Ο Ιταλός συγγραφέας
Φρεντιάνο Σέσι στην Αθήνα
Ο συγγραφέας Φρεντιάνο Σέσι επισκέφθηκε την Ελλάδα, προσκεκλημένος των εκδόσεων Καλέντη και
του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών, με αφορμή την Ημέρα
Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Την Τετάρτη 1η Φεβρουαρίου 2017 και ώρα 19.00, πραγματοποιήθηκε στο Ιταλικό Ινστιτούτο η παρουσίαση του βιβλίου του για
νέους «Ένα κορίτσι στο Άουσβιτς» (“Ero una bambina ad
Auschwitz”), το οποίο κυκλοφόρησε το 2016
στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καλέντη, σε μετάφραση της Δήμητρας Δότση.
Η εκδότρια
Κέλλυ Ιωαννίδου-Καλέντη καλωσόρισε στην ομιλία της τον συγγραφέα και τους
παρευρισκομένους και επεσήμανε πως «η γνώση της Ιστορίας είναι αναγκαιότητα και αξία
διαχρονική. Στις μέρες μας,
με την έξαρση της βίας και των ακραίων φαινομένων ρατσισμού,
προβάλλει επιτακτική η
επίγνωση και η συναίσθηση της ευθύνης μας απέναντι στον συνάνθρωπο».
Το
ελληνικό αναγνωστικό κοινό είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την ενδιαφέρουσα
ομιλία του συγγραφέα και επί 40 έτη
ερευνητή του Ολοκαυτώματος, με τίτλο «Μεταξύ
μνήμης και Ιστορίας».
Ο Φρεντιάνο Σέσι έκανε ιδιαίτερη
αναφορά στα παιδιά και στους νέους θύματα του πολέμου και των στρατοπέδων
συγκέντρωσης, καθώς και για την ευθύνη των ιταλικών στρατευμάτων και τα
εγκλήματα που διεπράχθησαν από αυτά στη χώρα μας.
Ο Antonio Crescenzi, Ερευνητής
Σύγχρονης Ιστορίας, παρουσίασε
φωτογραφικό υλικό και ντοκουμέντα από την εβραϊκή ελληνική κοινότητα, θυμάτων
του Ολοκαυτώματος και ελάχιστων επιζώντων.
Ο Αχιλλέας
Μανδρίκας, Σχολικός Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, αναφέρθηκε στην
εκπαιδευτική αξία του συγκεκριμένου βιβλίου, το οποίο, μέσα από τις σελίδες του
ημερολογίου ενός κοριτσιού
που επέζησε από το Άουσβιτς, αφηγείται την ιστορία του Ολοκαυτώματος μέσα από
τα μάτια ενός παιδιού.
Κατά τις επόμενες ημέρες, ο Φρεντιάνο
Σέσι επισκέφθηκε τη Σχολή Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου, την Ελληνογερμανική Σχολή, την Ιταλική Σχολή Αθηνών, τη Λόντειο
Νέας Σμύρνης και τα Εκπαιδευτήρια
Γείτονα, όπου είχε προγραμματιστεί συνάντηση
με τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Οι μαθητές δημοτικού, γυμνασίου και
λυκείου είχαν την ευκαιρία να απευθύνουν τα ερωτήματά τους στον συγγραφέα, ο
οποίος τόνισε την ατομική μας ευθύνη ως άνθρωποι απέναντι στον ρατσισμό και στη
θηριωδία. Ο Φρεντιάνο Σέσι, ο οποίος είναι γνωστός για το έργο του, τις έρευνες
και τα βιβλία του, είτε απευθύνονται σε ενηλίκους είτε σε παιδιά, με θέμα το
ναζισμό, το Ολοκαύτωμα και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ανέφερε
χαρακτηριστικά: «τρεις είναι οι
πρωταγωνιστές στην ιστορία του Ολοκαυτώματος: τα θύματα, οι θύτες και η
αδιαφορία», δίνοντας έναυσμα για συζήτηση και προβληματισμό στη νεότερη
γενιά.
Ο Φρεντιάνο Σέσι [Frediano
Sessi],
συγγραφέας, μεταφραστής, δοκιμιογράφος και σύμβουλος εκδόσεων, ζει και
εργάζεται στη Μάντοβα. Διδάσκει Γενική Κοινωνιολογία στην Ιατρική Σχολή του
Πανεπιστημίου της Μπρέσα, είναι καθηγητής στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα διδακτικής
του Ολοκαυτώματος στο Πανεπιστήμιο Roma
Tre, καθώς και
μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος Άουσβιτς στις Βρυξέλλες.
Συνεργάζεται με το πολιτιστικό ένθετο της εφημερίδας Κοριέρε ντέλα Σέρα.
Λίγα λόγια για το βιβλίο
ΜΕΤΑΞΥ
MNHMHΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Ομιλία του Ιταλού
συγγραφέα Frediano Sessi
στην παρουσίαση του βιβλίου του «Ένα κορίτσι στο
Άουσβιτς» στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών (1.2.2017)
1.
Τα παιδιά και οι νέοι στη μέγγενη του πολέμου και των στρατοπέδων συγκέντρωσης
Είναι δύσκολο, ακόμα και σήμερα, να
προσδιοριστεί, με βάση τα διαθέσιμα ντοκουμέντα, ο αριθμός των παιδιών, μικρών
ή μεγάλων, που εκτοπίστηκαν και καταγράφηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα
συγκέντρωσης. Ακόμη περισσότερο δε, εκείνων που εξοντώθηκαν ή πέθαναν στα
στρατόπεδα εξόντωσης, στα γκέτο ή στη διάρκεια των διαφόρων επιχειρήσεων της
αστυνομίας ̶ επιχειρήσεις ευθανασίας,
επιχειρήσεις «σκούπα», αιματοχυσίες, μαζικές σφαγές των Ταγμάτων Θανάτου (Άινζατσγκρούπεν) στη Σοβιετική Ένωση το 1941
κ.λπ. ̶ και στη διάρκεια των
βομβαρδισμών. Στο στόχαστρο βρέθηκαν παιδιά και νέοι από οργανώσεις όπως οι Πρόσκοποι,
Εβραίοι, τσιγγάνοι, Ρώσοι, αλλά και άτομα με ειδικές ανάγκες, ανάπηροι και μέλη
της Χιτλερικής Νεολαίας (Xίτλεργιούγκεντ) που κράτησαν επικριτική στάση
απέναντι στη ναζιστική ιδεολογία.
Σε κάθε περίπτωση, από τα έξι
περίπου εκατομμύρια Εβραίων που πέθαναν στο Ολοκαύτωμα, το ενάμισι εκατομμύριο
ήταν παιδιά, κυρίως κάτω των δεκαπέντε ετών. Όσο για τα παιδιά που δεν
υπέστησαν διώξεις για λόγους φυλετικούς, εκτιμάται ότι δεκάδες χιλιάδων παιδιών
πέθαναν από την πείνα λόγω του πολέμου στο Λένινγκραντ, στην Αθήνα, στις Κάτω
Χώρες και σε όλες τις εμπόλεμες περιοχές. Και αν οι άμαχοι πολίτες που έχασαν
τη ζωή τους λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν πάνω από 30 εκατομμύρια,
υπολογίζεται ότι ο αριθμός που αφορά στα παιδιά είναι απίστευτος: έως τέσσερα
εκατομμύρια.
Τα μεγαλύτερα δεινά όμως υπέφεραν
τα παιδιά και οι έφηβοι που έζησαν στα στρατόπεδα και στα γκέτο.
Γνωρίζουμε ότι ήδη στο Νταχάου, που
λειτούργησε κοντά στο Μόναχο της Βαυαρίας από τον Μάρτιο του 1933, είχαν
φυλακιστεί παιδιά και έφηβοι, αν και μέχρι σήμερα δεν κατέστη δυνατό να
υπολογιστεί ο αριθμός τους. Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης κρατούνταν έγκλειστα
ακόμα και παιδιά τεσσάρων ή πέντε ετών.
Στο Μαουτχάουζεν, τα πρώτα παιδιά
έφτασαν στο κεντρικό στρατόπεδο το φθινόπωρο του 1940. Επρόκειτο για μέλη
οικογενειών Ισπανών πολιτικών κρατουμένων, που είχαν συλληφθεί στη Γαλλία. Από
τις 20 Απριλίου 1942 η άφιξη πολλών εκτοπισμένων γυναικών αύξησε την παρουσία
βρεφών και παιδιών. Συνολικά, οι νέοι και τα παιδιά που φυλακίστηκαν στο
Μαουτχάουζεν ήταν περίπου 15.000. Στο Ράβενσμπουργκ, έφτασαν στο στρατόπεδο
πολλές γυναίκες έγκυες και περίπου 800 από αυτές γέννησαν στους θαλάμους.
Μονάχα τρία ή τέσσερα μωρά από αυτά επέζησαν. Ξέρουμε με βεβαιότητα πως τα
παιδιά και τα κορίτσια αντιμετωπίζονταν ως γυναίκες ενήλικες. Στο στρατόπεδο
εξόντωσης Χέλμνο, που μετονομάστηκε σε Κούλμχοφ από τους Γερμανούς, εξήντα
χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Λοτζ, σε λειτουργία από τις 8 Δεκεμβρίου του 1941,
εκτιμάται ότι έχασαν τη ζωή τους 80.000 εβραιόπουλα. Τα πρώτα παιδιά που έχασαν
τόσο δραματικά τη ζωή τους ήταν 200 παιδιά από την Τσεχοσλοβακία και είχαν
φτάσει στο στρατόπεδο το καλοκαίρι του 1942.
Από ποσοτική άποψη, το φαινόμενο
ήταν πιο εμφανές στο Άουσβιτς, όπου υπολογίζεται ότι εκτοπίστηκαν τουλάχιστον
234.000 παιδιά, μικρά και μεγάλα. Απ’ αυτά τα παιδιά περίπου 220.000 ήταν
εβραιόπουλα, 11.000 τσιγγάνοι, 3.000 Πολωνοί, Λευκορώσοι, Ουκρανοί, Ρώσοι και
άλλοι. Μια ξεχωριστή κατηγορία ήταν εκείνη των βρεφών που είδαν το φως της ζωής
στα στρατόπεδα: 680 σύμφωνα με τα υπάρχοντα ντοκουμέντα.
Στο συγκρότημα στρατόπεδων
συγκέντρωσης του Άουσβιτς, η μοίρα των εκτοπισμένων αγοριών και κοριτσιών ήταν
σε κάθε περίπτωση τραγική. Εάν ήταν εβραϊκής εθνικότητας θανατώνονταν κατά
κανόνα αμέσως μετά την άφιξή τους, μαζί με τους ηλικιωμένους, τους ανάπηρους
και τους ανίκανους για εργασία. Εξαίρεση αποτέλεσε μια ομάδα αρκετών
εκατοντάδων διδύμων, που χρησιμοποιήθηκαν ως πειραματόζωα σε ιατρικά πειράματα,
μερικά παιδιά από το γκέτο Τερέζιενσταντ, καθώς και Σίντι και Ρομά για τους
οποίους ορίστηκε προσωρινά ένα στρατόπεδο για οικογένειες (το οποίο εκκαθαρίστηκε
μεταξύ 2 και 4 Αυγούστου 1944). Σε κάθε περίπτωση, τα παιδιά, μικρά ή μεγάλα,
που είχαν καταχωρηθεί ως κρατούμενοι κατάλληλοι για εργασία, πέθαιναν πολύ
γρήγορα λόγω των συνθηκών διαβίωσης και των επιδημιών στο στρατόπεδο.
Ο Perry Broad, μέλος του πολιτικού
τμήματος του Άουσβιτς, αφηγείται, στα απομνημονεύματά του, το εξής επεισόδιο: ένα
αγόρι οδηγείται στην αίθουσα του δικαστηρίου του Άουσβιτς Α’ [όπου, ως επί το
πλείστον, ήταν έγκλειστοι οι πολιτικοί κρατούμενοι]. Πεινασμένο, είχε κλέψει
κάτι να φάει από την αποθήκη και γι’ αυτό τον έχουν συμπεριλάβει στους
«εγκληματίες». Μετά την ανάγνωση της καταδίκης του σε θάνατο, ο Ες Ες Mildner
[διοικητής της Γκεστάπο στο Κατοβίτσε] στρέφει το βλέμμα του προς τη χλωμή
φιγούρα που στέκεται όρθια στον τοίχο, φορώντας πολύ λεπτά ρούχα. Αρθρώνοντας
αργά και σταθερά κάθε λέξη, ρωτάει: «Έχεις μητέρα;» Το αγόρι κατεβάζει το
βλέμμα και με φωνή σπασμένη από το κλάμα που μόλις ακούγεται, απαντάει ναι. Ο Mildner
απολαμβάνει σαδιστικά να τρομοκρατεί το θύμα του. «Θα σε τουφεκίσουμε σήμερα!»
λέει, προσπαθώντας να δώσει στη φωνή του μια χροιά σαν βγαλμένη από μαντείο.
«Σε κάθε περίπτωση, αργά ή γρήγορα, θα σε κρεμάγαμε. Σε μια ώρα θα είσαι νεκρός».
Μια τραυματισμένη παιδική ηλικία
εκείνη που επιβιώνει στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς, προορισμένη
συχνά για το μπουρδέλο των Ες Ες με την αυταπάτη ότι θα είχε κάποια ελπίδα ζωής.
Νεότερες έρευνες που διεξήχθησαν πρόσφατα από την Helena Kubica, έχουν εξακριβώσει
ότι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς απελευθερώθηκαν 600 παιδιά, από τα
οποία 400 αγόρια και κορίτσια ηλικίας κάτω των 14 ετών. Όλα ήταν εξαντλημένα,
με παγωμένα άκρα και βάρος ακόμα και 17 κιλά λιγότερο από το κανονικό, το 40 %
εξ αυτών φυματικά και με σοβαρές μορφές αβιταμίνωσης. Η απελευθέρωση, όπως και
για την ηρωίδα της ιστορίας μου (Ένα
κορίτσι στο Άουσβιτς) δεν έβαλε τέλος στα βάσανά τους. Δεν κατάφεραν όλα να
επιστρέψουν σε μια φυσιολογική ζωή. Τα μικρότερα παιδιά δεν ήξεραν ούτε ποια
ήταν ούτε από πού προέρχονταν.
Στα γκέτο, πριν από την εκτόπιση,
στο Λοτζ, όπως και στη Βαρσοβία, στο Ράντομ όπως και στις πόλεις Λούμπλιν,
Lwow, Μπιάλιστοκ, Πλοκ, τα εβραιόπουλα λιμοκτονούν αποτελώντας εκείνο το τμήμα
του πληθυσμού που είναι περισσότερο εκτεθειμένο στις ασθένειες, στα
βασανιστήρια και στο βίαιο θάνατο. Ο Raul Hilberg εκτιμά ότι από τους 800.000
Εβραίους που πέθαναν στα γκέτο, τα 160.000 ήταν παιδιά.
Σε αυτό το τεράστιο στρατόπεδο
θανάτου που είναι ένα ολόκληρο ναζιστικό «στρατοπεδικό σύμπαν», αυτό που
αφαιρέθηκε πρώτ’ απ’ όλα από τα παιδιά, ήταν η δυνατότητα να συνεχίσουν να απολαμβάνουντην
αγάπη και την προστασία της οικογένειάς τους, και, κατά συνέπεια, η δυνατότητα
να συνεχίσουν να ζουν ως παιδιά. Οι ιστορίες και τα ημερολόγια που μας έχουν
περιέλθει από αυτόν τον κόσμο που βυθίστηκε στην κόλαση, ερχόμενος αντιμέτωπος
με ακραίες καταστάσεις που δεν τις χωράει ο ανθρώπινος νους, είναι εν
προκειμένω σαφή και διαφωτιστικά. Από αυτές τις ιστορίες ζωής, δηλαδή από
εκείνα τα αγόρια και κορίτσια που επέζησαν και μπόρεσαν να μιλήσουν, γεννήθηκε
το βιβλίο μου «Ένα κορίτσι στο Άουσβιτς» που μεταφράστηκε στα ελληνικά. Ένα
βιβλίο που μόνο φαινομενικά προσφεύγει στη μυθοπλασία, γιατί είναι πολύ
τεκμηριωμένο και αποσκοπεί να αναπαραστήσει τα δεινά που βίωσαν χιλιάδες παιδιά,
αγόρια και κορίτσια, που δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν.
2. Η «Τελική Λύση» του εβραϊκού
ζητήματος: στάδια και εξέλιξη.
Η έκφραση Τελική Λύση (Εντλέζουνγκ στα γερμανικά) δηλώνει τη
μετάβαση στην εξόντωση των Εβραίων από τους Ναζί. Endlösung der Judenfrageim Europa (Εντλέζουνγκ ντερ Γιούντενφράγκε ιμ
Εουρόπα) σημαίνει «τελική λύση του
εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη». Ολοκαύτωμα, Σοά, εξόντωση, καταστροφή ή
γενοκτονία είναι άλλες τόσες λέξεις που, στην ιστορική παράδοση, στην αφήγηση
των μαρτύρων και στις δικαστικές αποφάσεις, χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα για
την ίδια αυτή γερμανική γραφειοκρατική έκφραση, η οποία προκάλεσε εκατομμύρια
θύματα, και όχι μόνο μεταξύ των Εβραίων. Απέναντι σε αυτό το ιστορικό γεγονός
του 20ού αιώνα, βασικό ζήτημα παραμένει πάντα να δοθεί μια τεκμηριωμένη
απάντηση σε ορισμένα ερωτήματα: α) στο εσωτερικό του ναζιστικού καθεστώτος, πώς
έγινε η μετάβαση από τον βίαιο διωγμό των Εβραίων στη μαζική εξόντωσή τους; β)
ποιος και πότε πήρε την απόφαση να ξεκινήσουν οι οργανωμένες σφαγές; γ) πώς
κατέστη εφικτό να επιτευχθεί η «βιομηχανικού τύπου» εξόντωση; Εμείς, λόγω
χρόνου, θα περιοριστούμε να δώσουμε απάντηση στο πρώτο ερώτημα για να
κατανοήσουμε όχι τόσο το γιατί, όσο
το πώς συνέβη αυτό.
3.
Τα
στάδια της Τελικής Λύσης
Το πρώτο ερώτημα είναι εκείνο που,
σύμφωνα με την ευρεία τεκμηρίωση που άφησαν οι ίδιοι οι Ναζί, έχει λάβει τον
μεγαλύτερο αριθμό απαντήσεων. Σήμερα μπορούμε να σταθούμε σε κάποιες από τις
ημερομηνίες που σηματοδότησαν την «εξέλιξη» των γεγονότων (γεγονότα που
αναπαράχθησαν σχεδόν σε σταθερή βάση σε όλες τις χώρες που καταλήφθηκαν από τα
στρατεύματα του Χίτλερ, συμπεριλαμβανόμενης και της Ελλάδας, αν και σε
διαφορετικές ημερομηνίες από εκείνες που θα αναφέρουμε εδώ, και δίνουν το
έναυσμα στην ιστορική διαδικασία στη Γερμανία):
α) Το 1933, με την άνοδο του Χίτλερ
στη γερμανική Καγκελαρία, οι Εβραίοι που σκοτώθηκαν από τα Τάγματα Εφόδου (Sturmabteilung-S.A.) ανέρχονται σε
δεκάδες, δίπλα σε πολυάριθμους τραυματισμένους: η βία κατά των αντιφρονούντων
(κομμουνιστές, συνδικαλιστές, φοιτητές, εργάτες, μάρτυρες του Ιεχωβά, ιερείς
και θρησκευόμενους κ.λπ.) δεν προκαλεί γενίκευση των επεισοδίων ρατσιστικής
μισαλλοδοξίας.
β) Το 1935 είναι το έτος των «Νόμων
της Νυρεμβέργης»: ορίζεται η έννοια του Εβραίου (σε αντίθεση με τον ορισμό της
αρίας φυλής), αρχίζει η απομόνωση και η απαλλοτρίωση των εβραϊκών περιουσιών. Η
εξώθηση στη μετανάστευση/απέλαση συνυπάρχει με μια σειρά αυξανόμενων
βιαιοπραγιών και παρενοχλήσεων, που δεν αποτελούν ακόμη κανόνα, καθώς ο ίδιος ο
νόμος προβλέπει εξαιρέσεις.
γ) Η Kristallnacht (Κρίσταλναχτ): δηλ. η «Νύχτα των Κρυστάλλων», μεταξύ
9ης και 10ης Νοεμβρίου 1938,
κατά την οποία ξεσπάει μια πραγματική αντισημιτική μανία, κυρίως εναντίον
εβραϊκών καταστημάτων και συναγωγών των οποίων οι Ναζί σπάνε βιτρίνες και
παράθυρα (που δικαιολογήθηκε ως αντίποινα για τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ, της
έδρας του κοινοβουλίου, για την οποία θεωρήθηκαν ένοχοι οι Εβραίοι),
προκαλεί γύρω στους εκατό νεκρούς και
οδηγεί περίπου σε 30.000 συλλήψεις και εκτοπίσεις Εβραίων σε στρατόπεδα
συγκέντρωσης.
δ) Η έναρξη του πολέμου (τον Σεπτέμβριο
του 1939) με την εισβολή στην Πολωνία, προκαλεί τον θάνατο πολλών χιλιάδων
Εβραίων και τον εγκλεισμό τους σε γκέτο που αποδεικνύονται πραγματικές πόλεις θανάτου.
Οι ίδιες οι ειδικές μονάδες των Ες Ες (Τάγματα Θανάτου), κυρίως υπεύθυνες για
τους θανάτους αυτούς, από τον Ιούνιο του 1941, μέσα σε λίγους μήνες, προκαλούν
πάνω από ένα εκατομμύριο θύματα Εβραίους στο σοβιετικό έδαφος που καταλήφθηκε
από τα ναζιστικά στρατεύματα (σήμερα μιλάμε για 1.500.000 Εβραίους που
σκοτώθηκαν σε ανοιχτό χώρο με μια σφαίρα στο σβέρκο).
ε) Τέλος, η λειτουργία του πρώτου
στρατοπέδου εξόντωσης στο Χέλμνο (στα τέλη του 1941) και η κατασκευή του
Άουσβιτς-Μπίρκεναου (ήδη από το καλοκαίρι του 1942) είναι σημάδια της έναρξης
της θανάτωσης σε βιομηχανική κλίμακα εκατομμυρίων ανθρώπων, κυρίως Εβραίων,
χωρίς γι’αυτό να παύσουν οι εκτελέσεις,
η εξόντωση από την εργασία (στα στρατόπεδα τιμωρίας καικαταναγκαστικής
εργασίας), από την πείνα και τις στερήσεις ή από τις επιδημίες (στα γκέτο που
ήταν ακόμα σε λειτουργία και στα στρατόπεδα).
Σύμφωνα με τα συγκλίνοντα στοιχεία
που προκύπτουν από την έρευνα των ιστορικών από την μεταπολεμική περίοδο μέχρι
σήμερα, τα στάδια της Τελικής Λύσης μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:
α)
Μεταξύ 1933 και 1940. Η επικράτηση της λεγόμενης «εδαφικής λύσης του εβραϊκού
ζητήματος».
1. Ορισμός του Εβραίου που συνεπάγεται έναρξη της βίας, μια διαδικασία
περιθωριοποίησης-διαχωρισμού και, για τις εύπορες εβραϊκές οικογένειες ή με
συγγενείς στο εξωτερικό τη μετανάστευση/απέλαση.
2. Οικονομική απαλλοτρίωση: δηλαδή δέσμευση των τραπεζικών
λογαριασμών, απαλλοτρίωση των βιομηχανιών, πάγωμα των ασφαλίσεων και της
ακίνητης περιουσίας, με αύξηση της εσωτερικής βίας, έναρξη των εγκλεισμών στα
πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ακόμη και εξώθηση στη μετανάστευση/απέλαση.
3. Εκτόπιση και συγκέντρωση στα γκέτο: έναρξη μαζικών απελάσεων εκτός
των εδαφών του Ράιχ, αύξηση της βίας, αύξηση του αριθμού των κρατουμένων στα
στρατόπεδα συγκέντρωσης για καταναγκαστική εργασία και τιμωρία, μείωση της
εξώθησης στη μετανάστευση/απέλαση στο εξωτερικό.
β) Μεταξύ 1941
και 1945. Εξέλιξη της διαδικασίας καταστροφής και επικράτηση της «Τελικής
Λύσης».
4. Εκτόπιση και συγκέντρωση στα στρατόπεδα εργασίας, τιμωρίας και στα
στρατόπεδα εξόντωσης. Έναρξη των σφαγών από τα Τάγματα Θανάτου (Άινζατσγκρούπεν) στα κατεχόμενα εδάφη
της Σοβιετικής Ένωσης.
5. Άμεση και μαζική εξόντωση από τα θανατηφόρα αέρια στα
στρατόπεδα εξόντωσης και από την καταναγκαστική εργασία στα μεικτά στρατόπεδα
(εργασίας, τιμωρίας και εξόντωσης, όπως του Άουσβιτς και Μαϊντάνεκ).
6. Πορείες θανάτου προς άλλα στρατόπεδα στο εσωτερικό του Ράιχ και
εξόντωση όσων δεν μπορούσαν να μεταφερθούν (στην τελική φάση του πολέμου και
λόγω της προέλασης των συμμάχων).
4. Η περίπτωση της Ελλάδας
Ο πόλεμος κατά της Ελλάδας ξεκίνησε
από τη φασιστική Ιταλία η οποία, μετά από μια απρόσμενη ήττα και με τη βοήθεια
των γερμανικών στρατευμάτων, κατέλαβε τον Απρίλιο του 1941 τη χώρα. Η χώρα
σύντομα χωρίστηκε σε τρεις ζώνες κατοχής: οι βόρειες περιοχές της Θράκης και
της Ανατολικής Μακεδονίας, όπου υπήρχαν 5.000-6.000 Εβραίοι, προσαρτήθηκαν στη
Βουλγαρία, ο ιταλικός στρατός εγκαταστάθηκε σε μια περιοχή ίση με τα δύο τρίτα
της χώρας (στην Αθήνα και στον Πειραιά, σε μέρος της Αττικής και στα
περισσότερα από τα νησιά του Αιγαίου, στο Ιόνιο, στη Δυτική Μακεδονία, στην
Ήπειρο, στη Θεσσαλία, στην Αιτωλοακαρνανία, στη Φωκίδα). Η γερμανική ζώνη, πολύ
λιγότερο εκτεταμένη (Ανατολική Θράκη, Θεσσαλονίκη και μέρος της Μακεδονίας) αριθμούσε
το μεγαλύτερο αριθμό Εβραίων, πάνω από 55.000. Μόνο στη Θεσσαλονίκη οι Εβραίοι
ήταν 53.000, ενώ στην ιταλική ζώνη κατοχής υπήρχαν 13.000 Εβραίοι.
Ήδη τον Οκτώβριο του 1941, ο Χίμλερ
(ο ανώτατος ηγέτης των Ες Ες) έλαβε από τον Χίτλερ την άδεια να επιχειρήσει εναντίον
των Εβραίων της Θεσσαλονίκης: τον Ιούλιο του 1942 οι άνδρες μεταξύ 18 και 48
χρόνων συνελήφθησαν και υποχρεώθηκαν να εργαστούν σε ελώδεις περιοχές
μολυσμένες από τη μαλάρια, όπου πολλοί πέθαναν από την πείνα και την αρρώστεια.
Άλλοι στάλθηκαν να εργαστούν στα μεταλλεία χρωμίου. Αυτή ήταν η αρχή. Ο Μαξ
Μέρτεν, ο στρατιωτικός επικεφαλής της γερμανικής ζώνης κατοχής, με τη
συνεργασία του αρχηγού των Ες Ες, Ντίτερ Βισλιτσένι και την εξαναγκαστική
βοήθεια του αρχιραβίνου της Θεσσαλονίκης Κόρετς, ξεκίνησαν τις επιχειρήσεις που
θα οδηγούσαν στην εξόντωση της κοινότητας στις 6 Φεβρουαρίου 1943: σήμανση των
Εβραίων, που υποχρεώνονται να καταγραφούν και να φέρουν διακριτικό σήμα,
εγκλεισμό και απομόνωση των Εβραίων σε γκέτο, κατάσχεση των επιχειρήσεων και
των εβραϊκών περιουσιών, απαγόρευση στους Εβραίους να βγαίνουν από το γκέτο,
που χωρίζεται σε διάφορες συνοικίες. Οι πιο φτωχοί, κλεισμένοι στο γκέτο κοντά
στο σταθμό, ήταν οι πρώτοι που εκτοπίστηκαν, αλλά ο Μέρτεν, ζητώντας τη
συνεργασία του Κόρετζ στις επιχειρήσεις εκτόπισης, του εξήγησε ότι οι Εβραίοι
δεν έπρεπε να ανησυχούν, γιατί θα ξεκινούσαν μια καινούργια ζωή στην Κρακοβία,
όπου οι Εβραίοι της περιοχής θα τους καλωσόριζαν με ανοιχτές αγκάλες. Θα
απομακρύνονταν μόνο τα επικίνδυνα άτομα που συνιστούσαν απειλή για τον στρατό
κατοχής. Έτσι, οι Εβραίοι ετοίμασαν τις αποσκευές τους, προσπάθησαν ακόμη και
να προμηθευτούν πολωνικά χρήματα, και με τάξη κατευθύνθηκαν στα τρένα.
Μεταξύ Μαρτίου και Αυγούστου του
1943, αναχώρησαν από τη Θεσσαλονίκη πολλά τρένα γεμάτα Εβραίους με προορισμό το
Άουσβιτς μέσω Βελιγραδίου και Βιέννης. Συνολικά, 46.000 Εβραίοι εκτοπίστηκαν
(ενώ ο ραβίνος Κόρετζ, από τους τελευταίους που εκτοπίστηκαν, οδηγήθηκε στο
Μπέργκεν Μπέλσεν, όπου και πέθανε λίγο μετά την απελευθέρωση του στρατοπέδου).
Τα γερμανικά Ες Ες κατήγγελλαν
ωστόσο τη στάση των ιταλικών κατακτητών που σε οποιαδήποτε ζώνη κατοχής
αρνούνταν να εκτοπίσουν τους Εβραίους (13.000 συνολικά).
Στα τέλη Ιουλίου, ο στρατηγός
Μπαντόλιο διαδέχτηκε τον Μουσολίνι και στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 η Ιταλία άλλαξε
στρατόπεδο και έγινε εχθρός του γερμανικού στρατού, ο οποίος σε όλη την περιοχή
της Μεσογείου ακινητοποίησε, αφόπλισε και, όπως συνέβη στην Κεφαλονιά, εξόντωσε
μεγάλο μέρος από τα ιταλικά στρατεύματα. Έτσι, σε όλη τη ζώνη ιταλικής κατοχής,
στην Ελλάδα, στην Αλβανία, στο Μαυροβούνιο και στα Δωδεκάνησα, 16.000 Εβραίοι, εκτός
των άλλων πολιτών, πέρασαν υπό γερμανική κυριαρχία. Οι μαζικές εκτοπίσεις
ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1944. Τελευταίοι εκτοπίστηκαν με χρονολογική σειρά οι
Εβραίοι της Ρόδου, οι οποίοι αναχώρησαν τον Ιούλιο του 1944, όταν πλέον η
Γερμανία έχανε τον πόλεμο και η εξόντωση των Εβραίων είχε σταματήσει. Οι Εβραίοι
της Ρόδου έφτασαν στο Άουσβιτς στα μέσα Αυγούστου. Στο σύνολο, από την Ελλάδα
και από τη Ρόδο εκτοπίστηκαν περίπου 60.000 Εβραίοι, ενώ οι επιζώντες ήταν ίσως
λιγότεροι από 12.000 (αν συμπεριλάβουμε και τους Εβραίους της Αλβανίας).
5.
Η ευθύνη των ιταλικών στρατευμάτων και τα εγκλήματα που διεπράχθησαν στην
Ελλάδα
Το συνοπτικό αυτό πλαίσιο θα μας
έκανε να σκεφτούμε ότι οι Ιταλοί στρατιώτες, αν και κατέλαβαν στρατιωτικά την
Ελλάδα μετά από έναν επιθετικό πόλεμο, στην πραγματικότητα, υπερασπιζόμενοι
τους Εβραίους στα εδάφη τους, συμπεριφέρθηκαν ως δίκαιοι άνθρωποι.
Δεν είναι ακριβώς έτσι. «Η κοινή
αίσθηση μάς δίνει μια εικόνα του Ιταλού στρατιώτη κατακτητή μερικές φορές
γκροτέσκα, αλλά πάντα και σε κάθε περίπτωση καθησυχαστική» (γράφει η ιστορικός Lidia
Santarelli), προσφέροντάς μας και μέσα από ταινίες και ιστορίες την εντύπωση
ότι ο στρατιώτης του φασιστικού βασιλικού στρατού, μακριά από το σπίτι του,
ήταν πάντα έτοιμος να συναδελφωθεί με τους κατοίκους των κατακτημένων περιοχών,
για να αναπαράξει μακριά από το σπίτι τη ζεστασιά των οικογενειακών δεσμών.
Στην πραγματικότητα, ο ιταλικός
στρατός στα κατεχόμενα εδάφη εξαπέλυσε έναν πόλεμο εναντίον αμάχων, συχνά
ανελέητο: από τους μαζικούς βομβαρδισμούς που διατάχθηκαν από τον Μουσολίνι για
να «καταστρέψει και να ισοπεδώσει [...] όλα τα αστικά κέντρα άνω των 10.000
κατοίκων», στην αρπαγή των τροφίμων και τη χρηματοοικονομική λεηλασία που
οδήγησαν στη φτώχεια, στην πείνα και στον θάνατο μεγάλα τμήματα του πληθυσμού
μέχρι τα αυστηρά κατασταλτικά μέτρα που συνίσταντο σε βασανιστήρια, εκτελέσεις,
αντίποινα και βιαιοπραγίες εναντίον ανυπεράσπιστων γυναικών και παιδιών. Στο
στρατόπεδο συγκέντρωσης της Λάρισας, που λειτούργησε από τον Αύγουστο του 1941,
υπήρξαν περισσότερα από 1.000 θύματα πολίτες. Δραματική ήταν και η σφαγή στο
χωριό Δομένικο, στις 16 Φεβρουαρίου 1943, της οποίας η ιστορία που
αναπαραστάθηκε πρόσφατα σε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο: Ο βρώμικος πόλεμος του Μουσολίνι του σκηνοθέτη Τζοβάνι
Ντονφραντσέσκο, απορρίφθηκε από την ιταλική ραδιοτηλεόραση Rai. Δομένικο, Τσιότσος,
Δομοκός, Οξύνεια, Άργος Ορεστικό, Νεάπολη είναι μερικά ονόματα περιοχών που
υπέστησαν μακρά σειρά αιματοχυσιών από τον ιταλικό στρατό κατοχής. Πάνω από
τετρακόσια χωριά υπέστησαν ολική ή μερική καταστροφή και είναι καλό ένας Ιταλός
συγγραφέας και ιστορικός να το θυμίζει αυτό εδώ σήμερα, σε ελληνικό έδαφος.
Γιατί στην Ιταλία αυτή η φρίκη
είναι ακόμα και σήμερα άγνωστη στους περισσότερους ή υποτιμάται και γιατί η
μνήμη, όταν έρχεται αντιμέτωπη με την ιστορία, έχει ακριβώς αυτό το καθήκον, να
μας κάνει να καταλάβουμε ποιοι υπήρξαμε και πώς θα πρέπει να είμαστε σήμερα.
Η ανάμνηση και η απόδοση τιμής στα
θύματα του παρελθόντος είναι συχνά μια συλλογική-κοινή πράξη που προσφέρει
ικανοποίηση. Το να ασχοληθεί κανεί με τα σημερινά θύματα, με τις καθημερινές
αδικίες γύρω μας είναι πολύ πιο δύσκολο.
Η ανάκτηση του παρελθόντος δεν έχει
άρα νόημα από μόνη της, αλλά όπως συμβαίνει με την ιστορική του γνώση, είναι τα
μεμονωμένα άτομα και οι ομάδες που το ανασυνθέτουν και το διερευνούν για να το προσδιορίσουν.
Αν απομείνει μόνο ένα μνημείο ή μια αναμνηστική επιγραφή,
το παρελθόν μας κινδυνεύει να μην μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το
παρόν και τον ρόλο μας μέσα στο σήμερα. Πιστεύω ακόμα ότι η δημόσια ή ιδιωτική
αναφορά στο παρελθόν θα μας χρησιμεύσει ως παράδειγμα μόνο αν μας εμπλέξει
προσωπικά και μας επιδείξει ότι εμείς ή εκείνοι με τους οποίους ταυτιζόμαστε
δεν υπήρξαμε πάντοτε ενσάρκωση του καλού.
Να λοιπόν που είναι απαραίτητο να ολοκληρώσουμε
αυτόν τον προβληματισμό, με τον οποίο προσπάθησα να ανασυνθέσω το ιστορικό
πλαίσιο από το οποίο γεννήθηκε το βιβλίο μου για παιδιά «Ένα κορίτσι στο
Άουσβιτς», με τη μνήμη στραμμένη σε εκείνους τους Έλληνες που υπήρξαν θύματα
της κατακτητικής επιθυμίας της φασιστικής Ιταλίας, η οποία συνεργάστηκε ευρέως με
τη ναζιστική Γερμανία στον ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίων των πολιτών και
εναντίον των λαών που θεωρήθηκαν φυλετικά κατώτεροι.
Γνωρίζουμε καλά, ακριβώς από εκείνες
τις ιστορίες Εβραίων και πολιτών που σκοτώθηκαν στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου, ότι σήμερα, για να μελετήσουμε τα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο,
θα πρέπει να τα δούμε από την πλευρά των θυμάτων.
Δεν μπορεί να υπάρξει έννοια έθνους,
Ευρώπης, δίκαιης κοινωνίας, θρησκείας
που να θεμελιώνεται σε εγκλήματα που διεπράχθησαν σε βάρος ανδρών και γυναικών,
ανυπεράσπιστων νέων και παιδιών.
Αυτό, τελειώνοντας, είναι το
δίδαγμα που μπορούμε να αποκομίσουμε από το παρελθόν μας με τους πολέμους του 20ού
αιώνα.
(*) Μετάφραση: Χριστίνα Ταμπουρατζή.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook