Η τσακώνικη διάλεκτος και οι δράσεις του Αρχείου Τσακωνιάς - Η τσακώνικη (απόγονος της αρχαίας δωρικής διαλέκτου της Λακωνίας) εντάσσεται στις γλώσσες υπό εξαφάνιση - Το ιδίωμα Προποντίδας - της Στρ. Ρήγα

Η τσακώνικη διάλεκτος

και οι δράσεις

του Αρχείου Τσακωνιάς

Η τσακώνικη

(απόγονος της αρχαίας δωρικής

διαλέκτου της Λακωνίας)

εντάσσεται στις γλώσσες υπό εξαφάνιση

Το ιδίωμα Προποντίδας

Της Στρατηγούλας Ρήγα (*)

Ο όρος Τσακώνικη διάλεκτος δεν απαντάται στα τσακώνικα. Είναι ένας μεταγενέστερος όρος που δόθηκε από τους μελετητές. Οι φυσικοί ομιλητές όταν αναφέρονται στα τσακώνικα χρησιμοποιούν την έκφραση: Α γρούσσα νάμου, που σημαίνει «η γλώσσα μας». Επί πλέον, η Τσακώνικη εντάσσεται στις γλώσσες υπό εξαφάνιση σύμφωνα με την Unesco. Επίσης, «ντοπιολαλιά δεν σημαίνει γλωσσική έκφραση κατώτερου επιπέδου. Ντοπιολαλιά σημαίνει γλωσσικός πλούτος και έκφραση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας των ομιλητών ενός τόπου.» όπως επισημαίνει η κ. Αγγελική Ράλλη, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Αυτή η πρόταση ταιριάζει απόλυτα με το παράδειγμα της Τσακώνικης αφού η ίδια αποτέλεσε και αποτελεί αρωγός των εθίμων και του πολιτισμού των Τσακώνων.

Ο επίσης ιδιαίτερος τσακώνικος χορός,
σε ελληνικό γραμματόσημο του 2012.

1. Καταγωγή της διαλέκτου

Ήδη από τις πρώτες αναφορές στη διάλεκτο γίνεται λόγος για την αρχαιοελληνική της καταγωγή.

Τα Τσακώνικα αποτελούν μία από τις πιο ιδιαίτερες και ενδιαφέρουσες περιπτώσεις νεοελληνικής διαλέκτου. Εμφανίζοντας εντυπωσιακές διαφορές από την κοινή νεοελληνική και τις υπόλοιπες διαλέκτους, ηχούν για αρκετούς, μη φυσικούς ομιλητές ως ένα είδος δυσνόητης, σχεδόν εξωτικής γλώσσας Τζιτζιλής (2000: 15).  

Επιπρόσθετα, χαρακτηρίζεται ως αρχαιοπρεπής, αφού εν αντιθέσει με τις άλλες διαλέκτους δεν προέρχεται από την ελληνιστική κοινή αλλά θεωρείται απόγονος της αρχαίας δωρικής διαλέκτου της Λακωνίας. Έτσι σύμφωνα με τον Χόρροκς (2011), η δωρική υπέστη διάσπαση από την οποία προήλθαν διάφορες δωρικές κοινές, μία εκ των οποίων είναι τα Τσακώνικα. Ακόμα, σύμφωνα με τον Browning (1995), είναι πιθανό τον 6^ο αι. π.Χ να μιλιόταν στην περιοχή μια αρκετά δωρίζουσα κοινή γλώσσα, αν όχι η γνήσια δωρική.

Μετά τον 4^ο αι. π.Χ εξ αιτίας του ολοένα αυξανόμενου γοήτρου τόσο της αττικής διαλέκτου όσο και της συγγενικής της ιωνικής, οι υπόλοιπες αρχαιοελληνικές διάλεκτοι αρχικά συρρικνώνονται και στη συνέχεια εξαφανίζονται. Περίπου τον 3^ο αι. π.Χ έως τον 3^ο αι. μ.Χ, δηλαδή κατά την ελληνιστική περίοδο, δημιουργείται μια κοινή γλώσσα, η ελληνιστική κοινή. Από αυτή, έχουν προέλθει οι σημερινές νεοελληνικές διάλεκτοι όπως η Κρητική, Κυπριακή, καθώς ακόμα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές , όπως η Grico και Greco, στη Ν. Ιταλία.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω κάποιες λέξεις που επιβεβαιώνουν την αρχαία ελληνική καταγωγή της διαλέκτου.

Παραδείγματα τσακώνικων λέξεων

ύο (νερό) < ύδωρ

 μάτη (μητέρα) < μήτηρ

 σάτη (κόρη) < θυγάτηρ

Η Τσακώνικη διάλεκτος ομιλήθηκε και μιλιέται μέχρι και τις μέρες μας στην περιοχή της Τσακωνιάς. Η περιοχή της Τσακωνιάς γεωγραφικά καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της Κυνουρίας, που με τη σειρά της βρίσκεται νοτιοανατολικά του νομού Αρκαδίας.

2. Λόγοι διατήρησης της διαλέκτου

Το ερώτημα πολλών μελετητών ήδη από 19^ο αιώνα ήταν πώς τα τσακώνικα κατάφεραν μέσα στο πέρας του χρόνου να διατηρήσουν τον αρχαϊκό τους χαρακτήρα με πολλά στοιχεία από τη δωρική. Μεταξύ των πρώτων Ελλήνων μελετητών ενδεικτικά αναφέρω, τους Οικονόμου (1870), Χατζιδάκι (1892, 1905) και λίγο αργότερα τον Αναγνωστόπουλο (1924). Έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες κατά καιρούς πάνω σε αυτό το ερώτημα.

Σύμφωνα με μια πρώτη άποψη Άμαντος (1921), η ιδιαίτερη γεωμορφολογία της περιοχής, δηλαδή το δύσβατο, άγονο και οι μεγάλοι ορεινοί όγκοι, απομόνωσαν τους Τσάκωνες καθιστώντας τους ασφαλείς, καθώς, δεν μπορούσαν να προσπελάσουν εύκολα οι εισβολείς. Αυτό μπορούμε και σήμερα να το παρατηρήσουμε με μια περιήγηση στα Τσακωνοχώρια που βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της περιοχής της Τσακωνιάς, όπως είναι η Σίταινα, η Καστάνιτσα, και ο Πραστός. Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι το Λεωνίδιο έγινε πρωτεύουσα της Τσακωνιάς μετά την καταστροφή του Πραστού από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ το 1826.

Κατά μία δεύτερη άποψη, που αναφέρει ο Κωστάκης (1951), ο εκχριστιανισμός των Τσακώνων έγινε μετά τον 9^ο αι. μ.Χ. με αποτέλεσμα ως ειδωλολάτρες να αποφεύγουν τις προσμίξεις με άλλους πληθυσμούς, μένοντας απομονωμένοι.

Τρίτον, ένας άλλος παράγοντας που συντέλεσε σημαντικά στο γεγονός να είναι απομονωμένοι οι Τσάκωνες, ήταν, ότι η διάνοιξη δρόμων που να ενώνουν την Τσακωνιά με τις γύρω περιοχές έγινε περίπου τον 20^ο αιώνα.

Τέταρτον, οι ίδιοι οι Τσάκωνες διασφάλισαν την επιβίωση της διαλέκτου τους. Οι γονείς μιλούσαν στα παιδιά τσακώνικα, έλεγαν παραμύθια στα τσακώνικα, τα βρέφη τα νανούριζαν στα τσακώνικα καθώς και μοιρολογούσαν στα τσακωνικά.

Παρά την έντονη επιβολή της Νέας Ελληνικής και της εντύπωσης που δημιουργήθηκε ότι τα τσακώνικα αποτελούν κατώτερη γλώσσα τόσο στη μίκρο-κοινωνία του σχολείου όσο και στην ευρύτερη κοινωνία, τα τσακώνικα κατάφεραν να διατηρηθούν μέσα από το αξιέπαινο έργο, τόσο ντόπιων όσο και των μελετητών που ασχολήθηκαν με την καταγραφή τους.

Ουσιαστικά, λοιπόν, κυρίως γεωγραφικοί κι ύστερα κοινωνικοί λόγοι επέτρεψαν στη διάλεκτο να διατηρηθεί.

3. Επιδράσεις της Τσακώνικης διαλέκτου

Ας δούμε ποιες είναι οι επιδράσεις της διαλέκτου.

Επίδραση από την αρχαία ελληνική, καθώς η τσακωνική κατάγεται από την αρχαία δωρική διάλεκτο της Λακωνίας, είναι φυσικό ότι περιέχει στο λεξιλόγιό της (κυρίως το μητροπολιτικό ιδίωμα) αρκετές λέξεις που ανάγονται σε αντίστοιχες της αρχαίας ελληνικής, έχοντας, βέβαια, αυτές υποστεί τις αλλαγές (φωνολογικές, μορφολογικές) που υπαγορεύουν τα χαρακτηριστικά του συστήματος της. Όπως χαρακτηριστικά είδαμε στα παραπάνω παραδείγματα (π.χ. τροπή του η  α και του θ σ).

Η επιρροή της τουρκικής είναι σχετικά μικρή, λόγω της καθαρότητας του πληθυσμού (Κωστάκης 1951: 191), και είναι μεγαλύτερη στα τσακώνικα της Προποντίδας, για ευνόητους λόγους.

Επιπλέον, την επίδραση της ιταλικής μπορούμε να την εντοπίσουμε στο λεξιλόγιο της διαλέκτου (π.χ. κολέγα ‘φίλος’ και φανίλια ‘οικογένεια’).

Τέλος, επίδραση από την κοινή νεοελληνική καθώς και λεξιλογικά η διάλεκτος έχει επηρεαστεί με την πάροδο των χρόνων σε μεγάλο βαθμό από την κοινή νεοελληνική (με τις αντίστοιχες λέξεις, βέβαια, προσαρμοσμένες -λιγότερο ή περισσότερο- στις φωνολογικές και μορφολογικές ιδιοτυπίες του συστήματος) (π.χ. αυτοκίνητε ‘αυτοκίνητο’).

4. Ιδιώματα της τσακώνικης διαλέκτου

[O όρος ιδίωμα θα αναφέρεται μόνο σε ενδοδιαλεκτικές διαφοροποιήσεις, για πρακτικούς λόγους.]

Επί πλέον η διάλεκτος διαθέτει τρία ιδιώματα ή τρεις παραλλαγές.

Το βόρειο ιδίωμα: που ομιλείται στα χωριά Καστάνιτσα και Σίταινα.

Το νότιο ιδίωμα: που ομιλείται στα χωριά Λεωνίδιο, Πραματευτή, Μέλανα, Σαπουνακαίϊκα, Τυρός, Πραστός, Άγιος Ανδρέας. Το ιδίωμα έχει τους περισσότερους ομιλητές και συνιστώντας το κατ' εξοχήν τσακωνικό ιδίωμα, την «πρωτοτυπική», αντίληψη του όρου τσακωνική (Χαραλαμπόπουλος, 1980: 3).

Τέλος, το ιδίωμα Προποντίδας, που τα τσακώνικα χρησιμοποιούνταν ως τα χρόνια της Μικρασιατικής καταστροφής στα χωριά Βάτκα και Χαβουτσί, που βρίσκονται στα μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή ήρθαν στην Ελλάδα οι πρόσφυγες από τις περιοχές αυτές, εγκαταστάθηκαν στα Σέρβια του νομού Κοζάνης και στο Χιονάτο του νομού Καστοριάς.

5. Ενδεικτικά κάποιοι μελετητές της διαλέκτου και κάποια έργα τους.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφερθώ ενδεικτικά σε κάποιους μελετητές και κάποια έργα τους. Έτσι:

ü Το 1870 ο Θ. Οικονόμου εκδίδει την πρώτη γραμματική της Τσακώνικης διαλέκτου, ενώ το 1881 ο Μ. Δέφνερ εκδίδει την Τσακώνικη Γραμματική και το 1923 το Λεξικόν της Τσακώνικης διαλέκτου.

ü Επιπλέον, το 1892, και το 1905 ο Γ. Χατζιδάκης εκδίδει μελέτες και άρθρα με αναφορά στην Τσακώνικη διάλεκτο.

ü Ενώ, το 1926 ο Φ. Αναγνωστόπουλος εκδίδει επίσης γραμματική της Τσακώνικης διαλέκτου.

ü Επιπρόσθετα, το 1934 ο Ο. Περνώ σε συνεργασία με τον Θ. Κωστάκη εκδίδουν τη Σύντομη Γραμματική της Τσακώνικης διαλέκτου.

ü Το 1951 ο Κωστάκης εκδίδει τη γραμματική για το βόρειο ιδίωμα σε συνεργασία με το γαλλικό ινστιτούτο και στη συνέχεια εκδίδει τη γραμματική για το νότιο ιδίωμα.

ü Ενώ το 1986 το τρίτομο λεξικό της Τσακώνικης διαλέκτου σε συνεργασία με την Ακαδημία Αθηνών όπου ήταν ερευνητής.

ü Ερχόμαστε στο 2007 ο Ν. Λιόσης εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο: «Γλωσσικές Επαφές στην Νοτιανατολική Πελοπόννησο» που είναι μια συγκριτική έρευνα σε σχέση με τα τσακώνικα και τα αρβανίτικα της Λακωνίας.

ü Τέλος από το 2013 μέχρι και σήμερα ο M. Kisilier έχει πραγματοποιήσει πληθώρα αποστολών στην Τσακωνιά και έχει εκπονήσει πληθώρα άρθρων.

6. Δράσεις του Αρχείου Τσακωνιάς

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφερθώ στις δράσεις του Αρχείου.

Το Αρχείο Τσακωνιάς ιδρύεται το 1954 και το 2004 βραβεύεται για το έργο του από την Ακαδημία Αθηνών. Το Αρχείο εκδίδει μια πληθώρα βιβλίων που αναφέρονται στη γλώσσα καθώς και στα ήθη και τα έθιμα της Τσακωνιάς. Έτσι αναφέρω:

ü 23 Τόμους: «Χρονικά Τσακώνων»

ü 3 Αρχειακές Καταγραφές

ü 2 Διηγήματα

ü 2 Μυθιστορήματα

ü 6 Ημερολόγια

Συνολικά 38 βιβλία για την κληρονομιά των Τσακώνων.

Ως προς την εκπαίδευση:

Λειτουργούν τμήματα εκμάθησης της διαλέκτου για ενήλικες και παιδιά στο Αρχοντικό του Τσούχλου. Επίσης, το Αρχείο υποστηρίζει τα μαθήματα τσακώνικης διαλέκτου σε συνεργασία με τοπικούς φορείς στα υπόλοιπα Τσακωνοχώρια.

Επιπλέον, λειτουργούν τμήματα τσακώνικης υφαντικής μιας τέχνης που τείνει προς την εξαφάνιση για ενήλικες και παιδιά. Τα μαθήματα γίνονται σε παραδοσιακό όρθιο αργαλειό και ιδιόκτητα τελάρα στο Αρχοντικό Τσούχλου.

Τέλος, λειτουργούν διαδικτυακά μαθήματα τα οποία παρακολουθούν με επιτυχία τα τρία τελευταία χρόνια ενήλικες από όλη την Ελλάδα.

Επιπλέον, αξίζει να αναφέρω ότι το Αρχείο προβαίνει σε ψηφιοποιήσεις έντυπου υλικού:

ü Ψηφιοποίηση έργων αφού παραχωρηθούν τα πνευματικά τους δικαιώματα.

ü Ψηφιοποίηση «Χρονικών των Τσακώνων» και λοιπών εκδόσεων.

ü Τεκμηρίωση ψηφιοποιημένων έργων (κατασκευάζονται περιλήψεις και λέξεις-κλειδιά).

ü Βιβλιογραφικές Πηγές.

ü Το Αρχείο έχει δημιουργήσει συλλογή άρθρων και εργασιών.

ü Συλλογή φωτογραφικού υλικού.

ü Συλλογή ήχου & βίντεο.

ü Καθώς και έχει ξεκινήσει την ανάπτυξη γενεαλογικών δέντρων τα οποία δεν εμφανίζονται βέβαια online, αυτή τη στιγμή λόγω του νομικού πλαισίου περί προστασίας των προσωπικών δεδομένων.

7. Νέες εκδόσεις του Αρχείου

ü Τα Πρακτικά του 8^ου Τσακώνικου Συνεδρίου
(ενσωματωμένα στον «Χρονικά των Τσακώνων» τόμο ΚΓ) που εκδόθηκαν το 2018.

ü Το βιβλίο του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου με τίτλο: «Πως γράφτηκε ο εμφύλιος;» «Πώς περιέγραψαν οι δύο πλευρές τις μάχες του εμφυλίου Λεωνιδίου-Αγίου Βασιλείου 21-22 Ιανουαρίου 1949.» που εκδόθηκε το 2016.

ü Και το βιβλίο με τίτλο: «Αρχείο Οικογένειας Σαραντάρη (1686-1897)» του Αριστείδη Κορολόγου που εκδόθηκε το 2016.

8. Σας καλούμε λοιπόν στο Λεωνίδιο για:

ü Το 9^ο Τσακώνικο Συνέδριο το Μάρτιο του 2020 και συγκεκριμένα στις 14 έως 16 Μαρτίου με την ευκαιρία των 200 ετών από την κήρυξη της επανάστασης στο Λεωνίδιο 16 Μαρτίου του 1821.

ü Καθώς και το Διεθνές Συνέδριο Νέων ελληνικών διαλέκτων και γλωσσολογικής θεωρίας MGDLT9 2020 το Σεπτέμβριο του 2020.

9. Βιβλιογραφία

Άμαντος, Κ. 1921. “Τσακωνιά – Sclavonia”, στο Αφιέρωμα εις Γ.Ν. Χατζιδάκι, Αθήνα, 130-134. Αρχείο Τσακωνιάς 1954- έως σήμερα.

Browning, B. 1995. Η Ελληνική Γλώσσα Μεσαιωνική και Νέα.Μτφρ. Κονομή 3^η έκδοση. Αθήνα: Παπαδήμα.

Δέφνερ, Μ. 1923. Λεξικόν της Τσακωνικής διαλέκτου. Αθήνα: Εστία.

Deffner, M., Zakonische Grammatik. Berlin1881.

Κοντοσόπουλος, Ν. Γ. 1994. Διάλεκτοι και Ιδιώματα της Νέας Ελληνικής.3^η έκδοση 2001. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.

Κωστάκης, Θ.Π. 1951. Σύντομη Γραμματική της Τσακωνικής Διαλέκτου. Αθήνα: Institut Français d' Athènes.

Κωστάκης, Θ.Π. 1989. Λεξικό της Τσακωνικής Διαλέκτου.1 τόμ. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.

Κωστάκης, Θ.Π. 1989. Λεξικό της Τσακωνικής Διαλέκτου.2 τόμ. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.

Κωστάκης, Θ.Π. 1989. Λεξικό της Τσακωνικής Διαλέκτου.3 τόμ. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.

Κωστάκης, Θ.Π. 1999. Γραμματική της Τσακώνικης Διαλέκτου (ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΛΕΩΝΙΔΙΟΥ-ΠΡΑΣΤΟΥ). Αθήνα.

Λιόσης, Ν. 2007. Γλωσσικές Επαφές στην Νοτιοανατολική Πελοπόννησο. Διδακτορική Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Οικονόμου, Θ.1870. Γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου. Αθήνα.

Ράλλη, Α. 2016. Η Τσακώνικη Διάλεκτος. Προφορική Ανακοίνωση στο Σύλλογο Αρκάδων.

Ράλλη, Α. 2017. Λεξικό της διαλεκτικής ποικιλίας Κυδωνίων Μοσχονησίων και Βορειοανατολικής Λέσβου. Αθήνα

Pernot, H. 1934. Introduction al’ etude du dialecte tsaconien. Paris.

Τζιτζιλής, Χ. 2000. Νεοελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνική διαλεκτολογία. Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης κ.ά., 15-22. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ & Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας

Χατζιδάκις, Γ. 1905. Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τόμ. Α΄. Αθήνα.

Χατζιδάκις, Γ. 1907. Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τόμ. Β΄. Αθήνα.

Hatzidakis, G.N.1892. Einleitung in die neugriechische Grammatik. Leipzig.

Χόρροκς, Τζ. 2011. Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των ομιλητών της. 3^η Έκδοση. Αθήνα: Βιβλιοπώλείον της Εστίας

(*) Η Στρατηγούλα Ρήγα είναι μεταπτυχιακή φοιτήτρια Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Η ομιλία  παρουσιάστηκε στην Εταιρεία Αρκαδικών Γραμμάτων και Τεχνών σε εκδήλωσή της που διεξήχθη στην Αθήνα στην αίθουσα «Κωστής Παλαμάς» του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» την Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου 2019.

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΔΙΑ: τσακωνικη διαλεκτος, Αρχειον Τσακωνιας, Ρηγα, αρχαια δωρικη διαλεκτος, Λακωνια, Κυνουρια, Αρκαδια, δωρικα, Τσακωνικα, γλωσσα, δωρικη, διαλεκτος, Κρητικη, Κρητη, Κυπριακη, Κυπρος, Γκρικο, Γκρεκο, Ιταλια, Καστανιτσα, Σιταινα, ιδιωμα, Λεωνιδιο, Πραματευτη, Μελανα, Σαπουνακαιικα, Τυρος, Πραστος, Αγιος Ανδρεας, ιδιωμα Προποντιδας, Προποντιδα, Βατκα, Βατικα, Χαβουτσι, Σερβια, Κοζανη, Χιονατο, Καστορια

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ