Εξ ετητυμίης άρχεσθαι
και ψευδηγορίας παύεσθαι
ΑΛΗΘΕΙΑΣ
ΕΓΚΩΜΙΟΝ
Γράφει ο καθηγητής
φιλόλογος Πέτρος Ιωαννίδης
Η ζωή μας αποκτά
νόημα και ουσία όταν αναζητούμε την αυθεντική, γνήσια, αληθινή αιτία / ρίζα /
καταγωγή όλων των πραγμάτων. Και γι’ αυτήν πρέπει να αγωνιζόμαστε μέχρι την
δύση μας.
«Ψεύσομαι, ἦ ἔτυμον
ἐρέω; κέλεται δέ με θυμός»
(Όμηρος,
ΙΛΙΑΣ, Κ, στ. 534).
Ο Νέστορας απευθυνόμενος στους ηγήτορες
και μέδοντες των Αργείων (αρχηγούς και κυβερνήτες) εκφράζει την έντονη ανησυχία
του για τον Οδυσσέα και τον Διομήδη, οι οποίοι σκότωσαν τον κατάσκοπο του
Έκτορα, Δόλωνα και του άρπαξαν τα γρήγορα άλογά του, με ένα δίλημμα: «Να πω ψέματα ή την αλήθεια; η ψυχή μου όμως με παρακινεί να μιλήσω».
«Ψεύδεα μή βάζειν, τά δ᾽ἐτήτυμα πάντ᾽ἀγορεύειν».
(Φωκυλίδης, τέλος 6ου- αρχή 5ου αι.
“ΓΝΩΜΑΙ”, 7,
Μιλήσιος ποιητής - γνωμικολόγος).
(= Να μη
λέτε ψέματα, αλλά να δημοσιεύετε/ανακοινώνετε επίσημα την πάσα αλήθεια).
Η αλήθεια
είναι ανάγκη να λέγεται σε κάθε στιγμή και σε κάθε περίσταση. Ο Πλάτωνας στο έργο του “Θεαίτητος” 151d, 3, υποστήριζε χωρίς
κανέναν ενδοιασμό πως σε καμμία περίπτωση δεν επιτρέπεται το ψεύδος: «ἀλλά μοι ψεῦδός τε συγχωρῆσαι καί ἀληθές ἀφανίσαι
οὐδαµῶς θέµις» (= αλλά να αφήσω να περάσει/ανεχθώ το ψεύδος και να
εξαφανίσω την αλήθεια, αυτό με κανένα τρόπο δεν είναι θεμιτό και δίκαιο).
Η αλήθεια
είναι κρηπίδωμα της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Άτομα και λαοί που ερείδονται
στην αλήθεια προοδεύουν, γιατί αυτή τους προφυλάσσει από σφαλερές γνώμες και
πλάνες. Προσιδιάζει σε ανθρώπους με ελεύθερο και γενναίο φρόνημα. Το ψέμα
αντίθετα χαρακτηρίζει ανθρώπους δειλούς και δουλόφρονες.
“ΦΙΛΟΨΕΥΔΗΣ
ή ΑΠΙΣΤΩΝ” (167/168 μ. Χ.)
Σ’ αυτό το
διαλογικό του έργο ο Λουκιανός
σατιρίζει την εισβολή του Μυστικισμού
και της Λαϊκής Δεισιδαιμονίας στην
τάξη των μορφωμένων της εποχής του και διακωμωδεί την Ευπιστία που επικρατούσε τότε. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως
δραματικό πλαίσιο την ασθένεια του εύπορου
Αθηναίου Ευκράτη, για να συγκεντρώσει τους φιλοσόφους.
Ο διάλογος
εκτυλίσσεται μεταξύ επτά ανδρών, του Τυχιάδη
(Λουκιανού), του Φιλοκλή, του Δεινόμαχου, του Κλεόδημου, του Ίωνα, του
Αριγνώτου και του Αντιγόνου (γιατρού) και πέρα από τα
ευτράπελά του στοιχεία αποτελεί αντιπαράθεση δύο διαφορετικών αντιλήψεων του
κόσμου. Απ᾽ τη μια η Δεισιδαιμονία,
η εικόνα ενός σκοτεινού κόσμου, όπου υπεράνθρωπες δυνάμεις καταδυναστεύουν,
τρομοκρατούν αλλά και βοηθούν τον άνθρωπο που γνωρίζει να τις δεσμεύει με
μαγικά τεχνάσματα, με φυλακτά και ξόρκια. Απ᾽ την άλλη η Ορθολογιστική και Επιστημονική θεώρηση του κόσμου, η οποία
εμπιστεύεται τις ανθρώπινες αισθήσεις και τη λογική και αρνείται να δεχτεί την
ύπαρξη τέτοιων φαινομένων.
Οι φίλοι που
τον επισκέφθηκαν, ανάμεσά τους και φιλόσοφοι, μιλούσαν για παράδοξες θεραπείες
με ξόρκια και μάγια. Η σατιρική εντύπωση προκύπτει από τις ιστορίες που οι
φιλόσοφοι αυτοί αράδιαζαν και τη σοβαρότητα με την οποία τις έλεγαν, για να
πείσουν τον μόνο “απιστούντα”,
Σκεπτικιστή - Δυσπιστούντα, τον Τυχιάδη,
δηλ. τον Λουκιανό (άλλο ένα
προσφιλές και ευφυές όνομα/persona, που διαλέγει για τον εαυτό του). Μέσα σε
μια ατμόσφαιρα όπου οι φιλόσοφοι αφηγούνται παράδοξα “συμβάντα” με λεπτομέρειες
και περίεργους συνδυασμούς και που παρουσιάζονται να πιστεύουν στη δύναμη όλων
των υπερφυσικών στοιχείων, υπάρχει ο Περιπατητικός,
ο Στωικός, ο Πλατωνικός και ο Πυθαγόρειος,
απουσιάζει όμως ο Επικούρειος. Έτσι,
παρουσιάζει μια όψη των φιλοσόφων που μπορούν να πιστεύουν σε μαγικές θεραπείες,
από ξόρκια ως θαύματα. Η φιλοσοφική διδασκαλία δεν στάθηκε ικανή να τους
απαλλάξει από τέτοιου είδους συγχύσεις και φόβους, που γεννιούνται όταν
απουσιάζει ο ορθός λόγος. Αυτό που λέει στον επίλογό του, ότι ο ορθός λόγος βοηθάει και σώζει, είναι και
η αφετηρία του έργου.
Το επιμύθιο (κεφ. 40) του σατιρικού
διαλόγου είναι διαχρονικό και επίκαιρο και αποτελεί το ηθικό δίδαγμα όλου του
έργου. Το απευθύνει ο Τυχιάδης (Λουκιανός) στο φίλο του Φιλοκλή· αυτό πρέπει να
̓ναι και το αξίωμα κάθε σύγχρονου εχέφρονος ανθρώπου.
«Ἀλλά θαρρῶμεν, ὦ φιλότης, μέγα τῶν τοιούτων ἀλεξιφάρμακον
ἔχοντες τήν ἀλήθειαν καί τόν ἐπί πᾶσι λόγον ὀρθόν, ι ὦ χρωµένους ἡµᾶς οὐδέν µή
ταράξῃ τῶν κενῶν καί µαταίων τούτων ψευσµάτων».
(= Ας μην
ανησυχούμε, φίλε μου, γιατί έχουμε κατά των τοιούτων περιπτώσεων αλεξιφάρμακο
την αλήθεια και τον περί πάντων ορθό λόγο, και χάριν αυτών καθόλου δεν θα μας
ταράξουν τα ανόητα και μάταια αυτά ψεύδη).
Οι
φιλοσοφικοί του διάλογοι, χωρίς ο ίδιος να είναι πλατωνιστής, έχουν επηρεαστεί
από τους πλατωνικούς διαλόγους. Είναι
θαυμαστής των Επικουρείων, γιατί αυτοί πολέμησαν τις δεισιδαιμονίες υπό
οιανδήποτε μορφή. Ένα από τα θέματα των κειμένων του είναι ο παραλογισμός
των ανθρώπων απ’ τη Δεισιδαιμονία. Η
μόνη κραυγή διαμαρτυρίας μέσα στο σκοτάδι του Μυστικισμού και των Προλήψεων
είναι αυτή των Επικουρείων. Ο Λουκιανός δημιούργησε μια σατιρική
πραγματικότητα, που αντανακλά την πραγματικότητα του 2ου μ.Χ. αιώνα. Η
φιλοσοφία στάθηκε από τους παράγοντες της ηθικής και θρησκευτικής επιδίωξης του
ανθρώπου, σε μια εποχή διαποτισμένη από έντονη θρησκευτικότητα και μυστικισμό,
την οποία ο Λουκιανός από ιδιοσυγκρασία έκρινε και περιγέλασε.
Με το Λουκιανό ο Αρχαίος Ελληνικός
Πολιτισμός βρήκε προτού σβήσει την κριτική ματιά που όφειλε να ρίξει στον εαυτό
του.
Η Ύστερη Αρχαιότητα (2ος - 3ος μ.Χ. αιών)
ήταν μια εποχή μεγάλων αλλαγών. Ένας χώρος σύγκρουσης αλλά και σύγκρασης
νοοτροπιών και τρόπων ζωής. Άνθρωποι με πολύτροπες καταβολές και οράματα
βρέθηκαν στοιβαγμένοι πάνω σε έναν επίπεδο κόσμο, που με το πολιτικό σχήμα της
ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τη σημασία της οικουμενικότητας, κατέλυε ή
“ερμήνευε” τη διαφορετικότητά τους, σύμφωνα με ρευστούς κανόνες και
περιστασιακά κριτήρια. Εκτεθειμένος στα
αντιφατικά πνεύματα και ρεύματα που τώρα σάρωναν το κατάλυμά του, ο καθένας
πρόβαλε τη δική του αντίσταση, όπως και όσο μπορούσε, ώσπου από την πολυφωνία
της διαμαρτυρίας γεννήθηκε η συμφωνία για τη Νέα
Τάξη Πραγμάτων της γης και του ουρανού.
«Τό ἀνετυμολογήτως
ζῆν οὐκ εὖ ζῆν»
Μια αναφορά της λέξης “ἐτητυμίη”, από το έργο “Αἴτια”
Fragment 75, line 76, «πρέσβης ἐτητυμίῃ
μεμελημένος», που σημαίνει (γέρων που ενδιαφέρεται/επιμελείται την
αλήθεια), μου πρόσφερε το εμπύρευμα (προσάναμμα) για τον τίτλο του σημερινού
άρθρου. Ανήκει στον Καλλίμαχο του Βάττου
(Βαττιάδη), (310-240), Κυρηναίο ποιητή και επιγραμματοποιό, εκπρόσωπο της
Αλεξανδρινής ποίησης, ο οποίος άκμασε την εποχή των Πτολεμαίων Φιλαδέλφου Β’
και Ευεργέτου Γ’. Η Κυρήνη ήταν
αποικία της Θήρας και αποικίστηκε από τον Βάττο.
Τα “Αἴτια” είναι αυτοτελείς αιτιολογικές
διηγήσεις σε ελεγειακό μέτρο, που αναπτύσσονται σε (4) βιβλία έκτασης 4000
στίχων. Το έργο του Καλλιμάχου περιλαμβάνει 800 τόμους (κύλινδροι παπύρου). Είναι ο πολυγραφέστερος συγγραφέας όλης της
Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και ο πρώτος Εγκυκλοπαιδιστής του κόσμου. Η βασική αρχή
της συγγραφής του, που ήταν: “ἀμάρτυρον οὐδέν ἀείδω” (= δεν θα απαγγείλω /
γνωστοποιήσω τίποτε το αναπόδεικτο/ ατεκμηρίωτο / αστοιχειοθέτητο), αποτελεί
και δική μας αρχή και στόχο.
Η “Ἐτητυµίη” είναι καθ’ ημάς η πιο
σπουδαία και περιπόθητη λέξη, δυστυχώς, σπάνια και άγνωστη στην εποχή μας.
Είναι η διαδικασία και το αποτέλεσμα της επιστημονικής αναζήτησης της
προέλευσης των λέξεων, ήτοι της αρχικής ρίζας και της πρώτης σημασίας τους, με
απώτερο στόχο την αναγωγή τους στον αρχικό - πρωτογενή τύπο (ρίζα, θέμα).
Έπρεπε να αποτελεί για εμάς άμεση (εσφαλμένως λέγεται πρώτη) προτεραιότητα,
γιατί είναι προτέρημα / αρετή να έχουμε έτυμες
κοινωνίες (πραγματικές και όχι φανταστικές, εικονικές - virtual reality)
και έτυμους ανθρώπους (ειλικρινείς,
αληθινούς, αυθεντικούς, αψευδείς) και όχι
έτοιμους, που τα θέλουν όλα έτοιμα ή να τα βρίσκουν χωρίς κόπο, λόγω
οκνηρίας/ραθυμίας, τυποποιημένα/παρασκευασμένα για μαζική κατανάλωση κατ’
αντιδιαστολή με ό, τι εμείς οι ίδιοι ανακαλύπτουμε και δημιουργούμε.
Ἐτητυµίη:
ποιητικός τύπος αντί ἐτητυμία =
αλήθεια, γνησιότητα, αυθεντικότητα, πραγματικότητα, ειλικρίνεια, αψεύδεια.
Παράγεται από το επίθετο ἐτήτυμος, ον,
εκτεταμένο ποιητικό τύπο του ἔτυμος, ον
= αληθής, βέβαιος, ακριβής, αψευδής. Υπάρχει και επίρρημα ἐτητύμως, ιδίως στους τραγικούς ποιητές, με τη σημασία: αληθώς,
αληθινά, πραγματικώς, πράγματι, όντως, τω όντι. Όλα τα προηγούμενα παράγονται
από το επίθετο ἐτός -ή -όν ή ἐτεός -ά -όν = αληθής, πραγματικός,
γνήσιος· τό ἔτυµον = ετυμολογία (ως
ουσιαστικό η πρώτη ρίζα και η αρχική σημασία των λέξεων ως εξάγεται από την
προέλευσή τους)· ἐτυµηγορία = το να
λέει κάποιος την αλήθεια, αληθινολογία, φιλαλήθεια, κρίση, απόφαση δικαστική· ἐτυµότης = η προκύπτουσα αληθινή
σημασία λέξης από την ετυμολογία της· ἐτυµολόγος
= ο μελετών την ετυμολογίαν. Ο
ετυμολόγος είναι και ετοιμολόγος ή ευρε(η)σίλογος. Ο Εὑρέσιος Ζεύς είναι προσωνυμία του Δία ως προστάτη και παρόχου των
επινοήσεων, εφευρέσεων, ευρεσιτεχνιών.
Όλοι οι
ανωτέρω τύποι ανάγονται στη ρίζα ἐσ-
(πρβλ. λατινικά es -se|, από την
οποία ἐσ-μί > ἐμ-μί > εἰμί = είμαι, υπάρχω. Ἐσ-σί
> ἐ-σί > εἶ. Ἐτυμώνιον = ἀληθές
(Ησύχιος, Λεξικό). Ἐτύμως = αληθώς,
ετυμολογικώς.
Το ἐτήτυμος σχηματίζεται με αναδιπλασιασμό
από το ἔτυμος - ἐτεήτυμος. Άλλες
λέξεις που σχηματίζονται κατά τον ίδιο τρόπο Ἀλκομένη και Ἀλαλκομένη
(η Αθηνά, από το ἀλαλκεῖν = η
αποκρούουσα, η προστατεύουσα, η έχουσα αμυντική δύναμη αόρ. β΄του ρήμ. ἀλέξω), Ἑκαβελέτης και Ἑκατηβελέτης
(ο Απόλλων, ὁ ἑκάς βάλλων), ἀτάλλω και ἀτιτάλλω (= ανατρέφω, περιποιούμαι, αυξάνομαι), ἀτίω και ἀτιτέω και ἀτίζω (= δεν
τιμώ, αψηφώ, περιφρονώ), εδή και εδωδή (= τροφή, φαγητό), ἀτηρός και ἀταρτηρός (= φθονερός, ολέθριος, καταστρεπτικός).
Γι’ αυτό και
εμείς έχουμε επιλέξει ως προμετωπίδα του άρθρου μας το: “ΕΤΥΜΟΛΟΓΩ ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ”.
ΠΗΓΗ:
Εφημερίδα «ΕΒΔΟΜΗ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ»,
6.10.2018, από την στήλη του «ΕΤΥΜΟΛΟΓΩ
ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ - ἄπιτε»!
ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: αληθεια, ψευδος, ψεμμα, ψεμα, Ιωαννιδης
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook