Παγκάστη,
η γυναίκα που μύησε τον Μέγα Αλέξανδρο
στην τέχνη του έρωτα
Του Δημήτρη Συμεωνίδη JP,
δημοσιογράφου / ανταποκριτή Ε.Σ.Ε.Μ.Ε.
(Ένωση Συντακτών Ευρωπαϊκών Μέσων Ενημέρωσης)
Η εταίρα Καλλίξεινα η Θεσσαλή και η ομορφότερη Ελληνίδα της εποχής εκείνης, η εταίρα Παγκάστη η Λαρισαία, ήταν οι γυναίκες τις οποίες έστειλε η Ολυμπιάς να πλαγιάσουν με τον γιο της. Ο Αλέξανδρος φαίνεται πως διάλεξε την Παγκάστη, η οποία και τον εμύησε στην τέχνη του έρωτα, κατά τον Κλαύδιο Αιλιανό ("Ποικίλη Ιστορία").
Για την Παγκάστη, οι πληροφορίες από έγκυρες πηγές είναι
ελάχιστες και πέραν τούτων μόνο εικασίες διατυπώνονται. Σαν σύγχρονη του Αλέξανδρου
και περίπου συνομήλική του, θα πρέπει να έζησε τα χρόνια της νεότητάς της στ’
ανάκτορα της Πέλλας, το δεύτερο ήμισυ του 4ου αι. π.Χ.. Ακόμη και η ακριβής απόδοση
του ονόματός της αμφισβητούνταν από τους επιστήμονες, γιατί δεν είχε απαντηθεί,
ξανά, το γυναικείο όνομα Παγκάστη, σε αρχαίο φιλολογικό κείμενο ή επιγραφή. Ο
Λουκιανός ο Σαμοσατεύς ("Εικόνες") την αποκαλεί Πακάτη, τύπο που διατηρούν ο Ι.
Σταματάκος ("Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης") και ο Επ. Φαρμακίδης ("Η Λάρισα"). Ο Πλίνιος παραδίδει μια τρίτη ονοματολογική
εκδοχή: Παγκάσπη. Και η σύγχυση γύρω από το όνομα εντείνεται, καθ' ότι στην ξένη
βιβλιογραφία αναγράφεται ως Campaspe! Ώσπου, σε εγχάρακτη επιγραφή δύο στίχων, επάνω σε μια αρχαία επιτύμβια στήλη στην Βεργίνα Ημαθίας, του 350 π.Χ., βρέθηκε το όνομα
Παγκάστα, και διαλύθηκαν οι αμφιβολίες.
Ο μυθικός έρωτας του ζωγράφου για την πανέμορφη εταίρα ενέπνευσε μεγάλους καλλιτέχνες, όπως:
- τον Γάλλο γλύπτη Α. Οτέν, που λάξευσε το απαράμιλλο κορμί της στο γλυπτό «Η Καμπάσπη γδύνεται μπροστά στον Απελλή κατόπιν εντολής του Αλεξάνδρου», 1883 (Λούβρο),
- τον Ιταλό ζωγράφο Τζ. Τιέπολο στον πίνακα «Ο Μ. Αλέξανδρος και η Καμπάσπη στο εργαστήριο του Απελλή», 1740,
- τον Άγγλο συγγραφέα Τζ. Λίλι, που έγραψε το θεατρικό έργο «Καμπάσπη», 1584, και το ποίημα «To Cupid and my Campaspe», στο οποίο ακόμη κι ο Έρωτας χάνει τα μάτια του σ’ ένα αλληγορικό παιχνίδι μαζί της:
"Αν τέτοια σου ’κανε, Έρωτα, εσένα [η Καμπάσπη]
αλί
μου, τι θα κάνει και σε μένα!"
αναφωνεί ο ποιητής, και άλλους πολλούς.
Η όμορφη Παγκάστη - Καμπάσπη βγάζει, κατά διαταγήν του Αλεξάνδρου,
τα ρούχα της.
Έργο του Αυγούστου Οτέν του 1883.
Μουσείο Λούβρου.
Τελικά, την περιώνυμη Παγκάστη, θα την καλύπτει το πέπλο του μύθου, ωσότου βρεθεί κάποιο αδιαμφισβήτητο στοιχείο για την ζωή της, κι ως τότε ο χρωστήρας ή η γραφίδα κάθε καλλιτέχνη θα τη σκιαγραφεί κατά το δοκούν. Σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, ο χαρακτήρας της Παγκάστης φαίνεται να είναι αντίγραφο της Καλλιξένης καθώς και εκείνη καταγόταν από την Θεσσαλία και είχε αυλικό ρόλο κοντά στον Μακεδόνα βασιλιά. Επίσης, και για την Καλλιξένη έχει ειπωθεί ότι ήταν η πρώτη γυναίκα με την οποία είχε σεξουαλικές σχέσεις ο Αλέξανδρος.
Με
τον τίτλο «Παγκάστη» έγραψε τρίπρακτο δράμα ο Δ. Κορομηλάς το οποίο και
ανέβασε σε θεατρική σκηνή της Αθήνας το 1878, από τον θίασο του Δ.
Ταβουλάρη.
Ο Λίλι
Ο John Lyly (1554; - 1606), Άγγλος συγγραφέας και θεατρικός συγγραφέας. Συνέβαλε στην ανάπτυξη του πεζογραφικού διαλόγου στην αγγλική κωμωδία.
Έγραψε ένα θεατρικό με τίτλο Campaspe το 1580-1581 που εκδόθηκε το 1584 και παίχθηκε παρουσία της τότε βασίλισσας. Και ποίημα για την Καμπάσπη (Νοέμβρ. 1606) - απόδοση από τον Δημήτρη Συμεωνίδη JP:
Έπαιξε
ο Έρως και η Καμπάσπη μου
Στις
τραπουλόχαρτες για φιλιά;
Ο
Έρως πλήρωσε.
Ποντάρει
τη φαρέτρα, το τόξο και τα βέλη του,
Τα
περιστέρια της μητέρας του και την ομάδα από σπουργίτια,
Τα
χάνει και αυτά; μετά κάτω ρίχνει
Το
κοράλλι του χείλους του, το τριαντάφυλλο
Μεγαλώνοντας
στο μάγουλο (αλλά κανείς δεν ξέρει πώς),
Με
αυτά το κρύσταλλο του φρυδιού του,
Και
μετά το λακκάκι του πηγουνιού του:
Όλα
αυτά κέρδισαν την Καμπάσπη μου.
Επιτέλους
την αντίκρυσε με τα δύο του μάτια ;
Κέρδισε,
και ο Έρως τυφλός υψώθηκε
Ω
Αγάπη! σου το έκανε αυτό;
Τι θα γίνει, δυστυχώς, με μένα;
Cupid and my Campaspe
played
At cards for kisses;
Cupid paid.
He stakes his quiver,
bow, and arrows,
His mother's doves and
team of sparrows,
Loses them too; then
down he throws
The coral of his lip,
the rose
Growing on's cheek (but
none knows how),
With these the crystal
of his brow,
And then the dimple of
his chin:
All these did my
Campaspe win.
At last he set her both
his eyes;
She won, and Cupid
blind did rise.
O Love! has she done
this to thee?
What shall, alas,
become of me?
Αρχαίες Πηγές
Κλ. Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία / Varia historia, 12,34,1-6:
Ἔρωτες ἡμῖν τῶν ἀρχαίων πολλοὶ μὲν καὶ ἄλλοι ἐς μνήμην ἐδόθησαν, καὶ οὗτοι δὲ οὐχ ἥκιστα. Παυσανίας μὲν γὰρ ἤρα τῆς ἑαυτοῦ γυναικός, Ἀπελλῆς δὲ τῆς Ἀλεξάνδρου παλλακῆς, ᾗπερ ὄνομα ἦν Παγκάστη, τὸ δὲ γένος Λαρισσαία ἦν. ταύτῃ καὶ πρώτῃ
φασὶν ὁ Ἀλέξανδρος ὡμίλησεν.
Λουκιανός "Εικ." 7,25:
Εὐφράνωρ ἐκεῖνος καὶ Ἀπελλῆς καὶ
Ἀετίων· οὗτοι δὲ διελόμενοι τὸ ἔργον ὁ μὲν Εὐφράνωρ χρωσάτω τὴν κόμην οἵαν τῆς Ἥρας ἔγραψεν, ὁ Πολύγνωτος δὲ ὀφρύων τὸ ἐπιπρεπὲς καὶ παρειῶν τὸ ἐνερευθὲς οἵαν τὴν Κασάνδραν ἐν τῇ λέσχῃ ἐποίησεν τοῖς Δελφοῖς, καὶ ἐσθῆτα δὲ οὗτος ποιησάτω εἰς τὸ λεπτότατον ἐξειργασμένην, ὡς συνεστάλθαι μὲν ὅσα χρή, διηνεμῶσθαι δὲ τὰ πολλά· τὸ δὲ ἄλλο σῶμα ὁ Ἀπελλῆς δειξάτω κατὰ τὴν Πακάτην μάλιστα, μὴ ἄγαν λευκὸν ἀλλὰ ἔναιμον ἁπλῶς· τὰ χείλη δὲ οἷα Ῥωξάνης ὁ Ἀετίων ποιησάτω.
Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Περί της Αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας, παρ. 85, 86, 87:
Ο Απελλής:
Ήταν ακόμα και φιλόφρων και γι’ αυτό ήταν πολύ αρεστός στον Αλέξανδρο τον
Μέγα, που πήγαινε συχνά στο εργαστήριό του, αφού, όπως έχουμε πει, είχε απαγορεύσει
με διάταγμα να τον ζωγραφίζει άλλος. Αλλά όταν ο Αλέξανδρος στο εργαστήριο
άρχιζε να μιλάει πολύ δίχως να ’χει καμμιά γνώση γύρω από την τέχνη, ο Απελλής με φιλικό τρόπο τον συμβούλευε να σπάσει, λέγοντάς του ότι θα γελούν μαζί του τα
παιδιά που τρίβουν τα χρώματα.
Τέτοια
ήταν η επιρροή πού είχε πάνω στο βασιλιά, που άλλωστε ήταν άνθρωπος με
χαρακτήρα οξύθυμο. Ο Αλέξανδρος εξ άλλου του έδωσε ένα φημισμένο δείγμα της εκτίμησής
του. Παράγγειλε στον Απελλή να ζωγραφίσει γυμνή την αγαπημένη του παλλακίδα,
την Παγκάσπη, από θαυμασμό για την ομορφιά της. Όταν όμως αντελήφθη ότι ο ζωγράφος
την είχε ερωτευθεί ενώ τη ζωγράφιζε, του την χάρισε. Αυτή η πράξη, πού είναι μεγάλη απόδειξη της μεγαλοψυχίας του κι ακόμα μεγαλύτερη του αυτοελέγχου του, αποκαλύπτει
το χαρακτήρα του όσο και μια οποιαδήποτε νίκη. Γιατί ήταν μια νίκη πάνω στον
ίδιο του τον εαυτό, μιας και δεν δώρισε στον τεχνίτη μονάχα την παλλακίδα του αλλά
μια γυναίκα που την αγαπούσε δίχως να συγκινηθεί από τα αισθήματα της καλής
του, που από ερωμένη του Βασιλιά γινόταν παλλακίδα ενός ζωγράφου. Μερικοί
πιστεύουν πως εκείνην είχε σαν πρότυπο για την Αναδυομένη Αφροδίτη.
ΠΗΓΗ:
ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 21.12.2024.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Waldemar Heckel, L. A. Tritle, επιμ. Alexander the Great: A New History. John Wiley & Sons, 2011.
- "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου" τ.15.
- Πλίνιος Ο Πρεσβύτερος: Περί της Αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής. 35ο βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας, Αθήνα, εκδόσεις Άγρα, 2009.
- Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας (TLG).
- J. Lyly: Campaspe. Play by John Lyly. 1594.
- Δ. Κορομηλάς: τρίπρακτο θεατρικό έργο "Παγκάστη", 1878.
- Ι. Σταματάκου: Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης.
- I. Scheiber: Αρχαία Ελληνική Ζωγραφική, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2015.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook