάχοβο, Βραϊλάτι, Γαρδικάκι, Δρόβιανη, Κρανιά, Κρόγγους, Κώσταρι, Λύβενα, Μαραφέντι,
Μεσοπόταμο, Μουζίνα, Μπίστριτσα, Πετσά και Συρακάτι.
Το
χωριό Μουζίνα / Muzinë και η Πετσά / Pecë, κατοικούνται από Αλβανούς ορθοδόξους.
Το χωριό Μπίστριτσα / Bistrica έχει μεικτό πληθυσμό. Το Γαρδικάκι / Kardhikaq κατοικείται
από Έλληνες βλάχους / αρμάνους.
[2] Λένε ότι το όνομά του είναι σλαβικής προέλευσης: bistr = γρήγορο, bistar = διαφανές, καθαρό, υγρό / νερό που αστράφτει. Αλλά όποιος γνωρίζει ελληνικά διακρίνει την ετυμολογία από τις λέξεις Fύδωρ + άστρο. Άλλωστε ολα τα ονόματα των ποταμών είναι ελληνικά - βλ. Γ. Λεκακης "Ποταμωνυμικα"
[3] Αλβ. παραφρασμένα Shën Kollë.
[4] Σήμερα έχει 250.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook