Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία - Προς την γένεση των πόλεων - του δρ. Δ. Β. Γραμμένου

Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία

- Προς την γένεση των πόλεων

Επιμέλεια του δρ. Δ. Β. Γραμμένου, επί τιμή εφόρου Αρχαιοτήτων

Η πρόσφατη γενική και μόνιμη επανέκθεση του Α.Μ.Θ. (αρχές φθινοπώρου του 2006), συνοδεύτηκε με τον σχεδιασμό της συγγραφής οδηγών για όλες τις θεματικές ενότητες των πέντε εκθεσιακών της ενοτήτων. Ένα εγχείρημα σπάνιο έως μοναδικό για τα ελληνικά μουσειακά δεδομένα.

Οι πέντε ενότητες της έκθεσης αναφέρονται

        (1) στην προϊστορία της Μακεδονίας,

        (2) στην περίοδο από τον 10o - 7o αι. π.Χ.,

        (3) στην Μακεδονία των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων,

        (4) στην Θεσσαλονίκη και

        (5) στον χρυσό των Μακεδόνων.

Η αντιστοιχία των θεματικών ενοτήτων των οδηγών με τις εκθεσιακές θεματικές ενότητες είναι απόλυτη. Οι τελευταίες έχουν καταρτισθεί με βάση το γενικό σχήμα χώρος, χρόνος, κοινωνία, οικονομία, ιδεολογία και καταβάλλεται προσπάθεια να καλύψουν όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων των κοινωνιών που αναπτύχθηκαν στην Μακεδονία.

Πρόθεση του ΚΕΓ είναι να περιλάβει στο ηλεκτρονικό εκδοτικό του πρόγραμμα τους τέσσερις πρώτους τόμους πλήρεις (κείμενο, λήμματα εκθεμάτων, φωτογραφίες εκθεμάτων), ώστε να γίνουν κτήμα του εκπαιδευτικού κόσμου και να αποτελέσουν την υποδομή για την γνώση και την εξοικείωση των διδασκόντων και διδασκομένων με ουσιαστικά και ελκυστικά θέματα του υλικού κόσμου της αρχαίας Μακεδονίας.

Η προσφορά των συγκεκριμένων τόμων φαίνεται από το γεγονός ότι σε πρόσφατες περί Μακεδονίας συνθέσεις μεγάλων εκδοτικών οίκων του εξωτερικού καλύπτεται μόνον ο τομέας της ιστορίας με βάση τις γραπτές πηγές, ενώ ο υλικός πολιτισμός παραμένει σε γενικές γραμμές σχεδόν άγνωστος. Επίσης, σε συνθέσεις για ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο αγνοείται παντελώς η Μακεδονία σε κάποιες περιόδους, όπως αυτή των λεγόμενων «σκοτεινών» αιώνων(*), περίοδος κατά την οποία διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις για την γένεση των μακεδονικών πόλεων, του βασιλείου της Μακεδονίας, αλλά και του ομηρικού επικού κύκλου στον νότο. Και ενώ η αρχαιολογία του νότου αυτής της εποχής είναι κάπως γνωστή (διάλυση μυκηναϊκών ανακτόρων κλπ.), για την Μακεδονία, πριν από αυτή την εκθεσιακή/εκδοτική προσπάθεια, υπήρχε απόλυτο γνωστικό κενό.

Η προσφορά των κειμένων του συγκεκριμένου τόμου για την αρχαιολογία των λεγόμενων «σκοτεινών αιώνων» είναι πρωτογενής και ανυπολόγιστη, αφού καλύπτουν το «κενό» από έναν χώρο ο οποίος μπορεί να μη μετείχε άμεσα στις ομηρικές αναμνήσεις των ομηρικών επών, να μην εμφάνισε δηλαδή ανακτορικό πολιτισμό ανάλογο του Νότου, εμφάνισε όμως ανάλογες με του Νότου μεταμυκηναϊκές δομικές εξελίξεις που επέτρεψαν κατά τις εποχές που θα έρχονταν την δημιουργία αστικών κέντρων. Η περίοδος αυτή είναι, ούτως ή άλλως, η περίοδος της επώασης των ομηρικών επών, άρα ο υλικός της πολιτισμός, με τρόπο όχι εμφανή, επηρεάζει την διαμόρφωσή τους και θα έπρεπε ο άλλοτε θαλερός τομέας της ομηρικής αρχαιολογίας να ασχοληθεί με τον πολιτισμό σε όλο τον χώρο της ομηρικής γεωγραφίας. Μακάρι κάποτε ο χώρος αυτός να γινόταν και αντικείμενο μιας μεγάλης εκθεσιακής προσπάθειας. Απόδειξη για το κενό που καλύπτει ο παρών οδηγός είναι το γεγονός ότι λόγω της έλλειψης ανασκαφικών δεδομένων δεν εμφανίζεται ο χώρος της Μακεδονίας σε πρόσφατες συνθέσεις όπως της έκθεσης της Καρλσρούης[1] ή ενός συλλογικού τόμου ειδικών για την εποχή[2].

Τα κείμενα των συνεργατών του συγκεκριμένου τόμου θα πρέπει να παραλληλισθούν με εκείνα του ευρήματος της Μεθώνης, τα οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει στον ιστότοπο «Θετίμα» του ΚΕΓ.

1.1. Από το τέλος της εποχής του χαλκού στη γένεση των πόλεων: Η εποχή του σιδήρου

Γενικά

Οικισμοί

Διατροφή

Κεραμική

Μεταλλοτεχνία

Τάφοι

Βιβλιογραφία

1.2. Ζητήματα αποικισμού Ι. Ο αρχαίος ελληνικός αποικισμός με έμφαση στον περευξείνιο χώρο: σύγχρονοι προβληματισμοί και θεωρητικές τάσεις

1.3. Ζητήματα αποικισμού ΙΙ. Οι Ευβοείς στις ακτές του Θερμαϊκού Κόλπου και της Χαλκιδικής.

Πρόλογος

Οι πηγές

Ευρήματα από οικισμούς με μάλλον εντόπιο πληθυσμό

Ευρήματα από θεωρούμενες ευβοϊκές αποικίες

Ευρήματα που σχετίζονται με ταφικά έθιμα

Ευρήματα που σχετίζονται με ιερά

Μερικές σκέψεις

2.1. Αρχαία Μένδη

Εισαγωγή

Οικισμός

Παράλιο Νεκτροταφείο

Ιερό του Ποσειδώνα στο Ποσείδι

Βιβλιογραφία

Λήμματα

2.2. Στοιχεία της εποχής του σιδήρου από την τράπεζα και το νεκροταφείο της Τούμπας Θεσσαλονίκης

Ανατολικό τμήμα του Θερμαϊκού κόλπου. Διαδικασίες οργάνωσης του χώρου

Στοιχεία από τις ανασκαφές στα πλατώματα (τράπεζα) και στο νεκροταφείο

Αναφορές στη σταδιακή πολεοδομική οργάνωση

Βιβλιογραφία

Λήμματα

2.3. Assiros toumba in the 8th and 7th centuries BC: the apsidal structures of phase 1 and their function

Introduction

The Phase 1 deposits

The structure and finds

Pottery

Fine Ware

Other finds

Architectural parallels

Function

Περίληψη: Η τούμπα της Ασσήρου κατά τον 8ο και 7ο αι. π.Χ.: οι αψιδωτές κατασκευές της φάσης 1 και η λειτουργία τους

Λήμματα

2.4. Η διπλή τράπεζα Αγχιάλου

Διπλή τράπεζα Αγχιάλου

Βιβλιογραφία

Λήμματα

2.5. Νέα Φιλαδέλφεια: οικιστικά κατάλοιπα και νεκροταφείο της εποχής σιδήρου

Εισαγωγή

Γεωμετρική εγκατάσταση

Νεκροταφείο

Λήμματα

2.6. Παλατιανό. Η εγκατάσταση της εποχής του σιδήρου.

Εισαγωγή

Κτήριο Α

Κτήρια Β - Γ

Κτήριο Δ

Βιβλιογραφία

Λήμματα

2.7. Η τούμπα του Καστανά στην πρώιμη εποχή του σιδήρου

Τούμπα του Καστανά

Βιβλιογραφία

Λήμματα

2.8. H περιοχή του μακεδονικού Ολύμπου

Εισαγωγή

Η περιοχή του μακεδονικού Ολύμπου

Τα νεκροταφεία

To Ηράκλειον

Λήμματα

Απολογισμός

Από άποψη χρονολογική το τμήμα αυτό της σύγχρονης επανέκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (ΑΜΘ) είναι το δεύτερο. Το πρώτο είναι Η προϊστορία στη Μακεδονία. Από άποψη όμως εκδοτική ο τόμος αυτός προηγείται. Θα ακολουθήσει ο τόμος για την προϊστορία και κατόπιν οι τόμοι που είναι αφιερωμένοι στο βασίλειο της Μακεδονίας και στην Θεσσαλονίκη. Τα κείμενα των διαφόρων ειδικών στους τόμους αυτούς ανταποκρίνονται στις θεματικές ενότητες της επανέκθεσης και περιέχουν λήμματα για κάθε ένα από τα αντικείμενα που εκτίθενται.

Μεγάλο μέρος του αρχαιολογικού υλικού που παρουσιάζουμε προέρχεται είτε από πανεπιστημιακές ανασκαφές, είτε από ανασκαφές ξένων σχολών, είτε από μεγάλες ανασκαφές που έγιναν αναγκαστικά λόγω των «μεγάλων έργων», στην περίπτωση μας του ΟΣΕ, και από σωστικές ανασκαφές της Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Κεντρικής Μακεδονίας. Γενικά δίνουν μία μικρή εικόνα της ανασκαφικής κοσμογονίας που έγινε κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Η εποχή από τη διάλυση των μυκηναϊκών κρατών και εξής μέχρι την αρχαϊκή εποχή (περίπου από το 1200 - 700 π.Χ.), εποχή μεγάλων ανακατατάξεων και αποικισμών, συνηθίζεται να ονομάζεται «σκοτεινοί αιώνες». H έρευνα όμως των τελευταίων δεκαετιών και στη Μακεδονία έχει δείξει μάλλον το αντίθετο. Η εξαφάνιση των ανακτόρων στην κεντρική και νότια Ελλάδα θα πρέπει να οφείλεται σε πολλούς ταυτοχρόνως παράγοντες, από τους οικονομικούς, κοινωνικούς, ακόμη και περιβαλλοντικούς που έχουν προταθεί και είχαν ως βασικό αποτέλεσμα την ανακατανομή της αγροτικής παραγωγής. Τα ανάκτορα έδωσαν, σε βραχύ χρονικό διάστημα, τη θέση τους σε οικιστικούς σχηματισμούς που υπαγόρευαν οι νέες ανάγκες. Οι σχηματισμοί αυτοί, όπως φαίνεται και από τις ανασκαμμένες θέσεις που παρουσιάζουμε, δεν έχουν συγκεκριμένο οικιστικό πλάνο. Έχουν όμως συχνά ένα σαφώς διαφοροποιημένο από το μέγεθός του, και όχι μόνο, οίκημα, προφανώς της ισχυρότερης από πλευράς εξουσίας προσωπικότητας του οικισμού. Οι σχηματισμοί αυτοί οδήγησαν σταδιακά στη γένεση των πρώτων πόλεων με την γνωστή σε μας κατά περίπτωση κοινωνική, οικονομική και διοικητική οργάνωση. Οι αιώνες αυτοί δεν φαίνεται να διαθέτουν γενικευμένη γραφή, η επική όμως παράδοση διατήρησε καταρχήν με τους γνωστούς προφορικούς της μηχανισμούς, κυρίως μέσω των αοιδών, τους μύθους, το ηρωικό παρελθόν και μάλλον έναν τεράστιο επικό κύκλο, από τον οποίο τελικά μας σώθηκαν τα κορυφαία δημιουργήματα, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, που συνέθεσε ο Όμηρος τον 8ο αι. π.Χ.

Οι ανασκαφείς των ένδεκα θέσεων είναι και οι συγγραφείς του τόμου. Αρκετοί από αυτούς (Σ. Μοσχονησιώτη, Κ. Σουέρεφ, Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Η. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη, Ε. Πουλάκη) εργάζονται στις Εφορείες Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ. Οι υπόλοιποι (K. Wardle, M. Τιβέριος, B. Hänsel) είναι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι. Για όλους αυτούς και για τους συντελεστές του τμήματος αυτού της επανέκθεσης, η ευγνωμοσύνη του κοινού θα πρέπει να είναι μεγάλη. Η δική μου είναι δεδομένη. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Στ. Ανδρέου για μια πρώτη πριν από μερικά χρόνια συζήτηση για την περίοδο αυτή.

Οι θέσεις των ανασκαφών που παρουσιάζονται στην θεματική ενότητα

Προς την γένεση των πόλεων.

Συγγραφείς κειμένων:

        - B. Hänsel, Ομότιμος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Βερολίνου

        - Μιχ. Τιβέριος, Καθηγητής, ΑΠΘ, Ακαδημαϊκός

        - K. Wardle, Καθηγητής, University of Birmingham

        - D. Wardle, University of Birmingham

        - Ηλ. Πετρόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

        - Στ. Γιματζίδης, Δρ, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Δρ, Διευθύντρια, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Κ. Σουέρεφ, Δρ, Διευθυντής, ΚΘ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Ηλ. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

        - Σ. Μοσχονησιώτη, Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Έφ. Πουλάκη, Διευθύντρια, ΚΖ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

Συγγραφείς λημμάτων:

        - Στ. Ανδρέου, Καθηγητής, ΑΠΘ

        - K. Wardle, Καθηγητής, University of Birmingham

        - D. Wardle, University of Birmingham

        - Στ. Γιματζίδης, Δρ, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Δρ, Διευθύντρια, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Κ. Χαβέλα, Δρ, ΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Ηλ. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Σ. Μοσχονησιώτη, Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

        - Έφ. Πουλάκη, Διευθύντρια, ΚΖ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων.

ΠΗΓΗ: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας / ΚΕΓ, 2012. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.3.2013.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

---

[1] Zeit der Helden. Die “dunkeln(*) Jahrhunderte” Griechenlands 1200 - 700 v. Chr. Katalog, Καρλσρούη, 2008.

[2] S. Deger-Jalkotzy and I. S. Lemos, Ancient Greece, From the Mycenean Palaces to the Age of Homer, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο, 2006.

αρχαιο Νεκροταφειο τυμβων Βεργινας Νομος Ημαθιας τριδυμος διπλος πελεκυς λαβρυς αρχαια Νεκροταφεια τυμβοι Βεργινα Ημαθια τριπλος διπλους πελεκεις τυμβος μακεδονια μακεδονιας μακεδονες μακεδονων πολη Γραμμενος εφορος Αρχαιοτητων ΑΜΘ 2006 εκθεση σπανιο μοναδικο ελληνικα μουσειο προιστορια 3.000 χρονια πριν 10oς - 7oς αιωνας πΧ κλασσικα ελληνιστικα χρονια Θεσσαλονικη χρυσος αρχαιοι χωρος, χρονος, κοινωνια, οικονομια, ιδεολογια δραστηριοτητες κοινωνια κειμενο, εκθεμα εκθεματα εκπαιδευση υλικος κοσμος ιστορια γραπτες πηγες, μακεδονικος πολιτισμος αγνωστος ελλαδα περιοδος, σκοτεινοι αιωνες μακεδονικη πολος βασιλειο ομηρικος επικος κυκλος ομηρος νοτος αρχαιολογια διαλυση μυκηναικα ανακτορα μυκηναικο ανακτορο γνωστικο κενο ομηρικα ομηρικο επος ανακτορικος μεταμυκηναικη δομικη εξελιξη εποχη αστικο κεντρο ομηρικη αρχαιολογια γεωγραφια αντικειμενο βιβλιο οδηγος ελλειψη ανασκαφη εκθεση Καρλσρουη γερμανια συλλογικος τομος ευρημα Μεθωνης, Μεθωνη περιας πιερια ιστοτοπος Θετιμα χαλκου σιδηρου Οικισμος Διατροφη Κεραμικη Μεταλλοτεχνια ταφοι Βιβλιογραφια αποικισμος αρχαιος ελληνικος αποικια περευξεινιος αρχαιολογικος χωρος ζητημα αποικιες Ευβοεις ευβοια ακτη Θερμαικος Κολπος Χαλκιδικη ευρηματα ευβοικη ταφικα εθιμα ιερο ιερον Μενδη οικισμος παραλιο Νεκτροταφειο Ποσειδωνα Ποσειδωνος θεος Ποσειδων Ποσειδωνας Ποσειδι τραπεζα Τουμπας Θεσσαλονικης ανατολικος ανασκαφες πλατωμα πολεοδομια 8ος 7ος Ασσηρος αψιδα κατασκευη διπλη τραπεζιο Αγχιαλος Νεα Φιλαδελφεια οικιστικα καταλοιπα Γεωμετρικη εγκατασταση Παλατιανο Κτιριο κτηριο Καστανα Καστανας πρωιμη μακεδονικος Ολυμπο ορος Ηρακλειον Ηρακλειο 1200 3.200 Κρανια Πλαταμωνος Πλαταμωνα Πλαταμωνας Πλαταμων Κοριτσα Γαβρια Τρεις Ελιες Πέτρας πετρα

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ