Της δρ. Κάτιας Μαντέλη
Η Θεσσαλία με συστηματική κατοίκηση σε όλην την διάρκεια της νεολιθικής περιόδου (6800 - 3300 π.Χ.) και πολυάριθμους οικισμούς, ήδη από την Μέση Νεολιθική περίοδο (5800 - 5300 π.Χ.), μας έχει προσφέρει ένα πλούσιο πανόραμα πήλινων ειδωλίων που απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές.
Στην μόνιμη έκθεση του
Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου εκτίθεται μία σειρά θεσσαλικών ειδωλίων[1],
όπου επικρατούν οι εύσαρκες γυναικείες μορφές και μάλιστα πολλές από αυτές σε
κατάσταση εγκυμοσύνης, όπως το παρουσιαζόμενο εδώ ειδώλιο[2].
Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η φυσιοκρατική ανάδειξη ορισμένων χαρακτηριστικών
του σώματος και της εμφάνισης της γυναίκας (νεανικοί και χαλαροί μαστοί, ως
ένδειξη ηλικίας, δυσμορφία, αλλά και κόμμωση-ενδυμασία), ενώ το πρόσωπο
αποδίδεται συμβατικά.
Η πολιτισμική πρόθεση για την εξατομίκευση καταστάσεων και σταδίων της
ζωής, είναι ιδιαιτέρως εμφανής στην λεπτομερή μορφολογία της κοιλιάς κάθε
εγκυμονούσας, όπως συμμετρικά στρογγυλεμένη στο εξεταζόμενο ειδώλιο,
ανασηκωμένη «μυτερή» κοιλιά, χαμηλή «μυτερή» κοιλιά[3].
Ακόμα και αν τα ειδώλια απεικόνιζαν κάποιες «θεϊκές» μορφές, η παρατήρηση των
διαφοροποιήσεων της κοιλιάς είχε γίνει σε κοινές θνητές. Αλλά πώς στις
αγροτικές νεολιθικές κοινωνίες, με τις πολλές χειρωνακτικές εργασίες, οι
γυναίκες μπορούσαν να είναι τόσο εύσαρκες; Είναι πιθανόν ότι οι γυναίκες, όταν
έφθαναν στην αναπαραγωγική περίοδο ήταν τόσο σημαντικές, ώστε προσλάμβαναν με
φροντίδα της κοινωνίας περισσότερη τροφή, με σκοπό να παχύνουν και να φέρουν
εις πέρας την εγκυμοσύνη και γέννηση υγιούς παιδιού.[4]
Ανάμεσα στα σημαντικά λιγότερα ανδρικά ειδώλια ξεχωρίζει το πήλινο
αγαλμάτιο του «Στοχαστή», ο οποίος προβάλλει την γονιμοποιητική ισχύ του στην
ίδια την φύση.[5] Η
νεολιθική κοινωνία, μέσα από τα ειδώλια γυναικείων και ανδρικών μορφών, τονίζει
με έμφαση ότι αυξάνεται και διαιωνίζεται με ένα υπαινικτικό τρόπο, χωρίς να
δηλώνει ως διακριτά μέλη της τα παιδιά, εκτός από λιγοστές περιπτώσεις, όπως η
Κουροτρόφος που κρατά στην αγκαλιά της το παιδί της, χωρίς να μας δείχνει τo πρόσωπό του και το μικρό ειδώλιο, πιθανότατα μωρού,
στο ομοίωμα οικίας από την Πλατειά Μαγούλα Ζάρκου, στην περιοχή των Τρικκάλων.
Γιατί συνέβαινε αυτό δεν γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε όμως ότι σε
μεταγενέστερους χρόνους, υπάρχουν ειδώλια που συνεχίζουν να δηλώνουν άλλες
στιγμές στην ζωή των γυναικών και των παιδιών. Ειδώλια που αποτυπώνουν την
γονιμοποιητική δύναμη, απεικονίζουν τη
γέννηση ενός παιδιού, ως μία κορυφαία στιγμή, όχι μόνο στην ζωή της
γυναίκας αλλά και όλης της κοινότητας και ως συλλογική ευχή για μία καλή
έκβαση, έχοντας επίγνωση του υψηλού κινδύνου του τοκετού.
Αυτό το πήλινο ειδώλιο γυναικείας εγκύου μορφής εκτίθεται στο Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο / Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων (αρ. ευρ. Π 16485).
Έχει προέλευση από την Θεσσαλία (Συλλογή Γ. Τσολοζίδη). Διαστάσεις: Ύψος: 5,5
εκατ. Χρονολόγηση: Μέση Νεολιθική περίοδος (5800-5300 π.Χ.). Χώρος έκθεσης:
Έκθεση Νεολιθικών Αρχαιοτήτων, Αίθουσα 5, Προθήκη 9.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, έκθεμα μηνός Ιαν. 2023. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.1.2023.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαντέλη Κ. «Τα ειδώλια ως ολογράμματα αισθητικής του νεολιθικού
πολιτισμού στην Ελλάδα. Η απόδοση της ανθρώπινης μορφής», στο «Οι Αμέτρητες
Όψεις του Ωραίου» (επιμ. Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου), Αθήνα, εκδ. ΤΑΠΑ, σελ.
321-331, 2018
- Τσούντας Χρ. «Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου», έκδ. Βιβλιοθήκη
της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήναι, 1908.
- Χουρμουζιάδης Γ. Χ. «Τα νεολιθικά ειδώλια», εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1994.
- Biehl P. F. «Children in the
anthropomorphic imagery of the European and Near Eastern Neolithic», στο T.
Guner Coskunsu (επιμ.) The Archaeology of Childhood. Interdisciplinary
Perspectives on an Archaeological Enigma, σελ. 189-216:198, State University of
New York Press, 2015.
- Gallis K. J. “A Late Neolithic Foundation Οffering from Thessaly”, Antiquity 59, σελ. 20-24, 1985.
- Nanoglou S. “Subjectivity and material culture in Thessaly, Greece: the case of Neolithic anthropomorphic imagery,” Cambridge Archaeological Journal, 15 (2), σελ. 141-156, 2005,
- Papadopoulos, C., Y.
Hamilakis, N. Kyparissi-Apostolika & M. Diaz-Guardamino, 2019, “Digital
Sensoriality: The Neolithic Figurines from Koutroulou Magoula, Greece”,
Cambridge Archaeological Journal, 29 (4), σελ. 625-652.
[1]
Τα περισσότερα πήλινα ειδώλια έχουν προέλευση
από τις ανασκαφές του Χρ. Τσούντα στις αρχές του 20ού αιώνα στους οικισμούς του
Σέσκλου Διμηνίου στην Θεσσαλία. Επί πλέον, αρκετά προέρχονται από την συλλογή Γ.
Τσολοζίδη με προέλευση την Θεσσαλία.
[2]
Το ειδώλιο Π16485 είναι πλασμένο με την τεχνική
των πυρήνων, όπως φαίνεται στην πίσω όψη του, όπου οι γλουτοί και τα πόδια
έχουν σχηματιστεί γύρω από δύο κατακόρυφους κυλίνδρους πηλού.
[3]
Στο ειδώλιο Π5944, παρατηρούνται σχισμές-ουλές,
όπως αναφέρει και ο Τσούντας (1908, σελ. 292), «εκατέρωθεν αυτού εις τα πλάγια
υπάρχουσι δύο εντομαί χαραχθείσαι όταν ο πηλός ήτο νωπός και έχουσαι τα χείλη
πορφυρά, αναμφιβόλως δε δηλούσαι πληγάς επουλωθείσας». Πρόκειται για
πολιτισμικό τρόπο συμβολισμού με φυσική επέμβαση στο σώμα, η σημασία του οποίου
δεν μας είναι γνωστή, αλλά παρόμοιοι αιματηροί τρόποι σημείωσης στο σώμα, του
περάσματος για παράδειγμα στην ενήλικη ζωή εφαρμόζονται και σήμερα σε
παραδοσιακές κοινωνίες στην Αφρική.
[4]
Η μη σωστά διατρεφόμενη γυναίκα μπορεί να έχει
διαταραχές του κύκλου και επομένως της γονιμότητας, ενώ τα αποθέματα λίπους στο
σώμα βοηθούν στην αντιμετώπιση περιόδων με λιγοστή τροφή. - Μαντέλη 2018, σελ.
328.
[5]
Ησίοδος, Θεογονία (175-200) τα αποκομμένα
γεννητικά όργανα και το αίμα του Ουρανού γονιμοποίησαν την γη και την θάλασσα
και έτσι γεννήθηκε η Αφροδίτη.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook