Τάφοι και ταφικά έθιμα Εποχής Χαλκού και Σιδήρου στην Μακεδονία: Με κτερίσματα μυκηναϊκά αγγεία (13ου αι. π.Χ.), γνωστά στην Κύπρο! Σχέσεις με Εύβοια, Ήπειρο, Θεσσαλία, Κύπρο, κεντρική Ευρώπη!

Τάφοι και ταφικά έθιμα

Εποχής Χαλκού και Σιδήρου

στην Μακεδονία:

Με κτερίσματα μυκηναϊκά αγγεία (13ου αι. π.Χ.),

γνωστά στην Κύπρο!

Σχέσεις με Εύβοια, Ήπειρο, Θεσσαλία,

Κύπρο, κεντρική Ευρώπη!

Διαφορές παρουσιάζει η, ελλιπής ακόμη για πολλές περιοχές της Μακεδονίας, αρχαιολογική τεκμηρίωση, αναφορικά με τα ταφικά έθιμα της ύστερης εποχής του χαλκού και της πρώιμης εποχής του σιδήρου. Επισημαίνουμε αμέσως ότι τα ευρήματα υποδηλώνουν περιπτώσεις κατά τις οποίες διαρθρώνονται συγκροτημένα ομαδικά νεκροταφεία, ενδείξεις συσπειρώσεων πληθυσμών.

Στην νότια Πιερία τα νεκροταφεία με κιβωτιόσχημους τάφους του Αγίου Δημητρίου (Σπάθες και Στου Λάκκου τ' Αμπέλι), μεταξύ Ολύμπου και Θεσσαλίας, χρονολογούνται στην ύστερη εποχή του χαλκού.[1] Στα νεκροταφεία αυτά συνηθιζόταν ο ενταφιασμός και στα κτερίσματα περιλαμβάνονταν μυκηναϊκά αγγεία του 13ου και του 12ου αι. π.Χ. (ΥΕΙΙΙΑ και ΥΕΙΙΙΒ), γνωστά στην Κύπρο (π.χ. φλασκί με γραπτούς ομόκεντρους κύκλους) ή συνηθισμένα στον μυκηναϊκό κόσμο (π.χ. τρίωτο αλάβαστρο με κάθετα τοιχώματα και γραπτή διακόσμηση ρόμβων και ταινιών, μυροδοχείο), σφραγιδόλιθους και περιδέραιο με γυάλινες χάντρες.

Επίσης, στην ίδια περιοχή, δύο νεκροταφεία με ενταφιασμούς σε κιβωτιόσχημους τάφους στα Λείβηθρα, στα όρια του Άνω και Κάτω Ολύμπου, τοποθετούνται στην υστερόχαλκη εποχή, με βάση τη μυκηναϊκή κεραμική (ΥΕΙΙΙΒ) και τα ελλαδικού τύπου μαχαίρια και ξυράφι[2].

Ένα άλλο νεκροταφείο στην νότια Πιερία, με ενταφιασμούς σε κιβωτιόσχημους ή λακκοειδείς τάφους είναι εκείνο της Πέτρας, στα στενά του Ολύμπου.[3] Ανάμεσα στα κτερίσματα ξεχωρίζουν αγγεία μυκηναϊκής παράδοσης και αμαυρόχρωμα, χαρακτηριστικά της μετάβασης από την ύστατη εποχή του χαλκού στην πρώιμη εποχή του σιδήρου (12^ος - 11^ος αι. π.Χ.).

Πρωτογεωμετρικός τροχήλατος σκύφος (ΜΔ 2190)

από το νεκροταφείο τύμβων Δίου νομού Πιερίας.

Αναγνωρίζεται ηλιακό σύμβολο,

προδρομικός τύπος της ελληνικής σημαίας.

(Ανάλογο σχήμα υπάρχει και σε αρχαίο κορινθιακό αγγείο).

ΠΗΓΗ: Κατάλογος έκθεσης στην Αυστραλία "Αρχαία Μακεδονία",

ΥΠΠΟ- ICOM, Αθήνα 1988

και από τον κατάλογο "Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία.

Το βασίλειο του Μ. Αλεξάνδρου",

έκθεσης στο Μόντρεαλ, ΥΠΠΟ-ICOM, Αθήνα 1993.

Εξ άλλου, στο εκτεταμένο νεκροταφείο των τύμβων με ποταμίσιες κροκάλες του Δίου, στους ανατολικούς πρόποδες του Ολύμπου, εμφανίζονται ενδιαφέροντα παλαιά και νέα στοιχεία της πρώιμης εποχής του σιδήρου (10^ος - 8ος αι. π.Χ.)[4]. Οι ενταφιασμοί (και οι ανακομιδές) σε κιβωτιόσχημους ή λακκοειδείς τάφους και σπάνια σε πίθους συνοδεύονταν από πρωτογεωμετρικά αγγεία (π.χ. φιάλη με προχοή και ψηλό πόδι, σκύφος), που αναγνωρίζονται στο ρεπερτόριο του Λευκαντιού Ευβοίας, από άλλα αγγεία επείσακτα από την κεντρική ή νότια Ελλάδα ή επιχωριάζοντα με πρωτογεωμετρική διακόσμηση (π.χ. σκύφος, κρατηρίσκος, κάνθαρος), από τον χειροποίητο κάνθαρο του τύπου της Μαρμάριανης Θεσσαλίας, από χειροποίητες πρόχους μακεδονικής παράδοσης, στιλβωμένες και αδιακόσμητες ή με αμαυρόχρωμη γραπτή διακόσμηση, από χάλκινα δακτυλίδια, περόνες και ομοίωμα διπλού πέλεκυ, από σιδερένια μαχαίρια.

Στην Δυτική Μακεδονία οι πληροφορίες προς το παρόν είναι αποσπασματικές για τα ταφικά έθιμα της ύστερης εποχή του χαλκού. Αξιόλογα στοιχεία παρέχουν οι λακκοειδείς τάφοι στα Λιβάδια Αιανής, με κτερίσματα μυκηναϊκής και αμαυρόχρωμης κεραμικής και οι τύμβοι του Ρυμνίου και των δυτικών οροπεδίων του Βερμίου, με ενταφιασμούς σε κιβωτιόσχημους, λακκοειδείς ή εγχυτρισμό και χειροποίητα άβαφα τοπικά αγγεία και χάλκινα κοσμήματα μυκηναϊκών ή «μακεδονικών» τύπων.[5] Οι τύμβοι του Ρυμνίου και του Βερμίου, με ενταφιασμούς σε κιβωτιόσχημους ή λακκοειδείς και σπάνια εγχυτρισμούς, εξακολουθούν και κατά την πρώιμη εποχή του σιδήρου.[6] Επίσης, συστάδες κιβωτιόσχημων και λακκοειδών τάφων που ανήκαν στην ίδια εποχή έχουν διερευνηθεί στην Κοιλάδα Κοζάνης και στον Άγιο Παντελεήμονα Φλωρίνης.[7] Ανάμεσα στα κτερίσματα των τάφων από τα παραπάνω νεκροταφεία συνυπήρχαν χειροποίητα αδιακόσμητα αγγεία και λίγα αμαυρόχρωμα, σιδερένια όπλα και χάλκινα κοσμήματα.

Στην Βεργίνα, νότια της Βέρροιας Ημαθίας, ένα εκτεταμένο νεκροταφείο τύμβων της πρώιμης εποχής του σιδήρου συμπληρώνει την εικόνα που έχουμε σήμερα για την Δυτική Μακεδονία. Οι τύμβοι, σε συστάδες ανά τρεις έως οκτώ, περιλάμβαναν ενταφιασμούς σε λακκοειδείς τάφους ή σπάνια σε πίθους και περιορισμένες καύσεις[8]. Τα αγγεία που συνόδευαν τους νεκρούς (συνήθως από δύο) ανήκαν κυρίως σε εγχώριες κατηγορίες (αδιακόσμητα, αμαυρόχρωμα, εγχάρακτα, αυλακωτά). Δεν απουσίαζαν εισαγμένα πρωτογεωμετρικά και τοπικές απομιμήσεις. Σιδερένια όπλα ήταν τα κτέρεα σε ανδρικές ταφές, σιδερένια, χάλκινα και κάποτε χρυσά κοσμήματα σε γυναικείες (π.χ. χάλκινες οκτώσχημες πόρπες, σπειροειδή ελάσματα, βραχιόλια, ασπιδόμορφα κουμπιά, ομφάλια ζωνών από χαλκό, σφηκωτήρας από χρυσό). Τα μετάλλινα ευρήματα συγκρίνονται συχνά με τύπους της κεντρικής Ευρώπης. Εξαιρετική περίπτωση θεωρείται το χάλκινο έλασμα με τρία ζεύγη πελέκεων, το οποίο παραπέμπει σε νοτιοελλαδικά σύμβολα [σ.σ.: Κρήτης].

Στην Κεντρική Μακεδονία, το νεκροταφείο στο Παλιό Γυναικόκαστρο Κιλκίς παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον για την πρώιμη εποχή του σιδήρου. Μικροί κυκλικοί περίβολοι με λιθοσωρούς κάλυπταν καύσεις σε τεφροδόχα αγγεία (π.χ. τροχήλατος αμφορίσκος υπομυκηναϊκής παράδοσης)[9]. Στα κτερίσματα, που χρονολογούνται κατά τον 8ο και εν μέρει τον 7ο αι. π.Χ., προσμετρώνται αγγεία των γνωστών στην Μακεδονία κατηγοριών κεραμικής, χειροποίητης και τροχήλατης, και τα ιδιόμορφα για την Μακεδονία χάλκινα κοσμήματα.

Καύσεις συναντώνται επίσης στην Χαλκιδική. Στην Τορώνη, για παράδειγμα, ανασκάφτηκαν καύσεις σε τεφροδόχα αγγεία (σε τροχήλατο πρωτογεωμετρικό σκύφο ή σε πρωτογεωμετρικό αμφορίσκο του 10ου αι. π.Χ.).[10] Στο νεκροταφείο της Τορώνης επαναλαμβάνεται η εικόνα της κεραμικής που έχουμε και στην υπόλοιπη Μακεδονία: χειροποίητη κεραμική (π.χ. αδιακόσμητος κάνθαρος του 11ου αι. π.Χ.) και τροχήλατη κεραμική (π.χ. οπισθότμητη υστεροπρωτογεωμετρική πρόχους του τέλους του 10^ου - αρχών του 9ου αι. π.Χ.).

Τα στοιχεία ως προς τα ταφικά έθιμα στην Ανατολική Μακεδονία είναι περιορισμένα. Ταφικοί τύμβοι εμφανίστηκαν στην Δράμα, στην Βιομηχανική Ζώνη, και βόρεια της Αμφίπολης, στον Λόφο 133.[11] Πρόκειται για τύμβους με καύσεις ή ενταφιασμούς σε πιθάρια που χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή του σιδήρου (11^ος - 8ος αι. π.Χ.).

Η διασπορά των νεκροταφείων στη Μακεδονία υποδηλώνει συγκέντρωση οικογενειών από διάφορα σημεία κάθε περιοχής, οι οποίες τιμούσαν τους νεκρούς τους σε συγκεκριμένες τοποθεσίες. Παράλληλα, τα διαφορετικά έθιμα ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά (τάφοι κιβωτιόσχημοι ή λακκοειδείς καλυμμένοι από τύμβους η χώμα, τεφροδόχα αγγεία κάτω από λιθοσωρό ή χώμα) παραπέμπουν σε διαφορετικές παραδόσεις και ίσως σε διαφορετικές πολιτιστικές μήτρες. Λ.χ. οι κιβωτιόσχημοι της Πιερίας και της Κοζάνης συγγενεύουν με ανάλογους της εποχής του χαλκού από την Ήπειρο και την Θεσσαλία. Αντίθετα, η παράδοση των καύσεων συναντάται κατά την εποχή του χαλκού στην κεντρική Ευρώπη (π.χ. στον πολιτισμό Urnenfeld) και κατά την εποχή του σιδήρου στην Εύβοια (π.χ. Λευκαντί). Αξίζει, ωστόσο, να μελετηθεί η σχέση νεκροταφείων-οικισμών, προκειμένου να κατανοήσουμε:

        - ποια νεκροταφεία ανήκαν σε κατοίκους συγκεκριμένου οικισμού ή οικισμών (π.χ. στο Παλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο βρίσκεται 1,5 χλμ. από τον οικισμό),

        - ποια νεκροταφεία σχετίζονται με εξειδικευμένους επαγγελματίες (π.χ. μεταλλουργούς) και

        - ποια σε μετακινούμενες ομάδες με πρόχειρα καταλύματα (π.χ. κτηνοτρόφους αιγοπροβάτων).

Ένα άλλο στοιχείο που ενώνει τους κατοίκους των διαφόρων περιοχών αφορά στην σχετική ομοιογένεια στα κτερίσματα. Η τοπική κεραμική και τα επείσακτα αγγεία της ύστερης εποχής του χαλκού και της πρώιμης εποχής του σιδήρου φανερώνουν μορφές πολιτιστικής συγγένειας οριζόντια και κάθετα στη γεωγραφία της Μακεδονίας. Εξ άλλου, η εξάπλωση από σιδερένια όπλα και χάλκινα κοσμήματα ανάγονται σε προσδιοριστικά σύμβολα της κοινωνικής σημασίας των ατόμων και των οικογενειών τους.

Στην συζήτηση, λοιπόν, για την κοινωνική κατάσταση στις κοινότητες της Μακεδονίας, δέχομαι ότι μεταξύ της ύστερης εποχής του χαλκού και της εποχής του σιδήρου παρατηρείται μια αυξανόμενη πολιτιστική ομοιογένεια, η οποία υποκρύπτεται στις δομές ιεράρχησης των οικισμών και στις οικογενειακές εθιμικές επιδείξεις των τάφων. Αν και μεταξύ Πίνδου και Παγγαίου εντοπίζονται τμηματικές αντιθέσεις (π.χ. ενταφιασμοί ή καύσεις), οι οργανωμένες αυτές αντιθέσεις υπονοούν πληθυσμιακές συσπειρώσεις και εκφάνσεις ταυτοτήτων. Τα ταφικά ευρήματα, στα οποία αναφερθήκαμε χωρίς λεπτομέρειες, ερμηνεύονται:

        - αφ' ενός ως έθιμα κοινωνιών διαρθρωμένων κατά γένη και φύλα (π.χ. οικογένειες σε τύμβους),

        - αφ' ετέρου επιτρέπουν να θεωρήσουμε τα επί μέρους κοινά στοιχεία των εθίμων (π.χ. ανδρικά-γυναικεία κτερίσματα, κεραμική, οπλισμός, κοσμήματα) ως υπέρβαση της κοινωνίας των γενών και των φυλών και γενικευμένες τάσεις προς συλλογικά μορφώματα περισσότερων γενών, κοινωνικών ομάδων και εξειδικευμένων επαγγελματιών. Πολυπληθείς ομάδες που αναγνωρίζονται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, το οποίο εκφράζει την συνοχή των ομάδων με την καινοφανή οργάνωση εκτεταμένου νεκροταφείου παρέχει η περίπτωση των 300  και πλέον τύμβων της πρώιμης εποχής του σιδήρου στην Βεργίνα.

ΠΗΓΗ: "Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία - Προς την γένεση των πόλεων" Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας / ΚΕΓ, 2012, επιμ. δρ. Δ. Β. Γραμμένου. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 6.5.2013.

αρχαιοι Ταφοι αρχαια ταφικα εθιμα Εποχη Χαλκου Σιδηρου κτερισματα μυκηναικα αγγεια 13ος αιωνας πΧ Κυπρος Ευβοια, ηπειρος, Θεσσαλια, κεντρικη Ευρωπη αρχαιολογικη τεκμηριωση, ταφικο εθιμο υστερη πρωιμη ευρηματα ομαδικο νεκροταφειο συσπειρωση πληθυσμων Πιερια νεκροταφεια κιβωτιοσχημος Αγιος Δημητριος Σπαθες Στου Λακκου τ' Αμπελι, ορος Ολυμπος Θεσσαλιας, ενταφιασμος κτερισμα μυκηναικο αγγειο 12ος ΥΕΙΙΙΑ ΥΕΙΙΙΒ φλασκι γραπτοι ομοκεντροι κυκλοι μυκηναικος κοσμος τριωτο αλαβαστρο καθετα τοιχωματα γραπτη διακοσμηση ρομβος ταινια μυροδοχειο, σφραγιδολιθος περιδεραιο γυαλινη χαντρα Λειβηθρα, ανω Κατω Ολυμπου, υστεροχαλκη μυκηναικη κεραμικη ΥΕΙΙΙΒ ελλαδικου τυπου μαχαιρι ξυραφι Πιεριας, λακκοειδης ταφοι Πετρα, στενα αγγεια μυκηνες παραδοση αμαυροχρωμο, χαρακτηριστικο μεταβαση υστατη 11ος εκτεταμενο τυμβοι τυμβος ποταμισια κροκαλα Διο διον προποδες 8ος ανακομιδη σπανια πιθος πρωτογεωμετρικο φιαλη προχοη ψηλο ποδι, σκυφοι Λευκαντι Ευβοιας, επεισακτο κεντρικη νοτια Ελλαδα πρωτογεωμετρικη κρατηρισκος, κανθαρος) χειροποιητος Μαρμαριανη Θεσσαλιας, χειροποιητη μακεδονικη παραδοση στιλβωμενη αδιακοσμητη αμαυροχρωμη χαλκινο δακτυλιδι περονη ομοιωμα διπλους διπλος πελεκυς, σιδερενιο Δυτικη Λιβαδια Αιανης, αιανη Ρυμνιο οροπεδιο Βερμιο ενταφιασμος εγχυτρισμος αβαφο χαλκινα κοσμημα μυκηναικος κοσμος μακεδονικος Ρυμνιον σπανια συσταδα Κοιλαδα Κοζανης κοζανη αγιος Παντελεημονας Φλωρινης Παντελεημων Φλωρινας φλωρινα σιδερενια οπλα κοσμηματα οπλο Βεργινα, βεροια Βερροια Ημαθιας, ημαθια τρεις οκτω, 3 8 καυση νεκρων νεκρου νεκρος εγχαρακτο, αυλακωτο εισαγωγη πρωτογεωμετρικα απομιμηση κτερεα ανδρικη σιδηρος χαλκος χρυσα χρυσο χρυσος κοσμηματα γυναικεια οκτωσχημη πορπη σπειροειδες σπειρα ελασμα βραχιολι ασπιδομορφο κουμπι ομφαλιο ζωνη σφηκωτηρας μεταλλινο Ευρωπης τρια ζευγη πελεκεων, νοτιοελλαδικο συμβολο Κεντρικη Παλιο Γυναικοκαστρο Κιλκις κυκλικος περιβολος λιθοσωρος καυσεις τεφροδοχο αμφορισκος υπομυκηναικη 8ος 7ος κεραμικα Χαλκιδικη Τορωνη, ανασκαφη τεφροδοχος πρωτογεωμετρικος οπισθοτμητη υστεροπρωτογεωμετρικη Ανατολικη ταφικοι Δραμα, Βιομηχανικη Ζωνη, Αμφιπολη σερρων σερρες Λοφος 133 πιθαρι οικογενεια χωμα, παραδοσεις πολιτιστικη μητρα πολιτισμος Urnenfeld οικισμος Παλαιο εξειδικευμενος επαγγελματιας επαγγελμα μεταλλουργος μετακινουμενες ομαδες προχειρο καταλυμα κτηνοτροφος αιγοπροβατα κατοικοι ομοιογενεια επεισακτα πολιτιστικη συγγενεια γεωγραφια συμβολα κοινωνια ιεραρχηση οικογενειακη εθιμικη επιδειξη Πινδος Παγγαιο ταυτοτητα κοινωνια διαρθρωση γενο φυλο οικογενειες ανδρικα γυναικεια οπλισμος, υπερβαση συλλογικα μορφωματα Πρωτογεωμετρικος τροχηλατος σκυφος νεκροταφειο τυμβων Διου νομος Πιεριας ηλιακο συμβολο, προδρομικος τυπος ελληνικη σημαια αρχαιο κορινθιακο αγγειο καταλογος εκθεσης Αυστραλια Αρχαια Μακεδονια ΥΠΠΟ ICOM, Αθηνα 1988 εκθεση Ελληνικος Πολιτισμος Μακεδονιας βασιλειο Μεγας Αλεξανδρος Μοντρεαλ καναδας 1993 Πουλακη Παντερμανλη Καραμητρου Μεντεσιδη, Ανδρονικος, 1969 Παππα Σαββοπουλου Γιαννακη, Βοκοτοπουλου - Κουκουλη Χρυσανθακη

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ