Του Γιώργου Λεκάκη
Η στάθμη της θάλασσας κατά το
Ολόκαινο έχει επηρεάσει σημαντικά τις προϊστορικές κοινωνίες στην περιοχή του
Αιγαίου. Αυτό συνέβη και στον Θερμαϊκό, και την Χαλκιδική.
Ο οικισμός της Γόνας ευρίσκεται
στα ΝΑ. της Θεσσαλονίκης, κοντά στο αεροδρόμιο «Μακεδονία». Απέχει περίπου 1,5
χλμ. από την ακτογραμμή του Θερμαϊκού. Ο Τύμβος της Γόνας ευρίσκεται στις
εκβολές του ποταμού Άνθεμου, εξ ου και Ανθεμούς η περιοχή, ανατολικά του κόλπου της Θεσσαλονίκης.
Σύμφωνα με παλαιότερες
έρευνες, ο χώρος θα πρέπει να χρονολογείται το πολύ στο ύστερο στάδιο της
Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Αλλά γεωαρχαιολογική έρευνα (ιζηματολογική
ανάλυση, ραδιοάνθρακας, κλπ.) δείχνει, ότι η άμεση εγγύτητα της τοποθεσίας
μάρτυρα την μέγιστη θαλάσσια εισβολή-παραβίαση γύρω στο 3000 - 2500 π.Χ. και την
ανθρώπινη κατοίκηση πριν από την 3η χιλιετία π.Χ., δηλ. πριν από την θαλάσσια εισβολή.
Η ακτογραμμή άρχισε να υποχωρεί, λόγω της αναβάθμισης του δέλτα του ποταμού,
που είχε ως αποτέλεσμα τον σχηματισμό εκτεταμένων ελών στα νότια της Τούμπας. Η
αυξημένη ποτάμια δραστηριότητα, από τα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ. σχετίζεται
με την αναβάθμιση του δέλτα του κόλπου του ποταμού Άνθεμου. Η ανθρώπινη
ενασχόληση καταγράφηκε πριν και μετά αυτήν την θαλάσσια παραβίαση,
υποδηλώνοντας έτσι την ανθρώπινη επιμονή στο περιβάλλον αυτής της ακτογραμμής.
Στην βόρεια και στην νότια όχθη
των εκβολών του ποταμού Ανθεμούντα κυριαρχούν η τούμπα επί τραπέζης της Γόνας
και οι δύο τράπεζες του Νέου Ρυσίου και του Νέου Ρυσίου - Καρδίας. Στο ίδιο τμήμα
του κολπίσκου, γύρω από τις εκβολές του ιδίου ποταμού, η τράπεζα της σημερινής
Θέρμης / Σέδες η οποία «φρουρούσε» τις ΝΔ. πύλες του όρους Χορτιάτη. Νοτίως του
ποταμού, η Τούμπα Αγγελάκη της Αγίας Παρασκευής. Από την περιοχή διέρχονταν
προφανώς εμπορικοί δρόμοι από και προς την ενδοχώρα του Χορτιάτη και της
Χαλκιδικής.[1]
Ο αρχαίος οικισμός - γνωστός με την επωνυμία «Τούμπα Γόνας» - είναι μία από τις εκατοντάδες προϊστορικές θέσεις της Μακεδονίας. Την πρωτο-ερεύνησε η «γαλλική αρχαιολογική αποστολή» της Στρατιάς της Ανατολής, με επί κεφαλής τον L. Rey, στην διάρκεια των ετών 1916 - 1917. Έναν αιώνα σχεδόν αργότερα, το 2002, εδόθη η ευκαιρία για την διεξαγωγή της δεύτερης ανασκαφικής έρευνας στην συγκεκριμένη θέση, αυτήν την φορά υπό την αιγίδα της ΙΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης. Αφορμή της ανασκαφικής έρευνας ήταν η διαπλάτυνση του δρόμου που οδηγεί στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης «Μακεδονία», από την διασταύρωση με την οδό Νέας Μηχανιώνας. Είχαν ως στόχο να επαληθεύσουν την έκταση του «τραπεζίου», στα νότια της τούμπας, και να εξετάσουν ύπαρξη άλλων λειψάνων (π.χ. τάφων) σε μεγαλύτερη απόσταση.
Μελετήθηκε μέρος της
κεραμικής, που βρέθηκε στις πρόσφατες αυτές αρχαιολογικές έρευνες. Εξετάσθηκαν
ορισμένες μόνον κατηγορίες εντόπιας χειροποίητης κεραμικής. Κυρίως η τροχήλατη
γραπτή κεραμική, εισαγμένη και εντοπία, που χρονολογείται κυρίως στα
πρωτογεωμετρικά, υποπρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά χρόνια (περ. 11ος – 8ος αι.
π.Χ.). Σημαντική βρέθηκε η παρουσία των εισαγμένων αγγείων στον οικισμό. Τα
περισσότερα από αυτά αποδίδονται σε ευβοϊκά κεραμικά εργαστήρια, ένα
τουλάχιστον θραύσμα είναι πιθανόν να προέρχεται από την Θεσσαλία και δύο από
την περιοχή του ΒΑ. Αιγαίου. Σημαντική είναι επίσης η παρουσία στον οικισμό
εισηγμένων ευβοϊκών αγγείων και εγχώριας κεραμικής «ευβοϊκού τύπου» κατά τον 8ο
αι. π.Χ.[2] Το
μεγαλύτερο μέρος της κεραμικής που μελετήθηκε χρονολογείται στον 8ο αι. π.Χ. Εντοπίσθηκαν
και κάποια θραύσματα αγγείων, που χρονολογούνται στον 9ο αιώνα. Λιγότερα είναι
τα όστρακα που χρονολογούνται στον 10ο και τον 11ο αι. π.Χ. Στο εξεταζόμενο
υλικό από τους επιστήμονες παρατίθενται και λίγα θραύσματα γραπτών αγγείων των
μυκηναϊκών χρόνων και γίνεται αναφορά σχετικά με τις επαφές των εντόπιων με
κατοίκους νοτιότερων περιοχών της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδος κατά την
διάρκεια των χρόνων της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου. Αναφορικά με την διάρκεια ζωής
του οικισμού, αξίζει να σημειωθεί ότι εντοπίστηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα,
κεραμική και νομίσματα που μαρτυρούν την ύπαρξη ζωής στον οικισμό και μετά την
ίδρυση της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο.[3]
Νότια της τούμπας λοιπόν
απεκαλύφθησαν πολυάριθμοι πέτρινοι τοίχοι, αλλά όχι δωμάτια ή ολόκληρα κτήρια.
Η ημιτελής φύση των υπολειμμάτων δεν μας επιτρέπει να έχουμε μια ακριβή ιδέα
για την οργάνωση του τόπου σε αυτό το μέρος του «τραπεζίου». Σύμφωνα με τα
κεραμικά που συλλέχθηκαν, όλα χρονολογούνται από την Εποχή του Σιδήρου, πιο
συγκεκριμένα μεταξύ 9ου και 6ου αιώνα π.Χ. Στις παλαιότερες φάσεις (9ος - αρχές
7ου αι. ), παρατηρούμε μια αρκετά μεγάλη παρτίδα κεραμικών με ματ ζωγραφική. Η
κεραμική είναι κυρίως τοπική, μοντελοποιημένη στο χέρι (γυαλισμένη ή
εγχάρακτη), αλλά βρίσκουμε και γυαλιστερά, ζωγραφισμένα και εισαγόμενα κεραμικά
(ειδικώς από την Εύβοια) ή εντόπια ζωγραφισμένα, που μιμούνται εισαγόμενα
κεραμικά. Στις μεταγενέστερες φάσεις (7ος - αρχές 6ου αιώνα ) κυριαρχούν η τοπική
ζωγραφική κεραμική με ιωνικές επιρροές.
Πιο μακρά συγκεντρώθηκαν
κεραμική υστεροκλασσική, ελληνιστική και ρωμαϊκή.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης
Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 20.1.2023.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Niebieszczański Jakub, κ.ά. «Coastal changes and human occupation in the eastern part of Thessaloniki Bay: Geoarchaeological investigations of Toumba Gona», https://doi.org/10.1002/gea.21954, Geoarchaeology, Volume 38, Issue 4, σελ. 406 - 419, τ. Ιουλ. / Αυγ. 2023, 16.1.2023.
- Σκαρλατίδου Ε., Κωνσταντινίδου
Ε., ΑΕΜΘ 17 (2003) [2005], σελ. 213-226. BCH 128 - 129.2.2 (2004), σελ.
1497-1497. ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (ΙΣΤ' ΕΠΚΑ).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. «Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία - Προς την γένεση των πόλεων», επιμ. Δ. Β. Γραμμένος, επί τιμή έφορος Αρχαιοτήτων ΥΠΠΟ.
[2] Παρόμοια τάση επικρατεί και σε άλλες θέσεις του
Θερμαϊκού κόλπου και των ακτών της Χαλκιδικής, στοιχείο που αναμφισβήτητα
φανερώνει την έντονη παρουσία των Ευβοέων κατά τον 8ο αι. στον χώρο του βόρειου
Αιγαίου.
[3] Βλ. Π. Δ. Χαραλάμπους «Κεραμικά ευρήματα από την
τράπεζα της Γόνας (πρώιμη εποχή σιδήρου)», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, 2010.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook