Του Γιώργου Λεκάκη
Η πόλη Kabwe
ευρίσκεται περίπου 70 μίλια βόρεια της πρωτεύουσας της Ζάμπια,
Λουσάκα, «προς την μεριά που πετάει το κοράκι πετάει», δηλ. βόρεια,
σκαρφαλωμένο σε ένα ψηλό και απέραντο οροπέδιο. Περίπου 200.000 άνθρωποι ζουν
σε αυτό το μεγάλο συγκοινωνιακό σταυροδρόμι. Σε κοκκινόχωμα με θάμνοyς, όσπρια
και μικρά, ακανθώδη δένdρα miombo…
Η ιστορία
του Kabwe
καθορίζεται από ένα ορυχείο, που άνοιξε στις αρχές του 1900, αφού ανακαλύφθηκαν
πλούσια κοιτάσματα μολύβδου και ψευδαργύρου στην άκρη της πόλεως. Το Kabwe
- που τότε ονομαζόταν Broken Hill -
έγινε σημαντικό κέντρο εξόρυξης, παράγοντας κέρδη για τα… βρετανικά συμφέροντα
και, αργότερα, σημαντικά μέταλλα για τους Συμμάχους και στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους...
Εκείνην την εποχή, η Ζάμπια (τότε Βόρεια Ροδεσία, από το όνομα του… Βρετανού
μεγιστάνα ορυχείων C. Rhodes),
βίωνε το χειρότερο πρόσωπο της αποικιοκρατίας εξ αιτίας του… ονοματοδότη της… Το
ορυχείο έκλεισε το 1994 αφού εξαντλήθηκαν τα βαθύτερα κοιτάσματα ψευδάργυρου
και μολύβδου, 30 χρόνια αφ’ ότου η Ζάμπια επέτυχε την ανεξαρτησία της. Αλλά
άφησε την πόλη με μια τοξική κληρονομιά μόλυνσης από μόλυβδο. Πρόσφατες μελέτες
έχουν δείξει ότι σχεδόν όλα τα παιδιά του Kabwe έχουν επίπεδα μολύβδου στο αίμα τόσο
υψηλά, που η υγεία τους ευρίσκεται σε σοβαρό κίνδυνο... Οι περιβαλλοντολόγοι
θεωρούν ότι η Kabwe
είναι μια από τις πιο μολυσμένες πόλεις στην Γη! Και τους ανησυχούν οι αναφορές
ότι η κυβέρνηση της Ζάμπια έδωσε στην διεθνή εταιρεία ορυκτών Jubilee
Metals Group
(η οποία εδρεύει επίσης στο Λονδίνο – αυτό λέγεται "Σύνδρομο της Στοκχόλμης"),
άδεια να αρχίσει να εξορύσσει μόλυβδο και ψευδάργυρο από επιφανειακά κοιτάσματα
φέτος…
Ωστόσο, στο
ορυχείο της Kabwe το 1921, ανθρακωρύχοι που εργάζονταν εκεί
ανακάλυψαν το απολιθωμένο κρανίο ενός προγόνου του ανθρώπινου είδους, μαζί με
κάποια άλλα οστά (μια άνω γνάθος από άλλο άτομο, ένα ιερό οστούν, μια κνήμη και
δύο θραύσματα μηριαίου οστού), που πιστεύεται ότι σχετίζονται με αυτό. Επισήμως
ο «Ροδεσιανός Άνθρωπος», ίσως καταλαμβάνει μια κομβική θέση στην εξελικτική
μετάβαση από τον Homo erectus
στον Homo sapiens…
Σήμερα οι
ανθρωπολόγοι αναφέρονται στο εύρημα ως «κρανίο Kabwe».
Αναγνωρίζεται ως το πρώτο απολίθωμα πρώιμου ανθρώπου, που ανακαλύφθηκε στην
Αφρική. Αιτία θανάτου του, ίσως η λοίμωξη από οδοντική νόσο ή χρόνια λοίμωξη
του αυτιού.
Στις 17.6.1921,
ένας Ελβετός ανθρακωρύχος, ο T. Zwigelaar, και ένας νεαρός
Αφρικανός ανθρακωρύχος (το όνομα του οποίου δεν καταγράφηκε ποτέ!), που
εργάζονταν στο Broken Hill,
απεκάλυψαν τον Ροδεσιανό. Οφείλουμε λεπτομέρειες για την ανακάλυψη στον A. Hrdlička, έναν διάσημο
ανθρωπολόγο στο Ινστιτούτο Smithsonian, ο οποίος ταξείδεψε στην Βόρεια
Ροδεσία για να συγκεντρώσει περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ακριβή
τοποθεσία όπου είχε βρεθεί το κρανίο. Ο Hrdlička μίλησε με τον ίδιο τον Zwigelaar, ο οποίος
εργαζόταν ακόμα στο ορυχείο, για το εύρημα. «Ο Zwigelaar ήταν
ένας σοβαρός μεσήλικας, όχι πολύ μορφωμένος, αλλά με καλή κοινή λογική», έγραψε
ο Hrdlička σε ένα τεύχος
του 1926 στο American Journal of Physical Anthropology.
Ο Zwigelaar
είπε στον Hrdlička ότι δούλευε με
έναν Αφρικανό ανθρακωρύχο, περίπου στις 10 π.μ. εκείνο το πρωί του Ιουνίου σε
μια σπηλιά του ορυχείου, με πολύ μετάλλευμα μολύβδου. «Μετά από ένα από κάποια
χτυπήματα, έπεσαν μερικά πράγματα και το κρανίο ένα κοιτούσε…», είπε ο Zwigelaar. Η έρευνα
του Hrdlička περιελάμβανε μια
φωτογραφία, που τραβήχτηκε από τον διευθυντή του ορυχείου λίγο μετά την
ανακάλυψη, του Zwigelaar
(και του ανωνύμου Αφρικανού), να κρατά το κρανίο στην παλάμη του τεντωμένου
αριστερού του χεριού…
Το κρανίο δεν
έμεινε για πολύ στην Βόρεια Ροδεσία. Ένας ιατρός στο νοσοκομείο Broken
Hill
το εξέτασε και υποψιάστηκε αμέσως την επιστημονική του σημασία. Περίπου πέντε
μήνες αργότερα, η Rhodesia Broken Hill Mine Company
το έστειλε στην Αγγλία «δωρίζοντας» το εύρημα στο… Βρετανικό Μουσείο στο
Λονδίνο! Εκεί, ο υπεύθυνος Γεωλογίας του μουσείου, ο διάσημος παλαιοντολόγος
Ά. Σμ. Γούντγουορντ, το ονόμασε Homo rhodesiensis[1]!
Ο Γούντγουορντ και άλλοι μελετητές αναγνώρισαν ότι το κρανίο, με μέγεθος
εγκεφάλου 1.230 κυβ. εκατ. - εντός του εύρους του H. sapiens - ήταν ένας
σημαντικός ανθρώπινος πρόγονος. Πολλοί ανθρωπολόγοι σήμερα κατατάσσουν το
κρανίο ως ανήκει στο είδος Homo heidelbergensis , απόγονο του H. erectus. Μερικοί
ερευνητές πιστεύουν ότι ο H. heidelbergensis είναι, με την σειρά του, ο κοινός
πρόγονος των σύγχρονων ανθρώπων και των Νεάντερταλ.
Με τα
χρόνια, το «κρανίο Kabwe»
συνέχισε να προσελκύει την επιστημονική προσοχή, ειδικά επειδή είναι ένα από τα
καλύτερα διατηρημένα απολιθώματα αρχανθρώπων από την χρονική του περίοδο των
300.000 χρόνων[2]
πριν από σήμερα. Αυτή η εποχή συμπίπτει με την εποχή που οι ειδικοί στην
ανθρώπινη εξέλιξη πιστεύουν ότι ο H. sapiens αποκλίνει από τους πιο αρχανθρώπους στην
Αφρική. Έτσι, το κρανίο Kabwe - το οποίο περιλαμβάνει αρχαία χαρακτηριστικά,
όπως προεξέχουσες ράχες των φρυδιών και σύγχρονα χαρακτηριστικά, όπως μια
σφαιρική θήκη εγκεφάλου - θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει ένα μεταβατικό βήμα
στην ανθρώπινη εξέλιξη.
Το 2016,
οι επιστήμονες έλαβαν δείγμα για αρχαίο DNA, αν και μέχρι στιγμής οι προσπάθειες
για την αλληλουχία ακόμη και μέρους του γονιδιώματος του Ροδεσιανού Ανθρώπου
ήταν ανεπιτυχείς. Μόλις τα τελευταία δύο χρόνια, έχουν δημοσιευτεί τουλάχιστον
10 επιστημονικές εργασίες σχετικά με τα απολιθώματα, πολλές βασισμένες, εν όλω
ή εν μέρει, σε δεδομένα αξονικής σάρωσης από αυτό το κρανίο. Αυτές οι μελέτες
φαίνεται να επιβεβαιώνουν ότι το κρανίο είναι απόγονος του προγενέστερου H. erectus, αλλά η σχέση
του με μεταγενέστερους ανθρώπους, όπως ο H. sapiens και οι
Νεάντερταλ, είναι ακόμα θέμα επιστημονικής συζήτησης. Οι ερευνητές στο Μουσείο
Φυσικής Ιστορίας προσπαθούν να βοηθήσουν στην επίλυση αυτού του μυστηρίου
χρονολογώντας το κρανίο με μεγαλύτερη ακρίβεια χρησιμοποιώντας σύγχρονες
μεθόδους.
Η Ζάμπια
απέκτησε την ανεξαρτησία της από την Βρετανία μόλις το 1964. Από το 1974 το νέο
κράτος άρχισε να προσπαθεί να πάρει πίσω το κρανίο της Kabwe και τα σχετικά οστά, αλλά η βρετανική
κυβέρνηση είτε απέρριψε, είτε αγνόησε τα αιτήματά της… Πάγια τακτική των
κλεφτών… Και η οστεοκαπηλία καλά κρατεί…
Τα
τελευταία χρόνια, στην Ζάμπια ερευνητές και πολιτιστικοί αξιωματούχοι έχουν συγγράψει
ένα αίτημα με λεπτομερή και εύγλωττα επιχειρήματα - επικαλούμενους ηθικούς
λόγους και το Διεθνές Δίκαιο για πολιτιστικά αντικείμενα και ανθρώπινα λείψανα
- για την επιστροφή του κρανίου Kabwe. Από πολλές απόψεις, η υπόθεση του
επαναπατρισμού απηχεί εκείνη των Ιθαγενών Αμερικανών βάσει του Νόμου περί
Προστασίας και Επαναπατρισμού Τάφων των Ιθαγενών Αμερικανών του 1990, ο οποίος
προβλέπει την επιστροφή αντικειμένων και ανθρώπινων λειψάνων υπό ορισμένες
καθορισμένες συνθήκες.
Κλειδί για
την θέση της Ζάμπιας είναι ένας αποικιακός νόμος του 1912 που ονομάζεται
Διακήρυξη Λειψάνων Μπουσμάν (των Βουσμάνων). Η Ζάμπια ερμηνεύει την διακήρυξη λέγοντας
ότι δεν θα μπορούσαν να αφαιρεθούν πολιτιστικά αντικείμενα ή ανθρώπινα λείψανα
από την Βόρεια Ροδεσία χωρίς άδεια από την βρετανική εταιρεία Νότιας Αφρικής, η
οποία εκείνην την εποχή είχε ορισθεί από την βρετανική κυβέρνηση για την
διαχείριση του προτεκτοράτου. Οι κάτοικοι της Ζάμπια επιμένουν ότι δεν εκδόθηκε
ποτέ τέτοια άδεια στην εταιρεία εξόρυξης Broken Hill, όταν «δώρισε»
το κρανίο στο Βρετανικό Μουσείο…
Η
πραγματικότητα, λοιπόν, είναι ότι το κρανίο και άλλα υπολείμματα παρέμειναν και
παραμένουν στο Ηνωμένο Βασίλειο και σήμερα είναι ακόμη στο Μουσείο Φυσικής
Ιστορίας του Λονδίνου. Οι κάτοικοι της Ζάμπια προσπαθούν να τους επαναφέρουν
εδώ και δεκαετίες, χωρίς αποτέλεσμα…
Το Ηνωμένο
Βασίλειο αντιστέκεται σθεναρά στην επιστροφή αρχαιοτήτων που αποκτήθηκαν κατά
την διάρκεια της αποικιοκρατίας - ειδικώς των αρχαιολογικών θησαυρών που
παράγουν τουρισμό – δηλ. χρήμα - όπως τα γλυπτά της Ακροπόλεως και του Παρθενώνος
Αθηνών, και την πέτρα Rosetta από την Αίγυπτο. Όμως, τον περασμένο Μάιο, σε
μια συνεδρίαση της επιτροπής κληρονομιάς του Οργανισμού Εκπαίδευσης, Επιστήμης
και Πολιτισμού των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO) στο Παρίσι, οι εκπρόσωποι της Ζάμπια έσπασαν
τελικά την βρετανική αντίσταση. Το Ηνωμένο Βασίλειο συμφώνησε να καθίσει και να
μιλήσει για τον πιθανό επαναπατρισμό του κρανίου και των σχετικών απολιθωμάτων
πίσω στην Ζάμπια…
Οι πρώην
αποικιακές δυνάμεις έχουν αρχίσει να επαναπατρίζουν σιγά-σιγά πολιτιστικά
αντικείμενα και ανθρώπινα λείψανα στους αυτόχθονες πληθυσμούς. Παραδείγματα
περιλαμβάνουν:
- την
επιστροφή από την Γερμανία στην Ναμίμπια (τον πληθυσμό της οποίας γενοκτόνησε!)
των λειψάνων περισσότερων από 25 θυμάτων μιας γενοκτονίας της αποικιακής
εποχής, συμπεριλαμβανομένων 19 κρανίων που είχαν αφαιρεθεί από την Αφρική στις
αρχές του 20ού αιώνα για «ανθρωπολογική» έρευνα.
- την επιστροφή
από την Γαλλία των λειψάνων της Saartjie Baartman (γνωστής και ως
«Hottentot Venus»)
στην Νότια Αφρική για την κατάλληλη ταφή… και
- τον
επαναπατρισμό ανθρώπινων λειψάνων από το Ινστιτούτο Smithsonian των ΗΠΑ, στην Νέα
Ζηλανδία και σε φυλές ιθαγενών Ινδιάνων Αμερικανών στις Ηνωμένες Πολιτείες…
Εάν η
Βρετανία συμφωνήσει να επιστρέψει τα λείψανα του Ροδεσιανού Ανθρώπου, θα
μπορούσε να δώσει μια σημαντική ώθηση, λένε οι κάτοικοι της Ζάμπια, στην εθνική
τους ταυτότητα και θα αντιπροσώπευε μια σημαντική νίκη για τις προσπάθειες
επαναπατρισμού παγκοσμίως.
Οι Βρετανοί βλέπουν ότι διακυβεύονται βασικά ζητήματα, σχετικά με τα δικαιώματα των πρώην αποικιών, να ελέγχουν την δική τους κληρονομιά και τις ευθύνες των πρώην αποικιακών δυνάμεων, να ανταποκριθούν στις ποινικές και νομικές αμαρτίες των εγκλημάτων του παρελθόντος τους – δηλ. επαναπατρισμούς και αποζημιώσεις… Αλλά πιο πολύ μέσα τους αντιστέκεται το ίδιο τους το είναι, το DNA τους, που δεν έχει αποβάλλει ακόμη τα αποικιοκρατικά και ρατσιστικά τους γονίδια… Ο καιρός όμως εγγύς…
Σε ένα
άρθρο του 2013 στο African Archaeological Review, το οποίο εξιστορεί μέρος
αυτής της ιστορίας, ο ιστορικός από την Ζάμπια, Fr. Musonda, υποστήριξε ότι
η αφαίρεση του κρανίου από την Ζάμπια συνέβη σε ένα αποικιακό πλαίσιο, που
είναι αναχρονιστικό σήμερα. (Η Ελλάδα, λέει, έχει προβάλει παρόμοια επιχειρήματα για
την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνος που καταχώνονται καταχραστικώς στο
Βρετανικό Μουσείο.)
«Οι
Αφρικανοί βρίσκουν απαράδεκτο ένα βρετανικό ίδρυμα να παρέχει ένα “αποθετήριο”
για ένα αφρικανικό απολίθωμα, όταν οι ίδιοι έχουν την ικανότητα να το κάνουν»,
έγραψε ο κ.
Musonda. «Αυτό έχει φέρει τηn χώρα σε μια ντροπιαστική και άβολη θέση, λόγω
της εντύπωσης που δημιουργείται, ότι είναι ανίκανη να φροντίσει το δικό της
απολίθωμα προγόνου της». Ακόμη και αν οι συνθήκες στην Ζάμπια «δεν ήταν
ιδανικές», υποστήριξε ο κ. Musonda, «γιατί να μην βοηθήσουμε την χώρα να
δημιουργήσει συνθήκες, που κρίνονται κατάλληλες για το αντικείμενο;».
Δεν είναι
ακόμη σαφές πότε θα ξεκινήσουν οι πραγματικές διαπραγματεύσεις μεταξύ της
Ζάμπιας και του Ηνωμένου Βασιλείου… Οι αξιωματούχοι της Ζάμπια έχουν εκφράσει
κάποια απογοήτευση για τις καθυστερήσεις, τόσο στον Τύπο της Ζάμπια όσο και στην
«Sapiens». Εν τω μεταξύ, έγραψε ο Fl. Mizinga, εκτελεστικός γραμματέας του
Εθνικού Συμβουλίου Μουσείων της Ζάμπια, «θα ήταν πρόωρο να γίνουν οποιεσδήποτε
δηλώσεις για αυτό το θέμα πριν εξαντληθούν οι διαβουλεύσεις που βρίσκονται σε
εξέλιξη με την κυβέρνηση της Ζάμπια». Ο κ. Mizinga προσθέτει ότι «δεν θα θέλαμε να
θέσουμε σε κίνδυνο τα πολυμερή ζητήματα που εμπλέκονται».
Ένας
εκπρόσωπος του Υπουργείου Ψηφιακής, Πολιτισμού, Μέσων & Αθλητισμού του
Ηνωμένου Βασιλείου ήταν εξ ίσου προσεκτικός, επιβεβαιώνοντας απλώς την συμφωνία
της UNESCO και ότι αναμενόταν να οδηγήσει σε «συζητήσεις για την εξεύρεση μιας
αμοιβαία αποδεκτής λύσης στην υπόθεση του κρανίου Broken Hill».
Ωστόσο, η
είδηση έλαβε σημαντική κάλυψη στον Τύπο της Ζάμπιας και στις 1.6.2018,
η αντιπροσωπεία της Ζάμπια στο Παρίσι εξέδωσε μια λεπτομερή δήλωση χαιρετίζοντας
την διπλωματική ανακάλυψη.
Πολλοί
ερευνητές της ανθρώπινης εξέλιξης εξέφρασαν συμπάθεια για την θέση της Ζάμπια.
«Θα πρέπει όλοι να υποστηρίξουμε τον επαναπατρισμό πολιτιστικών αντικειμένων,
που λεηλατήθηκαν ή αφαιρέθηκαν, για οποιονδήποτε λόγο, από οποιαδήποτε χώρα
στον κόσμο», γράφει ο Y. Haile-Selasie, επιμελητής φυσικής ανθρωπολογίας
στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Κλίβελαντ.
«Η
υπερηφάνεια που νιώθουν οι Αφρικανοί για την καταγωγή είναι ακλόνητη και
έντονη», γράφει η W. Black, η επιμελήτρια της προ-αποικιακής αρχαιολογίας
στα Μουσεία Iziko της Νότιας Αφρικής στο Κέιπ Τάουν. «Για τους Αφρικανούς, ο
επαναπατρισμός αυτών των αντικειμένων θεωρείται ως μέρος μιας διαδικασίας
θεραπείας, όπου όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη μπορούν να επανορθώσουν, να συγχωρήσουν
και να προχωρήσουν».
Ο κ. Haile-Selassie,
ένας Αιθίοπας που δραστηριοποιείται στην παλαιοανθρωπολογική έρευνα στην χώρα
του, επισημαίνει ότι το βασικό ερώτημα είναι ποιος θα έχει τον έλεγχο, όχι μόνον
του πραγματικού κρανίου, αλλά ΚΑΙ των αξονικών τομογραφιών και άλλων
ψηφιοποιημένων πληροφοριών, που έχουν συγκεντρωθεί από το δείγμα τόσα πολλά
χρόνια. Αυτές οι πληροφορίες, τις οποίες το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας θεωρεί
πλέον πνευματική του ιδιοκτησία, θα πρέπει να βρίσκονται υπό τον έλεγχο της
Ζάμπια, υποστηρίζει.
Ένα άλλο
ζήτημα είναι η πρόσβαση, την οποία οι ερευνητές της ανθρώπινης εξέλιξης είναι
πρόθυμοι να διατηρήσουν. «Είναι ένα αισθητικά όμορφο δείγμα», γράφει ο L.
Aiello, πρόεδρος της Αμερικανικής Ένωσης Φυσικών Ανθρωπολόγων. Ο κ. Aiello (πρώην
του University College του Λονδίνου και πρώην πρόεδρος του Ιδρύματος
Wenner-Gren), το οποίο χρηματοδοτεί την περιοδική έκδοση «Sapiens», προσθέτει ότι «ενώ
βρισκόμουν στο Λονδίνο, τους ζητούσα να το βγάλουν περιστασιακά για να το
θαυμάσω!»…
Η κ. Black
και άλλοι δεν βλέπουν κανένα εγγενές εμπόδιο στην πρόσβαση εάν η Ζάμπια πάρει
πίσω το κρανίο Kabwe. «Οι ερευνητές ταξιδεύουν στην Αφρική όλη την ώρα»,
υποστηρίζει η κ. Black. «Τα μουσεία στην Νότια Αφρική και την Κένυα, για
παράδειγμα, παρέχουν πρόσβαση στις συλλογές τους σε πολλούς ερευνητές από όλον
τον κόσμο κάθε χρόνο… Θα μπορούσε κανείς να υποβάλει αίτηση για πρόσβαση, όπως
κάνουν όλοι οι ερευνητές σε όλα τα ιδρύματα».
Τα
περισσότερα απολιθώματα αρχανθρώπων, που ανακαλύφθηκαν στην Αφρική - όπως της
«Lucy» της Αιθιοπίας και τα πολλά απολιθώματα που βρέθηκαν στην Κένυα, την
Τανζανία και την Νότια Αφρική - έχουν παραμείνει στις χώρες προέλευσής τους.
Ο Άκερμαν
και άλλοι υποστηρίζουν ότι η διατήρηση του κρανίου σε βρετανικά χέρια,
υποστηρίζει, διαιωνίζει μια αποικιακή κληρονομιά. «Οποιοσδήποτε ισχυρισμός ότι
οι Ζάμπια δεν μπορούν να αναλάβουν την ευθύνη για τη δική τους κληρονομιά είναι
ειλικρινά ρατσιστικός».
ΠΗΓΗ: M. Balter «Zambia’s Most Famous Skulls
Might Finally Be Headed Home - Some scientists think the Kabwe skull could be
an evolutionary link between humans and Neanderthals. It hasn’t left the U.K.
in nearly a century». The Atlantic, 18.2.2019. Και περιοδικό Ανθρωπολογίας «Sapiens». ΑΡΧΕΙΟΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 19.2.2019.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Τον Οκτώβριο του 2021, προτάθηκε ότι το κρανίο ήταν
ένας όψιμος εκπρόσωπος του πρόσφατα καθορισμένου είδους, Homo bodoensis – βλ. Roksandic M., κ.ά. «Resolving the
"muddle in the middle": The case for Homo bodoensis sp. Nov», στο Evolutionary Anthropology, Issues, News, and Reviews,
31 (1): 20–29, doi:10.1002/evan.21929, 2021.
[2] Πριν από την δεκαετία του 1970, το κρανίο πιστευόταν
ότι ήταν μόλις 30.000 - 40.000 χρόνων. Το 1974, ο Bada, κ.ά. το χρονολόγησε 110.000
χρόνων. Το Ίδρυμα Smithsonian πρότεινε το 2010 μια ηλικία 150.000 -
300.000 χρόνων, με ανώτατο όριο τα 500.000 χρόνια! Νεώτερη έρευνα έδειξε ότι
είναι 299.000 χρόνων - βλ. Grün R., κ.ά. «Dating the skull from Broken Hill, Zambia, and its
position in human evolution», Nature, 580 (7803): 372-375,
doi:10.1038/s41586-020-2165-4, 1.4.2020.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook