Του Γιώργου Λεκάκη
Η λέξις φώκη > φώκια είναι
αρχαιοτάτη ελληνική, αναφέρεται μάλιστα από τον Όμηρο (Οδ. δ,406)!
Η ρίζα φακ- [> φωκ-] δίνει λέξεις σχετικές με την καμπυλότητα, την κυρτότητα: φακός, φακή, κλπ. Η λέξη φώκη είναι ηχοποίητη / ηχομιμητική λέξις, από
το χαρακτηριστικό «φου-φου» > φύσημα που κάνει το ζώο, γι’ αυτό λέγεται και
φῦσα. Την λέξη δανείστηκε και η λατινική (> phoka, phoce) και στην
συνέχεια και οι νεώτερες γλώσσες (γαλλ. phoque), κλπ. Στα αρχαία ελληνικά απαντάται
και ως φῶκος, φωκίς, φώκαινα = κῆτος.
Παροιμιώδης κατέστη ἡ ὀσμὴ αὐτῶν
(Αριστοφ. Σφ. 1035, Ειρ. 742) ενώ «ἐσθῆτι χρᾶσθαι φωκέων δέρμασι» (Ηρόδ.
1.202).
Ο θεός της θάλασσας Πρωτεύς (= πρώτος, πρωτόγονος, πρωτότοκος[1]), ο προφητικός θαλάσσιος θεός (αλλά και των ποταμών και ωκεάνιων υδάτων, ο «ηλικιωμένος θεός των υδάτων» / γέρων ἅλιος, της «απλησίαστης θάλασσας που μεταμορφώνεται»), προέβλεπε το μέλλον (έδινε "φανταστικά προμηνύματα θανάτου") και μπορούσε να αλλάζει συνέχεια μορφές. Είχε την ικανότητα για αυθόρμητο, πολυμορφικό μετασχηματισμό. Μπορούσε να μεταμορφώνεται σε ό,τι ήθελε: ζώο (λιοντάρι, φίδι, λεοπάρδαλη, κάπρο και σε μείξεις αυτών), φυτό, δένδρο, πουλί, φωτιά, νερό... αλλά και «άγνωστες μορφές» (φαντάσματα)… Έρριπτε "πολικά πνεύματα", είχε περιπετειώδεις "συναλλαγές", ήταν δόλιος, με παράξενες εμφανίσεις σαν ενός "καταραμένου ηθοποιού"... Στους έντιμους ανθρώπους εμφανιζόταν ως νερό. Στους κακούς ως εκδικητής. Ήταν ευμετάβλητος. Ήταν το αρχικό Άλφα και το τελευταίο Ωμέγα (Α-Ω)![2] Όλα αυτά, δηλ. που διηγούνται οι ναυτικοί στις παράξενες ιστορίες τους...
Αυτός εποίμενε μια αποικία από φώκιες («φῶκαι νέποδες[3]»). Εξ αυτού του χωρίου πολλοί λέγουν ότι αυτή η αναφορά στην Ομήρου «Οδύσσεια» (δ,404 - 413), αναφέρεται στον Βόρειο Ατλαντικό…
Στην «Οδύσσεια» ο θείος Όμηρος
αναφέρει ότι ο Πρωτέας κατοικούσε στην Νήσο Φάρος (στις μεσογειακές ακτές της
Αιγύπτου, στις εκβολές του Νείλου). Αλλά νήσος Φάρος λέγεται και το νησαίο
σύμπλεγμα στον Βόρειο Ατλαντικό, γνωστό παραφρασμένα ως Φαρόαι > Φερόαι[8]… Κι
αυτό φαίνεται πιο πιθανό σενάριο, διότι οι αρχαίοι συγγραφείς τοποθετούσαν τον
Πρωτέα ως ορόσημο «στην άκρη του κόσμου», όπως τον Άτλαντα στον Ατλαντικό, στην
εσπερία-δύση… Στην άκρη του κόσμου, δεν είναι η Αίγυπτος…
........................................................
ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης τα άρθρα του Γ. Λεκάκη:
- «Πρωτεύς: Ο δύστροπος μάντης και θεός που ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΕ την ΩΡΑΙΑ ΕΛΕΝΗ!», στην στήλη του "Ελληνικο Λεξικό" στην εφημ. "Έθνος της Κυριακής", 28.9.2003.
- «Ο Πρωτέας, που έδιωξε τους Βισάλτες, αλλά άφησε κακούς απογόνους… - Η θρακιώτικη καταγωγή της φράσεως "ούτε κλαίει, ούτε γελάει" για ό,τι είναι αδιάφορο», στην στήλη του συγγραφέα "Χρονοτοπία", στην εφημ. Χρόνος" Κομοτηνής, 11.10.2011.
........................................................
Ο θρύλος της Κοπακόναν (της Γυναίκας-Φώκιας) είναι ένα από τα πιο γνωστά λαϊκά παραμύθια στα
νησιά των Φάρων > Φερόες Νήσοι της Δανίας.
Οι φώκιες, λένε, ότι ήταν
πρώην άνθρωποι, οι οποίοι αναζητούσαν εθελοντικά τον θάνατο στον ωκεανό. Αλλά
επειδή ήταν δεινοί κολυμβητές, δεν πνίγονταν. Μια φορά τον χρόνο, την 13η
νύκτα, τους επιτρεπόταν να αλλάξουν μορφή, σαν τον Πρωτέα, έλθουν στην στεριά,
να γδυθούν και να διασκεδάσουν ως άνθρωποι, χορεύοντας και διασκεδάζοντας…[4]
Ένας νεαρός αγρότης, λένε,
από το χωριό Mikladalur[5] στο Νησί
των Ανδρών[6] Kalsoy /
Kalsø, στον 62ο παράλληλο [62°17′N 6°44′W] αναρωτήθηκε εάν αυτή η
ιστορία του νησιού του είναι αληθινή… Επήγε, λοιπόν, και ξάπλωσε στην παραλία
ένα 13ο βράδυ και παρακολουθούσε… Τότε είδε πράγματι πολλές φώκιες /
Selkie να καταφτάνουν προς την ακτή. Ανέβηκαν στην παραλία, πέταξαν τα δέρματά
τους και τα έβαλαν προσεκτικά στα βράχια. Χωρίς το δέρμα τους, έμοιαζαν με
φυσιολογικούς ανθρώπους! Το νεαρό παλληκάρι πρόσεξε τότε ένα όμορφο κορίτσι
(πρώην φώκια) που τοποθέτησε το δέρμα της κοντά στο σημείο όπου κρυβόταν, και
όταν άρχισε ο χορός, πήγε κρυφά και το έκλεψε…
Ο χορός και τα παιγνίδια
κράτησαν όλην την νύκτα! Αλλά μόλις ο ήλιος άρχισε να λάμπει πάνω από τον
ορίζοντα, όλες οι φώκιες ήρθαν να πάρουν το δέρματά τους για να επιστρέψουν
στην θάλασσα. Το κορίτσι όμως ήταν πολύ αναστατωμένο, καθώς δεν μπορούσε να
βρει το δέρμα της! Τότε εμφανίσθηκε το παλληκάρι να το κρατά, και να μην της το
δίνει πίσω, παρά τις απελπισμένες παρακλήσεις της, εκτός και εάν τον
ακολουθούσε…
Ο νέος κράτησε μαζί του για
πολλά χρόνια την κοπέλλα-φώκια ως γυναίκα του. Έκαναν αρκετά παιδιά. Αλλά αυτή δεν
είχε πρόσβαση στο δέρμα της. Αυτό το κρατούσε κλειδωμένο σε ένα μπαούλο, που
μόνος αυτός είχε το κλειδί. Και το κλειδί αυτό, το κρατούσε συνέχεια σε αλυσίδα
δεμένη στην ζώνη του…
Μια μέρα, λοιπόν, και ενώ
ήταν έξω στην θάλασσα για ψάρεμα με τους φίλους του, συνειδητοποίησε ότι είχε
αφήσει το κλειδί στο σπίτι. Τότε ανακοίνωσε στους ψαράδες: «Σήμερα θα χάσω την γυναίκα μου!» και εξήγησε τι είχε συμβεί. Οι άνδρες τράβηξαν τα δίκτυα και και
γύρισαν πίσω στην ακτή όσο πιο γρήγορα μπορούσαν… Αλλά όταν έφτασαν στην φάρμα
του νέου, βρήκαν τα παιδιά ολομόναχα και την μητέρα τους να λείπει. Ο πατέρας
τους ήξερε ότι δεν θα επέστρεφε, γιατί είχε σβήσει την φωτιά και είχε βάλει
στην άκρη όλα τα μαχαίρια, έτσι ώστε τα μικρά να μην μπορούν να κάνουν κακό
στους εαυτούς τους, αφού είχε φύγει η μάνα τους…
Πράγματι, η κοπέλλα, μόλις έφτασε
στην ακτή, φόρεσε το δέρμα της φώκιας της, βούτηξε στο νερό… Δίπλα της εμφανίσθηκε
μια αρσενική φώκια, που την αγαπούσε χρόνια πριν και ακόμα την περίμενε… Όταν
τα παιδιά της, αργότερα κατέβαιναν στην παραλία, έβλεπαν μια συγκεκριμένη φώκια
να εμφανιζόταν και να τα κοίταζε επίμονα…
Μήνες αργότερα, όταν νιος
βγήκε για κυνήγι, σκότωσε τόσο τον σύζυγό της, όσο και τους δύο γιους τους…
Εκείνη τότε υποσχέθηκε να εκδικηθεί τους άνδρες του χωριού Mikladalur. Μερικοί
από αυτούς θα πνιγούν, άλλοι θα πέσουν από γκρεμούς και πλαγιές, και αυτό θα
συνεχιστεί, μέχρι να χαθούν τόσοι πολλοί άνδρες, που θα μπορέσουν να «δέσουν»
με τα όπλα τους ολόκληρο το νησί Καλσόι. Έτσι εξηγούν οι εντόπιοι τους θανάτους
που εξακολουθούν να συμβαίνουν στο νησί τους: «τους πήρε η γυναίκα-φώκια», ή «η
κατάρα της γυναίκας-φώκιας», λένε… Αυτή η εκδίκηση λαμβανόταν πάντα στα σοβαρά,
όχι μόνο στο Kalsoy, αλλά και σε όλα τα Νησιά Φερόαι γενικώς. Οι απόγονοι της
Φώκιας-Γυναίκας εξακολουθούν να ζουν στην χώρα, λένε, και αναγνωρίζονται από
ορισμένα χαρακτηριστικά τους, ιδιαιτέρως τα κοντά τους δάκτυλα(*)…[7]
Γι’ αυτό ένα άγαλμα της
Γυναίκας-Φώκιας κοσμεί το Mikladagur (επάνω αριστερά φωτογραφία). Είναι κατασκευασμένο από μπρούντζο και
ανοξείδωτο ατσάλι. Το άγαλμα έχει σχεδιαστεί για να αντέχει σε κύματα 13 μ.!
Αυτό το παραμύθι υπάρχει και
στην ελληνική λαογραφία, μόνο που αντί για δέρμα φώκιας, η νεράιδα έχανε το
μαντήλι της… Νύμφες, γοργόνες και νεράιδες / ανεράιδες, συμπλέκονται και
αλληλοδιαδέχονται οι μεν τις δε, στις εποχές και τους λαούς, με αφετηρία τους ελληνικούς
μύθους και την ελληνική λαογραφία...
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». Γ. Λεκακης «Ελληνικη μυθολογια». Γ. Λεκακης «Λεξικο παραδοσεων». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.4.2015.
[1] Ήταν ο μεγαλύτερος υιός του θεού Ποσειδώνος. Το
όνομά του υπάρχει και στην Γραμμική Β ελληνική Γραφή: po-ro-te-u. Βλ. και A. Bartoněk «Mycenaean words in Homer» Chr. Clairis (επιμ.), Recherches en
linquistique grecque, εκδ. L'Harmattan, 2002.
Παιδιά
του Πρωτέως (με διάφορες γυναίκες), ο Τμώλος, ο Τηλέγονος, ο Ηιονεύς, ο Δύμας (της
Φρυγίας), ο Θεοκλύμενος, η Θεονόη (Ειδοθέα ή Ευρυνόμη), η Καβειρώ (μάνα των Κάβειρων),
η Ροιτεία, η Θήβη (επώνυμη των Θηβών Αιγύπτου), κ.ά. – βλ. XXV Ορφικός Ύμνος.
[2] Γι’ αυτό στον χριστανικό μυστικισμό συγκρίνεται με
τον Χριστό.
[3] εκ του νέω, νήχω = κολυμβώ > νηξίποδες, «οἱ διὰ τῶν
ποδῶν κολυμβῶντες ἢ νηκτικοὺς πόδας ἔχοντες» - βλ. Απολλ. Ομηρ. Λεξ. 472, Ετυμ.
Γουδ. 405.49.
Ή νε
(ἀντὶ νη- στερητ.) + πους = οι άνευ ποδών, άποδες.
[4] Παρόμοιος θρύλος συναντάται και στους Κέλτες, και στην βόρειο Σκοτία, και στα νησιά Όρκνεϋ και στις Εβρίδες. Παντού πιστεύουν ότι οι σέλκι-φώκιες μπορούσαν να μετατραπούν σε ανθρώπους και να περπατήσουν στην στεριά… Στην λαογραφία των Inuit Εσκιμώων, οι φώκιες συνδέονται με την θεά Sedna, που είχε κομμένα δάκτυλα(*) και η οποία μερικές φορές μεταμορφωνόταν σε φώκια. Θεωρήθηκε ότι τα θαλάσσια θηλαστικά προέρχονταν από αυτήν…
[5] Στο νησάκι υπάρχουν άλλα 3 μικρά χωριά: Το Husar, το Syðradalur και το Trøllanes. Ένα άλλο, το Blankskáli, εγκαταλείφθηκε στις αρχές
του 19ου αιώνα. Καταστράφηκε από κατολίσθηση το 1809 - 1812.
Τα
χωριά Mikladalur και Húsar αναφέρονται, για πρώτη φορά γραπτώς, στο «Hundebrevet»
(τέλη 14ου αι.), τα Blankskáli και Trøllanes το 1584.
[6] kallur (= άνδρας) + oy (= νησί). Σε αντίθεση με το
νησί Kunoy, που είναι το Νησί των Γυναικών.
Το
νησί (18 Χ 3 χλμ.) έχει αναγνωριστεί ως σημαντική περιοχή για τα πτηνά από το
BirdLife International, λόγω της σημασίας του ως τόπος αναπαραγωγής για θαλάσσια
πτηνά, ιδιαίτερα τα θαλασσοπούλια αλκίδες (φρατέρκουλα του Ατλαντικού / Atlantic
puffins, 40.000 ζεύγη και black guillemots, 200 ζεύγη), και τις ευρωπαϊκές υδροβατίδες
(storm petrels, 5.000 ζεύγη). Το νησί έχει την μεγαλύτερη αποικία των kitiwake,
των λεγομένων «γλάρων Φερόε». Ζουν επίσης πολλοί λαγοί, αλλά όχι ποντίκια και
αρουραίοι, που ζουν σε όλα τα γειτονικά νησιά!
[7] ΠΗΓΗ: Sj. Skúvadal «The seal-woman of Mikladalur», www.puffin.fo, 6.11.2013.
[8] Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητος στα νησιά αυτά είναι κάποιοι απανθρακωμένοι κόκκοι κριθαριού, από το Á Sondum, που ανακαλύφθηκαν το 2013 και χρονολογούνται από τα μέσα του 4ου έως τα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook