Του Γιώργου Λεκάκη
Η αρχαία Κίρρα βρίσκεται στον
κόλπο της Ιτέας, στην έξοδο της κοιλάδας του ποταμού Πλειστού, προς τον
Κορινθιακό κόλπο, όπου μεγάλες οδικές αρτηρίες από την Θεσσαλία, την Βοιωτία
και την Δυτική Ελλάδα διασταυρώνονταν με τους θαλάσσιους δρόμους από την
Πελοπόννησο και τα νησιά.
Η πόλη αναφέρεται από τον Όμηρο ως Κρίσα (Ιλ., Β,250) και από τον ποιητή Αλκαίο, ως Κίρσα. Ωστόσο είναι περισσότερο γνωστή με την ονομασία Κίρρα (Στράβ. 9.3.1 και Παυσ. 10.1,2.8.8).[2]
Η αρχαιότερη κατοίκηση στην
περιοχή της Κίρρας χρονολογείται στην πρωτοελλαδική εποχή. Τότε δημιουργήθηκε
ένας εκτεταμένος οικισμός, που εξελίχθηκε σε μεγάλο εμπορικό κέντρο στους
μεσοελλαδικούς χρόνους και παρήκμασε στο τέλος της υστεροελλαδικής εποχής, όταν
οι κάτοικοι εγκατέλειψαν, πιθανόν εξ αιτίας ισχυρού σεισμού, την παραλιακή θέση
και εγκαταστάθηκαν στις μυκηναϊκές ακροπόλεις της ενδοχώρας.
Στα αρχαϊκά χρόνια ο ανταγωνισμός ανάμεσα στην Κίρρα και τους Δελφούς για τον έλεγχο της κοιλάδας του Πλειστού και τον δρόμων της, οδήγησε σε 10ετή πόλεμο, που τελείωσε το 590 π.Χ. με την καταστροφή της Κίρρας από την Δελφική Αμφικτιονία. Σταδιακώς η πόλη ανέκτησε την ζωή της και στο τέλος του 6ου αι. π.Χ. ίδρυσε ένα μεγάλο ιερό.
Αργότερα
οχυρώθηκε και εξελίχθηκε σε σημαντικό λιμάνι του Κορινθιακού κόλπου, που
λειτούργησε ως επίνειον των Δελφών και της Άμφισσας.
Η Κίρρα διατήρησε την σημασία
της και κατά την διάρκεια των βυζαντινών και μεσαιωνικών χρόνων, όπως δείχνουν
τα μνημεία της περιόδου, που σώζονται μέχρι σήμερα. Η σημασία της Κίρρας κατά
τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων γίνεται φανερή από την ύπαρξη
παλαιοχριστιανικής βασιλικής με βαπτιστήριο, λουτρών και παράλιου μεσαιωνικού
πύργου, που κατασκευάσθηκε από ογκόλιθους του αρχαίου λιμανιού.
Επάνω στα αρχαία ερείπια
κτίσθηκε το 1870 ο σύγχρονος οικισμός με το όνομα Ξεροπήγαδο.
Οι πρώτες ανασκαφές στην
Κίρρα έγιναν από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή κατά την περίοδο 1936 – 1938. Ακολούθησαν
σωστικές ανασκαφές της Ι΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων.
Στον εκτεταμένο αρχαιολογικό
χώρο της Κίρρας διατηρούνται διάσπαρτα αρκετά μνημεία, που συνθέτουν την
ιστορική πορεία της αρχαίας πόλης, του σημαντικότερου λιμανιού στον Κορινθιακό
κόλπο. Μέσα στην θάλασσα διατηρείται τοίχος από τις εγκαταστάσεις του αρχαίου
λιμανιού και σε μικρή απόσταση, στην πλατεία Εμποροπανήγυρης, τα θεμέλια
κτίσματος, που αποδίδονται σε νεώριο, χώρο αποθήκευσης του εξοπλισμού των
πλοίων.
ΠΗΓΗ: Α. Τσαρούχα, αρχαιολόγος, ΕΦΑ ΦΩΚΙΔΟΣ, ΥΠΠΟΑ.
Η Κίρρα Φωκίδας, στον 38ο
παράλληλο [38°25′45,5″N 22°26′36″E] 7 χλμ. ΝΔ. των Δελφών, επήρε το όνομά της από
την μυθολογική νύμφη Κίρρα[1].
Η Κίρρα χωρίζεται από την
Ιτέα με τον ποταμό Ύληθο / Ύλαιθο. Ο ποταμός Πλείστος εκβάλλει στα ανατολικά
της πόλης, και σήμερα λέγεται… Ξεροπόταμος!
Η ιστορία της ξεκινά πριν από
5.000 χρόνια, από την νεολιθική(*) εποχή – τουλάχιστον από την πρωτοελλαδική εποχή
(3200-2000 π.Χ).
Ήταν μία από τις εννέα φωκικές
πόλεις, οι οποίες συμμετείχαν στην Τρωική Εκστρατεία.
Από τις αρχές της Μεσοελλαδικής περιόδου (MH IA, γύρω στο 2000 π.Χ.) έχει βρεθεί μαύρη μινυακή κεραμική. Οι νεκροί θάβονται σε λιθόκτιστους τάφους, από μικρές ακανόνιστες πέτρες (ύρω στο 1900 π.Χ.) Αυτός οικισμός καταστράφηκε τον 10ο αιώνα π.Χ. 1η καταστροφή Κρίσσας.
Οι
κάτοικοι, πιθανότατα, ετράπησαν σε φυγή και ίδρυσαν μια νέα πόλη, σε έναν κοντινό
λόφο στην ενδοχώρα, κάτω από το σύγχρονο χωριό Χρισσό (< Κρισσό < Κρίσσα). Στην Μεσοελλαδική (MH
II, 1900 - 1700 π.Χ.) κυριαρχεί η γκρίζα μινυακή κεραμική. Οι πέτρινοι κιβωτιόσχημοι
τάφοι είναι κτισμένοι από άψητα τούβλα ή πέτρινες πλάκες (1700 π.Χ.). Τα πρώτα
κεραμικά κίντρινα μινυακά εμφανίσθηκαν τον 10ο αιώνα π.Χ. Στο τέλος της
Μεσοελλαδικής (MH III B, γύρω στο 1600 π.Χ.) η Κίρρα εγνώρισε την μέγιστη ακμή
της. Οι τάφοι είναι κατασκευασμένοι από μεγάλες πέτρινες πλάκες και τα ταφικά
αντικείμενα / κτερίσματα περιλαμβάνουν κεραμικά, όπλα και κοσμήματα. Φαίνεται ισχυρή
κρητο(**)-κυκλαδική επιρροή άρα έλευσις νέων ελληνικών πληθυσμών.
Αλλά οι Κιρραίοι λήστευαν τους προσκυνητές που έπιαναν στο λιμάνι τους, με αφιερώματα για τους Δελφούς. Αυτό οδήγησε γύρω στο 600 π.Χ. στον σχηματισμό της Αμφικτυονίας ή Δελφικής Συμμαχίας, μιας στρατιωτικής συμμαχίας, η οποία προοριζόταν να προστατεύσει τους Δελφούς. Οι Δελφοί συμβουλεύτηκαν το μαντείο τους, σχετικώς με την παρενόχληση των λατρευτών στο λιμάνι της Κίρρας. Η απάντηση ήταν μια έκκληση για έναν ολοκληρωτικό πόλεμο, που θα ονομασθεί Ιερός Πόλεμος . Ο πόλεμος διεξήχθη για δέκα χρόνια (595 - 585 π.Χ.) και έμεινε γνωστός ως ο Πρώτος Ιερός Πόλεμος. Τα μέλη της Αμφικτυονίας δεσμεύθηκαν να καταστρέψουν ολοσχερώς την Κίρρα και να ερημώσουν ολόκληρην την γύρω περιοχή. Κήρυξαν κατάρα στο όνομα του Απόλλωνος, η οποία εδήλωνε ότι η γη της Κίρρας θα πάψει να αποδίδει καρπούς, τα παιδιά των γυναικών της και οι απόγονοι των βοοειδών τους θα γίνονται άγονα, και ότι όλοι οι άνθρωποι που ζουν στην πόλη πρέπει να σκοτωθούν! 2η καταστροφή Κρίσσας.
Φαίνεται, όμως, πως η «κατάρα» αυτή ήταν μόνο ένα μέσον ψυχολογικής τρομοκρατίας, γιατί μετά την πολιορκία, η πόλις ξανα-οργανώνεται και ζει ακμαιοτάτη… απλώς ως επίνειον των Δελφών…
Διότι στην εποχή του Πίνδαρου (522 π.Χ. - 443 π.Χ.) όλοι οι αθλητικοί αγώνες των ιερών δελφικών Πυθίων (και όχι μόνον οι ιπποδρομίες), γίνονταν στην περιοχή της Κρίσσας, οπότε πρέπει να αναζητηθεί και το αρχαίο στάδιο. Στην πεδιάδα της "στεφάνοις, τοὺς ἀριστεύων Φερένικος ἕλεν Κίρρᾳ ποτέ" (Πίνδ. 3.74), "δύο δ ̓ ἀπὸ Κίρρας νῖκαι" (Πινδ. 7.16), "ἔθηκε καὶ βαθυλείμων ὑπὸ Κίρρας πετρᾶν ̓Αγὼν κρατησί βαις χάριν ἀγῶνί τε Κίρρας" (Πινδ . 11.12) "πέτραισι Κίρρα" (Lobel, fr. 215β.11).
Σε αυτήν την πολιορκία της συμμετείχαν και οι Θεσσαλοί και οι Σικυώνιοι και οι Αθηναίοι.
Για να την κάμψουν, εδηλητηρίασαν τις πηγές νερού
της, με δηλητήριο από το φυτό ελλέβορο. Αυτό προκάλεσε ακατάσχετη διάρροια
στους αμυνομένους, με συνέπεια να εγκαταλείπουν τις θέσεις τους. Ήταν ένα αποφασιστικό
στρατηγικό χτύπημα, σήμερα θα τον λέγαμε «βιολογικός πόλεμος». Εμπνευστής και οργανωτής
του σχεδίου φαίνεται πως ήταν
- ο Κλεισθένης εκ Σικυώνος
- ο Αθηναίος Σόλων, ο οποίος εξέτρεψε την ροή του ποταμού Πλειστού, ώστε να μην διέρχεται πλέον από την Κίρρα. Ήλπιζε έτσι να νικήσει τους κατοίκους της μέσω της δίψας. Αλλά αυτοί μπόρεσαν να αποκτήσει αρκετό νερό από πηγάδια και βροχή. Τότε είπε να ρίξουν στο νερό ελλέβορο (βλ. Παυσανίας).
- ο στρατηγός Ευρύλοχος,
ηγεμόνας της Λάρισας, που ηγήθηκε της Θεσσαλικής Ένωσης. Αυτός συμβούλεψε τους
συμμάχους του να συλλέξουν μια μεγάλη ποσότητα ελλεβόρου, κοντά στην Αντίκιρρα,
όπου φύτρωνε άφθονα σε εκείνα τα μέρη (βλ. Πολύαινος).
Τέλος, κατ’ άλλους,
- ο Θεσσαλός Ασκληπιάδης ιατρός
Νέβρος και συγγραφέας (5ος αι. π.Χ.) ανέφερε ότι οι επιτιθέμενοι ανακάλυψαν μια
μυστική παροχή νερού, που οδηγούσε το νερό στην πόλη. Την βρήκαν τυχαίως, όταν
η οπλή ενός αλόγου κτύπησε έναν από τους σωλήνες του. Ο ιατρός συμβούλεψε τους
συμμάχους του να δηλητηριάσουν το νερό με ελλέβορο. Η επίδρασις του ελλεβόρου
θα επηρεάσει γρήγορα τους υπερασπιστές της πόλεως, ως ισχυρό χαλαρωτικό που
είναι και θα τους φέρει διάρροια, η οποία δεν θα τους επιτρέψει να συνεχίσουν
να αντιστέκονται στην επίθεση των πολιορκητών. Έτσι η Κίρρα αιχμαλωτίσθηκε και,
κατά τους νικητές, ολόκληρος ο πληθυσμός της σκοτώθηκε. Ο Νεβρος ήταν ο
πρόγονος του Ιπποκράτους, και αυτή η ιστορία έκανε πολλούς να αναρωτηθούν εάν
το αίσθημα της ενοχής του πατέρα της Ιατρικής, για την χρήση δηλητηρίου από τον
πρόγονό του, τον ώθησε να εισαγάγει τον «όρκο του Ιπποκράτη»…
Φαίνεται, λοιπόν, πως οι
νικητές γύρισαν και διέδωσαν ο καθ’ ένας για τον εαυτό του το «στρατήγημα»… για
πολιτικούς λόγους…
Τίποτε από αυτά δεν πρέπει να
ίσχυε. Στα ελληνικά ιδεώδη δεν υπάρχει αυτός ο ύπουλος τρόπος νίκης. Απλώς στα
ανατολικά της πόλεως, στους πρόποδες του όρους που σήμερα λέγεται Ξεροβούνι, υπάρχει
η αλμυρή ιαματική πηγή που και σήμερα καλείαι Αγιονέρο, και η οποία χύνεται στην
θάλασσα, περίπου 70 μ. δυτικά του Ξεροπόταμου. - ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκακης "Οι 755 γνωστές ιαματικές πηγές της Ελλάδος". Το νερό της έχει ακόμη ελαφρά
καθαρτική δράση και γίνονται προσπάθειες να χρησιμοποιηθεί ως ιαματικό νερό για
θεραπείες spa. Ευρέθησαν θεμέλια ιαματικών λουτρών και ψηφιδωτά δάπεδα (ήδη από
την ρωμαϊκή εποχή). Η αλήθεια είναι, λοιπόν, πως οι πολιορκητές έκοψαν το νερό στους
αμυνόμενους και αυτοί αναγκάστηκαν να πίνουν από το Αγιονέρο, με τα παραπάνω
αποτελέσματα. Αυτό η πολιτική προπαγάνδα το μετέτρεψε σε… στρατηγική δόξας…
Ο οικισμός εγκαταλείπεται τον 4ο αιώνα π.Χ. (από σεισμό ή επιδρομές) - 3η καταστροφή Κρίσσας - ενώ στο Χρισσό σημειώνεται έντονη επέκταση σε πόλη με ανακτορικές κατασκευές! Αλλά μια ορθογώνια περιτειχισμένη περιοχή διαστάσεων 130 × 160 μ. που χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ. διαψεύδει τα περί ολοκληρωτικής καταστροφής της Κίρρας, που διέδωσαν οι νικητές. Μέσα στην περιοχή, που σήμερα ονομάζεται Μαγούλα (= λόφος), βρέθηκαν θεμέλια ναού, ο οποίος ήταν διακοσμημένος με κολοσσιαία αγάλματα τριών θεοτήτων, αττικής κατασκευής.
αφημένος στο έλεος...
Το ναϊκό οικοδόμημα, που βρέθηκε ήταν, πιθανότατα, αφιερωμένο στην ιερή Τριάδα Απόλλωνος - Αρτέμιδος - Λητούς (βλ. Παυσανίας). Μια στοά έτρεχε κατά μήκος του εσωτερικού τοίχου και στις τέσσερις πλευρές. Κάτω από τα αρχαία θεμέλια βρέθηκαν δέκα διαδοχικά στρώματα οικισμού της Εποχής του Χαλκού! Από την Πρωτοελλαδική (FH III) έως την Υστεροελλαδική περίοδο (SH II). Υπήρχε επίσης ένας ναός για την Αδράστεια(***), αλλά πολύ μικρότερων διαστάσεων. Βρέθηκαν επίσης κάποια νεολιθικά(*) θραύσματα. Στον χώρο του ιερού, που βρίσκεται επίσης πλάι στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ευρέθησαν και αρκετά ειδώλια - εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αμφίσσης.
Στον Τρίτο Ιερό Πόλεμο, η Κίρρα και τμήματα των εδαφών της (τα Κιρραία), πέρασαν στον έλεγχο της Άμφισσας, ως αποζημίωση για τα έξοδα που επιβάρυναν την Άμφισσα κατά την συμμετοχή της στον αμφικτιονικό πόλεμο (339 π.Χ.). - 4η καταστροφή Κρίσσας.
Αλλά σε μια διαμάχη ενώπιον της Συνόδου των Αμφικτυόνων (150 π.Χ.), όταν η Αθήνα κλήθηκε να πληρώσει υψηλό πρόστιμο 50 ταλάντων, ο Αθηναίος Αισχίνης κατηγόρησε την Άμφισσα ότι οικειοποιήθηκε εκ νέου γη, που ανήκε στον δελφικό θεό, εκμεταλλευόμενή την οικονομικά και, όπως παλιά, είχε επιβάλει δασμούς. Αυτό πυροδότησε τον Τέταρτο Ιερό Πόλεμο. Η Κίρρα με τις λιμενικές εγκαταστάσεις και τα σπίτια της ξανακαταστράφηκε. Οι κάτοικοι εκδιώχθησαν. Η δύναμη που είχε σπεύσει σε βοήθεια από την Άμφισσα απωθήθηκε. - 5η καταστροφή Κρίσσας. Ωστόσο επειδή ήταν σημαντικό λιμάνι για τους Δελφούς, σύντομα ξανακτίσθηκε και χρησιμοποιείτο μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους.
Κατά την κλασσική εποχή η πόλις
προστατευόταν και από ξηράς (με ισχυρό τείχος), και από θαλάσσης (με προηγμένες
λιμενικές εγκαταστάσεις - ακόμη είναι ορατοί οι νεώσοικοι, οι οποίοι απαρτίζονταν
από τουλάχιστον πέντε επιμήκη διάχωρα, ανοικτά προς την πλευρά της θάλασσας,
από όπου τα πλοία έλκονταν στην ξηρά για επισκευές και συντήρηση.
Οι Σπαρτιάτες αποβιβάστηκαν εδώ (281 / 280 π.Χ.) και οδήγησαν τα στρατεύματά τους για την απελευθέρωση των κιρρραϊκών εδαφών που κατείχαν οι Αιτωλοί.
Ο βασιλιάς της Περγάμου
Ευμένης Β' χρησιμοποίησε (172 π.Χ.) το λιμάνι της κατά την επίσκεψή του στο
ιερό των Δελφών.
Τον πρώιμο Μεσαίωνα η πόλη, που τότε ονομαζόταν Χρίσσον, εν τέλει εγκαταλείφθηκε, πιθανότατα το 551 μ.Χ. μετά από νέο ισχυρό σεισμό. - 6η καταστροφή Κρίσσας. Αλλά η 7ψυχη Κίρρα ξανακατοικήθηκε και ο οικισμός ξανα-αναπτύχθηκε μέχρι τον 13ο αιώνα. Όταν η Καταλανική Εταιρεία απείλησε τις ακτές της Ελλάδος (14ος αιώνας), οι κάτοικοι ξανα-αποσύρθηκαν στην ενδοχώρα, προς το Χρισσό. - 7η ερήμωση Κρίσσας. Τον μεσαίωνα κτίσθηκε πύργος (διαστάσεων 9 x 9 Χ 3 μ.) με δομικό υλικό από το αρχαίο λιμάνι.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης
Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.5.2020.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Η Κίρρα ή Αδράστεια(***) [νύμφη του όρους Ίδη της Κρήτης(**)] – ταυτίζεται με την Νέμεσι - και σημαίνει «αυτή από την οποία δεν υπάρχει δυνατότητα δράσης άρα διαφυγή». Επίθετό για τις Ερινύες, την Δήμητρα και την φρυγική Μητέρα Θεά, Κυβέλη.
[2] Αναφέρεται και ως Κρίση (Ομ. Ύμν. Απ. 282) και Κύρρα (Marm. Par.53, v.l. σε Πτολ. 1ος αι.) > Κρισαῖος, Κρισαϊκός (-α, -ον, ib.446, Ηρόδ. 8.32, Id.P. 5.37) και Κιρραῖος ο κόλπος (Εκατ. 105 J.), κλπ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Παυσανίας Χ,1,1. X,37,4. X,37,5.
- Σέξτος Ιούλιος Φροντίνος «Στρατηγήματα»
III.7.6.
- Braun K. «Krisa» στο S. Lauffer «Griechenland.
Lexikon der historischen Stätten», εκδ. C. H. Beck, σελ. 353
– 354, Μόναχο 1989.
- Dór L. – Jannoray J. - van Effenterre H. και van Effenterre M. «Kirrha: Étude de préhistoire phocidienne», εκδ. E. de
Boccard, Παρίσι, 1960.
- Jannoray J. «Krisa, Kirrha et la première guerre sacrée» στο Bulletin de correspondance hellénique», τ. 61, σελ. 33–43, 1937.
- McAllister M. H. «Kirrha» στο R. Stillwell «The
Princeton Encyclopedia of Classical Sites», εκδ. Princeton
University Press, Princeton NJ, 1976.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook