Ο Ηράκλειτος και τα Μυστήρια: Η ανάδυση του Λόγου μέσα από την σιωπή - της Αλ. Θεοδωροπούλου

Ο Ηράκλειτος και τα Μυστήρια:

Η ανάδυση του Λόγου μέσα από την σιωπή 

Της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου

 Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (Έφεσος 544 - 484 π.Χ) ανήκει σε βασιλική οικογένεια που κρατά πίσω στην ίδρυση της Εφέσου και της Ιωνικής αποικίας της, της Αθήνας. Οι προπάτορές του δικαιούνταν την πρωτοκαθεδρία στους δημόσιους αγώνες και προέδρευαν στις ιερές γιορτές της Ελευσίνιας Δήμητρας. Τα Ελευσίνια Μυστήρια γιορτάζονταν και στην Έφεσο σε συνάρτηση με την λατρεία της Αρτέμιδος. Όπως αναφέρει ο Κ. Αξελός[1], “ο Ηράκλειτος ζούσε στη γειτονία του ιερού (...). Αυτός δε θέλει να γυμνώσει τον κόσμο από την ιερότητά του ούτε και το ίδιο του το σπίτι. Οι περίεργοι επισκέπτες του απογοητεύονται βλέποντάς τον να ζεσταίνεται απλά δίπλα στο τζάκι. Αυτό το οικιακό θέαμα τους αποθαρρύνει. Εκείνος όμως τους παρακινεί να περάσουν μέσα χωρίς δισταγμό: το ιερό είναι παντού παρόν, και το θείον πυρ μπορεί να διατηρεί αναμμένο ακόμα και το τζάκι ενός σπιτιού”. ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης «Επίτομος βιογραφία: Ηράκλειτος ο Εφέσιος», εκδ. «Τάλως Φ», 2023.

Ο Ηράκλειτος παραχώρησε στον αδελφό του το βασιλικό του αξίωμα και αποτραβήχτηκε στον περίβολο του ναού της Αρτέμιδος όπου κατέθεσε τα βιβλία του.

  1. Η φωτιά, πρώτη αρχή και στοιχείο της μύησης.

Λέμε πως βασική ιδέα του Ηρακλείτου, ως προς την πρώτη αρχή, είναι η φωτιά. Για ποια φωτιά μιλάμε όμως; Πρόκειται για μια καθαρά υλική δύναμη; Ή για μια αφηρημένη ενέργεια; «Αυτόν τον κόσμο που είναι για όλους, ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έκανε, αλλ' ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο»: κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα (απόσπασμα 30). Αυτός ο κόσμος, δεν φτιάχτηκε από κάποια άλλη, από αυτόν, δύναμη, όπως ο θεός, ή ο άνθρωπος. Αυτός ο κόσμος, είναι φωτιά – μια φωτιά που υπάρχει εσαεί μέσα στη ζωή (πῦρ ἀείζωον), σαν μια μορφή ενέργειας η οποία ανάβει και σβήνει, όπως η ίδια η ζωή. Μας θυμίζει τη φωτιά της θυσίας μέσα από την οποία μια ζωή σβήνει προκειμένου να δώσει την ενέργειά της, μέσα από τη σάρκα, σε μια άλλη ζωή, ώστε αυτή να αναπτυχθεί, ή να διατηρηθεί στη ζωή.

Στα Ελευσίνια Μυστήρια η φωτιά έχει ρόλο πρωταρχικό, θυσιαστικό και καθαρτικό. Οι τελετές περιλαμβάνουν θυσίες, αιματηρές, όπως η θυσία του χοίρου, στην πρώτη φάση των Μυστηρίων και αναίμακτες, συμβολικές όπως το ψήσιμο των πελάνων, των ιερών άρτων της Δήμητρας, που σύμφωνα με την ερμηνεία μας, αποτελούν είδωλα των ίδιων των ανθρώπων. Οι ιέρειες κρατούν δάδες, με τις οποίες περιβάλλουν χορεύοντας τους μύστες, σε μια αλληγορία τελετουργικής θυσίας, η οποία, μαζί με τον αέρα και το νερό, τα άλλα δυο στοιχεία της μύησης, θα οδηγήσουν στον καθαρμό και στην αναγέννηση[2].

 2. Ο Ηράκλειτος και ο Πάπυρος του Δερβενίου

Η σχέση του Ηρακλείτειου λόγου με τις μυστηριακές τελετές, ανιχνεύεται και μέσα από την ερμηνεία του Παπύρου του Δερβενίου[3] από τον Τσέχο φιλόλογο V. Hladky[4]. Στο πανάρχαιο αυτό κείμενο του 4^ου π.Χ αιώνα, γίνεται αναφορά στο απόσπασμα Β14 του Ηράκλειτου[5]: «Ο ήλιος … σύμφωνα με τη φύση του… έχει πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού, χωρίς να υπερβαίνει τα όριά του[6]. Διότι αν παραβιαστούν τα όρια, οι Ερινύες, σύμμαχοι της Δικαιοσύνης, θα το ανακαλύψουν[7]»: μια φράση παράδοξη, αινιγματική, η οποία θα μπορούσε να ερμηνευθεί κυριολεκτικά, σε σχέση με το μέγεθος του ηλίου αλλά και μεταφορικά, υπαινισσόμενη το ρόλο του ήλιου στο σύμπαν του Εφέσιου φιλοσόφου, ο οποίος θέτει σε κίνηση (σαν ένα πόδι) τις Ώρες, δηλαδή τις εποχές του χρόνου (απόσπασμα 100)[8]. Εδώ, η «φύση» του ήλιου, έχει επίσης να κάνει με το όριο το οποίο θέτει ο ίδιος, ως ουράνιο σώμα- ορόσημο της κοσμικής Δίκης και κατ’επέκταση της ανθρώπινης δικαιοσύνης – δηλαδή των ορίων των ανθρώπινων πράξεων: ο ήλιος «βλέπει», εποπτεύει τα πάντα. Για το λόγο αυτό, ο συγγραφέας του Παπύρου του Δερβενίου, όπως και ο Ηράκλειτος, αναφέρεται στη συνέχεια στις Ερινύες, συμμάχους της δικαιοσύνης, οι οποίες θα ανακαλύψουν, αν συμβεί, την παραβίαση των ορίων. Εδώ η έννοια του μέτρου που χαρακτηρίζει το πῦρ ἀείζωον, ως ενέργεια ζωής, συνδέεται με την αυστηρή τήρηση των ορίων όσον αφορά στο μέγεθος του ηλίου, που είναι το “πλάτος ενός ποδιού” (sic). H συνέχεια του παπύρου μας εξηγεί ότι τα όρια αυτά έχουν να κάνουν με τις πράξεις των ανθρώπων και το φως που ρίχνει πάνω τους ο ήλιος ώστε να εφαρμοσθεί η δικαιοσύνη, η οποία βρίσκεται σε αντιστοιχία με τον τρόπο αυτό στον ρυθμιστικό ρόλο του Ηλίου στην εναλλαγή των εποχών και γενικότερα, στη λειτουργία του σύμπαντος.

Πιο πέρα στο κείμενο του Παπύρου του Δερβενίου (στήλη VI), το οποίο απηχεί μια τελετή συνδεδεμένη με τα Μυστήρια της Δήμητρας[9], γίνεται λόγος για θυσία πολυόμφαλων πελάνων από μάγους και μύστες: “κατά τις ιερές τελετές (οι μάγοι)… θυσιάζουν αμέτρητα, και πολλά πολυόμφαλα γλυκά ψωμάκια, γιατί και οι ψυχές είναι επίσης αμέτρητες. Νωρίτερα, οι μύστες θυσιάζουν στις Ευμενίδες με τον ίδιο τρόπο όπως το κάνουν οι μάγοι· γιατί οι Ευμενίδες είναι ψυχές”…[10]

    Στους μάγους και τους μύστες, αναφέρεται και ο Ηράκλειτος στο απόσπασμα Β14DK[11], το οποίο μας διασώζει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς επικαλούμενος τον Εφέσιο, στην δριμεία του κριτική των παγανιστικών μυστηρίων. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα του Παπύρου του Δερβενίου, οι πολυόμφαλοι πέλανοι (οι ιεροί άρτοι των Μυστηρίων) που «θυσιάζονται», παρομοιάζονται με τις ψυχές των ανθρώπων – μπορούμε λοιπόν να συνάγουμε, ότι οι πέλανοι, συμβόλιζαν τους ίδιους τους ανθρώπους, καθώς περνούσαν από μια διαδικασία μύησης. Στο απόσπασμα αυτό, οι θυσίες εκτελούνται από μάγους και μύστες δυο υποκείμενα που οι φιλόλογοι σημειώνουν ότι η κοινή αναφορά τους είναι εξαιρετικά σπάνια, αλλά συναντάται εδώ, στον Πάπυρο και στο εν λόγω απόσπασμα του Ηρακλείτου.

  3. Η φωτιά - κοινός Λόγος, από τα πολλά, στο ένα.          

Το αείζωον πυρ του Ηρακλείτου, εντάσσεται σε μια θεωρία της εξέλιξης, μια δύναμη η οποία μετρά καθώς ανάβει και σβήνει με μέτρο. Μια δύναμη της ζωής που έχει θέση κοινής αξίας, αντίστοιχης με το χρυσό ή το χρήμα: “πυρός τε ἀνταμοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήματα καὶ χρημάτων χρυσός (απόσπασμα D87): Τα πάντα αποτελούν ανταμοιβή της φωτιάς και η φωτιά είναι ανταμοιβή των πάντων, όπως τα εμπορεύματα με το χρυσάφι, και το χρυσάφι με τα εμπορεύματα”. Μια αξία σταθερή, η οικονομία της οποίας στην πραγματικότητα αντιστοιχεί κάθε φορά με το σύνολο της ύλης καθώς αυτή μεταλλάσσεται ή ανταλλάσσεται βάσει κάποιου μέτρου. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της θυσίας απαιτείται συγκεκριμένο “μέτρο” φωτιάς ή στην περίπτωση της καύσης, η ποσότητα της ύλης που καίγεται είναι ανάλογη με το μέγεθος της φωτιάς. Σε αυτό, δεν μπορούν παρά να συμφωνήσουν όλοι.

Ποιο λοιπόν είναι αυτό το μέτρο - αν όχι, κάποια μορφή λόγου – λόγου κοινού: “διὸ δεῖ ἕπεσθαιτῷ (ξυνῷ, τοὐτέστι) τῷ κοινῷ · ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός· τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζῴουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἰδίαν ἔχοντες φρόνησιν : πρέπει ν’ ακολουθήσουμε τον κοινό (καθολικό/κοσμικό/συμπαντικό) λόγο. Ενώ όμως ο λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να έχουν δική τους φρόνηση.”. “Ξὺννόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων.”: για να μιλήσει κανείς με σύνεση πρέπει να στηρίζει τους ισχυρισμούς του σε αυτό που είναι κοινό στα πάντα (τον κοινό λόγο)[12].

 Αυτή η φωτιά, που είναι πάντα ζωντανή (αείζωον), βρίσκεται στην αρχή, στο τέλος αλλά και σε κάθε μεταβολή της ζωής, η ιερότητα της οποίας, εκφράζεται μέσα από τα Ελευσίνια Μυστήρια. Μοιάζει με μια μορφή ενέργειας η οποία υπάρχει εσαεί και η οποία εμπνέει ζωή στα σώματα, καθορίζοντας τη γέννηση, την ανάπτυξη και το θάνατο.

Η φωτιά, ο ήλιος, ο λόγος, αποτελούν στοιχεία κοινά, αιώνια, ανάγονται σε μια υπερβατική ενότητα. Ο κοινός λόγος, ο Λόγος, είναι συμπαντικός και αποτελεί γνώμονα για τις πράξεις των ανθρώπων. «Αφού ακούσετε όχι εμένα αλλά τον Λόγο, είναι σοφό να ομολογήσετε ότι το Εν είναι τα πάντα και τα πάντα είναι ένα» - «οὐκ ἐμοῦ, ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁμολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναι»: ο Λόγος αυτός, ο συμπαντικός, στέκεται πάνω από το υποκείμενο που τον έχει διατυπώσει και συνδιαλέγεται με το περιβάλλον του - και με την ολότητα[13].

Η στάση του σοφού, όταν στο σπίτι του υποδέχεται τους επισκέπτες του μπροστά στο τζάκι, είναι μια στάση σιωπής και σεμνότητας. Η εικόνα της φωτιάς μιλά από μόνη της, ο λόγος, δεν είναι δικός του, είναι ο λόγος της ίδιας της φύσης. Είναι ωστόσο, η αυτή στάση της σιωπής και της σεμνότητας, στην οποία παραπέμπουν τα Μυστήρια της Δήμητρας[14]. Η στάση αυτή υποδεικνύει έναν Λόγο για τον κόσμο, ο οποίος πηγάζει από μια άλλη δύναμη, εξωτερική, ενώ ο σοφός, που τον εκφέρει, είναι φορέας αυτού του λόγου.

4. Ο Λόγος, γνώμονας της ζωής αλλά και της επιβίωσης του ανθρώπου.

Ο πρώτος Λόγος των λεγόμενων προσωκρατικών φιλοσόφων, είναι ακόμα, λόγος ποιητικός, όπως ο λόγος των μυστηριακών τελετών. Πηγάζει από αυτές και από αυτές εμπνέεται, προτού διαχωριστεί, ως αφηρημένη σκέψη και οδηγήσει στη γέννηση της φιλοσοφίας. Ο Λόγος αυτός, βρίσκεται σε άμεση διαλεκτική σχέση με το λόγο της Φύσης, που άλλωστε αποτελεί αντικείμενο των μύθων. Με την εμφάνιση στην Ελλάδα του λόγου με την ευρεία έννοια, ο άνθρωπος απελευθερώνεται από το μύθο όμως καλείται σε μια άσκηση ισορροπίας, πάνω στην οποία πάλλεται η ίδια του η ζωή, ο ανθρώπινος βίος και η ελευθερία του να σκέπτεται και να αποφασίζει τη σχέση του με το περιβάλλον του.

Αν δεχτούμε, σε μια λογική εξελικτικής επιβίωσης ότι ο λόγος είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη σχέση του με το περιβάλλον του, τότε η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον κατά την πρώτη αυτή εποχή του λόγου, όπως αυτός εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα – το πρώτο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα - αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εμάς. Το ενδιαφέρον έγκειται στο γεγονός ότι είμαστε (εν μέρει, τουλάχιστον) κληρονόμοι αυτού λόγου, ο οποίος έθεσε τις βάσεις του δυτικού πολιτισμού.

Αν όπως έχει επισημανθεί, «η ίδια η φύση μας έχει αναγκάσει να δημιουργήσουμε πολιτισμό και ότι χωρίς πολιτισμό δεν μπορούμε να επιβιώσουμε»[15], τότε θα πρέπει, ίσως, να διερωτηθούμε, για ποιο πολιτισμό μιλάμε. Θα πρέπει να εγκύψουμε, πιο προσεκτικά, στην «εξελικτική βιολογία», ως σχέση με την ολότητα, για να δούμε, τουλάχιστον βάσει της ίδιας της ανθρώπινης εμπειρίας, σε βάθος χρόνου, ποιος τρόπος ζωής, ποιος κοινός Λόγος μας φέρνει πιο κοντά σε ισορροπία με το περιβάλλον. Μια αναζήτηση της σύνδεσης ή της επανασύνδεσης με το φυσικό περιβάλλον, μια σύνδεση που προσιδίαζε στην ιερότητα ως ενοποιό δύναμη, ενός λόγου συνδετικού και όχι «χωριστικού» ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση.

Η μορφή του Ηρακλείτου, καθισμένου μπροστά στην φωτισμένη εστία του σπιτιού του, θα μπορούσε να μας εμπνεύσει αυτή την ηθική της σιωπής και της σεμνότητας απέναντι στο ιερό μέτρο, τον Λόγο της φύσης και της οικονομίας των στοιχείων της. Ενός Λόγου που αν δεν σεβαστούμε εμείς, τίθεται ζήτημα διατήρησης της ζωής και κατ’επέκταση, της επιβίωσής μας σε αυτόν τον πλανήτη.

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 25.8.2023.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

---

[1] Κ. Αξελός Ο Ηράκλειτος και η Φιλοσοφία 1974, σ. 33.

[2] Βλ. Αλ. Θεοδωροπούλου, Επιβίωση και Ιερότητα. Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» κεφ. VI.3.α. Καθαρμός: αέρας, νερό, φωτιά, σελ. 253.

[3]        Ο Πάπυρος του Δερβενίου (4^ος αιώνας π.Χ) αποτελεί το αρχαιότερο βιβλίο της Ευρώπης και το 2015 εγγράφηκε από την UNESCO στον κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου».

[4] Derveni Papyrus - text, translation and study V. Hladky στο https://cuni.academia.edu/VojtechHladky (ο συγγραφέας μας εμπιστεύτηκε την ανέκδοτη ακόμα, αγγλική μετάφραση του έργου του).

[5] Ο Ηράκλειτος και ο Ορφέας είναι οι μόνοι ποιητές-σοφοί στους οποίους γίνεται αναφορά στον Πάπυρο του Δερβενίου.

[6] Ηράκλειτος, απόσπασμα B14, Πάπυρος του Δερβενίου, Στήλη IV (44) 7 – 9. Χρησιμοποιούμε τη μετάφραση του αρχαίου κειμένου από τα αγγλικά, του R. Janko.

[7] Η αναφορά στις Ερινύες, γίνεται από τον Ηράκλειτο στα αποσπάσματα Β3-Β94DK.

[8] ...πάντων, ἃ φέρουσιν ὧραι, απόσπασμα 100.

[9] Γῆ̣ δὲκαὶ Μήτηρ κα ὶῬέα καὶ Ἥρη ἡ αὐτή. ἐκλήθη̣ δὲ

Γῆ μὲν νόμωι, Μή̣τηρ δ’ ὅτιἐκ ταύτης πάντα γ[ίν]εται,

Γῆ καὶ Γαῖα κατὰ [γ]λ̣ῶσσαν ἑκάστοις. Δημήτηρ_̣ [δὲ]

ὠνομάσθη ὥσπερ_̣ ἡ Γῆ Μήτηρ, ἐξἀμφοτέρων ἓ[ν] ὄνομα

Πάπυρος Δερβενίου, απόσπασμα ΧΧΙΙ, Τσαντσάνογλου – Παράσογλου https://chs.harvard.edu/derveni-papyrus-text/ 

[10] Στήλη 6, σειρές 5-9 (μετάφραση από τα αγγλικά, R. Janko).

[11] νυκτιπόλοις, μάγοις, βάκχοις, λήναις, μύσταις· (τούτοις ἀπειλεῖ τὰ μετὰ θάνατον, τούτοις μαντεύεται τὸ πῦρ) τὰ γὰρ νομιζόμενα κατ᾽ ἀνθρώπους μυστήρια ἀνιερωστὶ μυεῦεται:

(Ο Ηράκλειτος προφητεύει εναντίον) εκείνων που μετέχουν στις νυκτερινές οργιαστικές τελετές, εναντίον των μάγων, των βακχών, των μαινάδων, των μυστών. Αυτούς απειλεί με τιμωρίες μετά θάνατον εναντίον αυτών προφητεύει το πυρ. Γιατί είναι ανίερος ο τρόπος που μυούνται στα μυστήρια που συνηθίζουν να τελούν οι άνθρωποι.

[12] Αξελός, 1974, σ. 71-72.

[13] Το πῦρ ἀείζωον μοιάζει προάγγελος ή εμπνευστής της ζωτικής ορμής με την οποία ο Henri Bergson ερμηνεύει τη δημιουργική εξέλιξη. Κάποιοι αναγνώρισαν στον Ηράκλειτο τον πρώτο εκφραστή της διαλεκτικής σκέψης και της εξελικτικής θεωρίας.

[14]       Βλ. Αλεξάνδρα Θεοδωροπούλου, Επιβίωση και Ιερότητα. Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» κεφ. VIΙ.1.α., σελ. 317.

[15] Gadamer, 2008, σ. 283.

Ηρακλειτος Μυστηρια Λογος Θεοδωροπουλου

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ