Αρχαία Ημερολόγια - Από το «νειλόμετρο» και την κλεψύδρα των Αιγυπτίων, μέχρι τους Ρωμαίους και τον σημερινό «Κουτσοφλέβαρο» - του Κ. Μπρούσαλη

Αρχαία Ημερολόγια

Από το «νειλόμετρο» και την κλεψύδρα

των Αιγυπτίων,

μέχρι τους Ρωμαίους

και τον σημερινό «Κουτσοφλέβαρο»

Του ΚΑΡΟΛΟΥ ΜΠΡΟΥΣΑΛΗ

Τώρα που τελειώσαμε με τα πανηγύρια για την είσοδο στην τρίτη χιλιετία και στον 21ο αιώνα μάς συμφέρει να γυρίσουμε στην πραγματικότητα και να θεωρήσουμε τούτη τη χρονιά τελευταία του 20ού αιώνα.

Επειδή ο 20ός αιώνας είναι, και το απέδειξε εμπράκτως, δίσεκτος: Με σεισμούς λοιμούς, καταποντισμούς και τους μοναδικούς δύο παγκόσμιους πολέμους να έχουν γίνει στα δικά του χρόνια.

Είναι ο μόνος δίσεκτος στη μέση επτά «φυσιολογικών» αιώνων, ανάμεσα στους οποίους και ο 21ος που κανονικά πρόκειται να ξεκινήσει να μετριέται από την ερχόμενη Πρωτοχρονιά.

Δίσεκτοι είναι οι «επαιώνιοι» χρόνοι, των οποίων ο Φλεβάρης έχει 29 μέρες.

Και μεθαύριο θα ’χουμε 29 του μήνα κι όχι 1^η του Μάρτη, αντίθετα με το 1900 και το 2100 που έχουν τον δεύτερό τους μήνα κανονικό «Κουτσοφλέβαρο».

Επειδή δίσεκτοι αιώνες είναι αυτοί των οποίων ο αριθμός ετών διαιρείται ακριβώς με το 400. Και το 2000 όντως διαιρείται. Είναι η απαραίτητη διορθωτική παρέμβαση στη μέτρηση του χρόνου, για να μη φθάσει κάποτε η στιγμή να λέμε ότι έχουμε Αύγουστο και στην Πάρνηθα να χιονίζει.

Το όργωμα στην αρχαία Αίγυπτο
σηματοδοτούσε την έναρξη της δεύτερης,
μεσαίας, εποχής του χρόνου.

Οι μελέτες των ιερέων

Κάτι που σίγουρα θα συνέβαινε, αν μέναμε στα παλιά, επειδή και μόνον οι αρχαίοι Αιγύπτιοι αδιαφόρησαν εξοργιστικά και δεν φρόντισαν έγκαιρα να διορθώσουν τα πράγματα, ώστε τουλάχιστον να αποφεύγαμε τους καβγάδες και το σχίσμα των παλαιοημερολογιτών.

Πρακτικοί άνθρωποι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ιερείς κρατούσαν για τον εαυτό τους τις μελέτες, τα πορίσματα και τα συμπεράσματα από τις παρατηρήσεις τους πάνω στην κίνηση των πλανητών αλλά εφάρμοσαν πρώτοι ένα καθόλα άψογο ημερολόγιο, με βάση τις φουσκονεριές του Νείλου, ώστε αστρονομία και ποταμός να καθορίζουν τις προθεσμίες καταβολής των φόρων στους θεούς, με φυσικούς διαχειριστές τούς επί γης εκπροσώπους τους, μέλη του ιερατείου.

Το αρχαίο αιγυπτιακό ημερολόγιο διέθετε τρεις εποχές με τέσσερις μήνες η καθεμιά τους.

Η πρώτη εποχή ήταν αυτή κατά την οποία ο Νείλος πλημμύριζε. Διαρκούσε ώσπου να αποσυρθούν τα νερά και να αφήσουν στα χωράφια την πολύτιμη μαύρη λάσπη.

Ακολουθούσε η εποχή των καλλιεργειών. Και έπειτα, ερχόταν η τρίτη και τελευταία εποχή, αυτή της συγκομιδής και της καταβολής των φόρων, οι οποίοι είχαν προκαθοριστεί με βάση τα νειλόμετρα:

Κλασικό νειλόμετρο υπήρχε στον ναό του θεού Κροκόδειλου που κτίστηκε επί Πτολεμαίων στο Κομόμπο.

Είναι ένα πηγάδι με ραβδώσεις που φιλοξενούσε τους ιερούς κροκόδειλους και ταυτόχρονα φανέρωνε το ύψος της στάθμης του ποταμού, άρα και την ποσότητα της μαύρης λάσπης που εναπέθετε στα χωράφια.

Προϋπολόγιζαν έτσι την ποσότητα της παραγωγής και καθόριζαν τον φόρο.

Πρωτοχρονιά για τους αρχαίους Αιγυπτίους ήταν η μέρα που ο Σείριος (Σόθις στα αιγυπτιακά) ανέτελλε ταυτόχρονα με τον Ήλιο.

Με τον κάθε μήνα να έχει τριάντα μέρες για να συμβαδίζει με το φεγγάρι (29,5 μέρες ο σεληνιακός μήνας) και να απεικονίζεται στην ιερογλυφική γραφή με το σχήμα του μισοφέγγαρου και δίπλα του ένα αστεράκι.

Και επειδή οι εποχές με τον ήλιο συμβαδίζουν και όχι με το φεγγάρι, στο τέλος του δωδέκατου μήνα πρόσθεταν άλλες πέντε μέρες και ξεμπέρδευαν.

Η τρίτη και τελευταία εποχή του αιγυπτιακού ημερολογίου
ξεκινούσε με την συγκομιδή του καρπού και τον θερισμό
και τέλειωνε στα ταμεία του Φαραώ,
όπου καταβάλλονταν οι δυσβάσταχτοι φόροι.

Με τις Ολυμπιάδες

Στον ελληνικό χώρο, το μέτρημα ξεκίνησε κάπως αυθαίρετα με την αρίθμηση των Ολυμπιάδων, τοποθετώντας την πρώτη σε μία εποχή 776 χρόνια π.Χ. Για να προσδιορίσουν πότε έγινε κάτι, έλεγαν π.χ. «τον τάδε χρόνο μετά τη δείνα Ολυμπιάδα».

Οι Αθηναίοι μετρούσαν από το 753 π.Χ., χρονιά που ανέλαβε ο πρώτος άρχοντας με δεκαετή θητεία.

Μετά όριζαν τη χρονιά με βάση το όνομα του πρώτου από τους εννιά άρχοντες που διοικούσαν την πόλη και που γι’ αυτό ονομαζόταν «επώνυμος».

Μόνο που η χρονιά τους διαρκούσε 354 μέρες αντί για τις 365 του ηλιακού έτους.

Για να κλείσουν το χάσμα, κάθε δύο χρόνια πρόσθεταν κι έναν 13ο μήνα που ονομαζόταν Ποσειδεών Β΄ και διαρκούσε 22 ημέρες.

Και πάλι όμως προέκυπτε αναντιστοιχία με την πραγματικότητα, οπότε, γύρω στην εποχή των περσικών πολέμων κατασκεύασαν κύκλους οχτώ ετών με εμβόλιμους μήνες που όμως προκαλούσαν πονοκέφαλο στους μη ειδικούς.

Στην εποχή του Περικλή ο Μέτων (γιατρός, γεωμέτρης, αρχιτέκτονας και αστρονόμος) ανέλαβε να διορθώσει την κατάσταση φτιάχνοντας κύκλους των 19 χρόνων, στο τέλος των οποίων συνέπιπταν οι σεληνιακές και οι ηλιακές χρονιές. Νέα διόρθωση έγινε έναν αιώνα αργότερα, από τον Κάλιππο τον Κυζικηνό.

Οι Ρωμαίοι είχαν το δικό τους ημερολόγιο, με τον χρόνο να διαρκεί 304 μέρες.

Όταν είδαν ότι κάτι δεν πάει καλά, εναρμονίστηκαν με το αιγυπτιακό. Οι Αιγύπτιοι όμως αδιαφόρησαν για το γεγονός ότι με βάση την κίνηση των πλανητών ο χρόνος διαρκεί 365 ημέρες και έξι ώρες.

Για αιώνες τον μετρούσαν χωρίς να λογαριάζουν το εξάωρο που περίσσευε.

Στα 46 π.Χ., άλλα έλεγε το ημερολόγιο κι άλλα μαρτυρούσαν οι εποχές. Ήταν πια το σωτήριο έτος 708 από την κτίση της Ρώμης.

Ο ισχυρός άνδρας της εποχής, ο Ιούλιος Καίσαρας, το διαπίστωσε και διέταξε τους Έλληνες αστρονόμους της Αλεξάνδρειας να διορθώσουν το λάθος.

Τη δουλειά ανέλαβε ο επιφανής Αλεξανδρινός Σωσιγένης που δημιούργησε αυτό το οποίο ονομάζουμε «Ιουλιανό ημερολόγιο»:

Τα δίσεκτα έτη

Καθιέρωσε το έτος των 365 ημερών με μια πρόσθετη ημέρα κάθε τέσσερα χρόνια.

Είναι η «δίσεκτη» χρονιά με τον Φλεβάρη να αριθμεί 29 μέρες.

Έτσι όμως κάθε 128 χρόνια, το έτος ήταν μεγαλύτερο από το κανονικό κατά μία ημέρα.

Με αποτέλεσμα, στα 1582, να υπάρχει καθυστέρηση δέκα ημερών.

Ο τότε πάπας Γρηγόριος 13^ος το εναρμόνισε με την πραγματικότητα θεσπίζοντας να μην είναι δίσεκτα χρόνια (να μην έχουν 29^η μέρα τον Φλεβάρη) τα «επαιώνια» που δεν διαιρούνται με το 400.

Έτσι, στα 1900 δεν υπήρξε 29 του Φλεβάρη, ενώ φέτος (2000) υπάρχει.

Η παπική βούλα εκδόθηκε στις 24 του Φλεβάρη του 1582 και το νέο ημερολόγιο ίσχυσε από τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου, όταν την 4^η του μήνα ακολούθησε η 15^η. Ονομάστηκε γρηγοριανό και έχει λάθος μία μέρα κάθε 4.000 χρόνια.

Και για να εφαρμοστεί σε παγκόσμια έκταση, χρειάστηκε να χυθεί πολύ μελάνι, αν όχι και αίμα.

Οι μωαμεθανοί, για παράδειγμα, έχουν το δικό τους που ξεκινά από τις 22 του Ιουλίου του 622 μ.Χ., μέρα που ο Μωάμεθ έφυγε από την Μέκκα και πήγε στη Μεδίνα (Εγίρα).

Η χρονιά τους έχει δώδεκα σεληνιακούς μήνες και διαρκεί 354 μέρες.

Η επαναστατημένη το 1789 Γαλλία χρησιμοποίησε το βραχύβιο δικό της ημερολόγιο, με τις 22 του Σεπτέμβρη του 1792 πρώτη μέρα της νέας χρονολόγησης (1 Βεντεμιέρ, 1^ου χρόνου) της Γαλλικής Δημοκρατίας.

Το Γρηγοριανό

Ο χρόνος χωριζόταν σε 12 μήνες. Κάθε μήνας σε τρία δεκαήμερα, με εξαίρεση το τελευταίο τμήμα του 12^ου μήνα που είχε 12 ή 16 (τα δίσεκτα χρόνια) μέρες.

Τελικά, το γρηγοριανό επικράτησε παντού κι αυτό ακολουθούμε. Στην Ελλάδα εφαρμόστηκε το 1923, όταν τις 16 του Φλεβάρη ακολούθησε η 1 του Μάρτη, καθώς η χώρα ήταν από τις τελευταίες στον κόσμο που εναρμονίστηκαν.

Το είχε επιβάλει η επανάσταση του Πλαστήρα, χωρίς η Εκκλησία να ακολουθήσει αμέσως. Έτσι, όταν όλα τα ημερολόγια έγραφαν 29 του Φλεβάρη του 1924, για την Εκκλησία της Ελλάδας ο μήνας είχε 16.

Η ελλαδική εκκλησία το εφάρμοσε από τις 23 του Μάρτη του 1924, προκαλώντας το σχίσμα των παλαιοημερολογιτών που ακόμα πάνε 13 μέρες πίσω.

Οι μήνες των Ελλήνων

... και οι λαμπρές ετήσιες γιορτές

των Αθηναίων

Ο χρόνος, στην Αθήνα, χωριζόταν σε δώδεκα σεληνιακούς μήνες. Κι επειδή ο σεληνιακός μήνας διαρκεί 29,5 μέρες, βόλεψαν την κατάσταση βάζοντας τους μονούς μήνες να έχουν τριάντα ημέρες και τους ζυγούς 29. Έτσι, υπήρχαν οι εξής μήνες:

  1.  ΕΚΑΤΟΜΒΑΙΩΝ (30 μέρες), περίπου ο σημερινός Ιούλιος.

  2.  ΜΕΤΑΓΕΙΤΝΙΩΝ (29), περίπου ο σημερινός Αύγουστος.

  3.  ΒΟΗΔΡΟΜΙΩΝ (30), περίπου ο σημερινός Σεπτέμβριος.

  4.  ΠΥΑΝΕΨΙΩΝ (29), τέλη Σεπτέμβρη με τέλη Οκτώβρη. Την έβδομη μέρα του μήνα αυτού τελούσαν τα «Πυανέψια», μία αγροτική γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα.

  5.  ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝ (30), τέλη Οκτώβρη με τέλη Νοέμβρη. Τον μήνα αυτόν τελούσαν τα «Μαιμακτήρια», γιορτές προς τιμήν του Μαιμάκτου Διός που ταράζει τον ουρανό προαναγγέλλοντας την έλευση του χειμώνα.

  6.  ΠΟΣΕΙΔΕΩΝ (29), περίπου στα όρια του σημερινού Δεκέμβρη.

  7.  ΓΑΜΗΛΙΩΝ (30), περίπου Γενάρης. Ήταν ο ιερός μήνας της Ήρας κι αυτός που προτιμιόταν από τους μελλόνυμφους για τους γάμους.

  8.  ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΩΝ (29), περίπου Φλεβάρης με μέσα Μάρτη.

  9.  ΕΛΑΦΗΒΟΛΙΩΝ (30), μέσα Μάρτη με μέσα Απρίλη. Συνέπιπτε με μία γιορτή θυσίας ελαφιών και με τα Μεγάλα Διονυσία.

10. ΜΟΥΝΥΧΙΩΝ (29), μέσα Απρίλη με μέσα Μάη. Την 16^η μέρα τελούσαν τα «Μουνίχια», γιορτή προς τιμήν της Άρτεμης που «φώτισε τους Αθηναίους ως πανσέληνος κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας» (Μουνιχία, η περιοχή του Πειραιά που υποτίθεται ότι ιδρύθηκε από τον Θράκα ήρωα Μούνιχο).

11. ΘΑΡΓΗΛΙΩΝ (30), περίπου Μάης. Την 6^η και 7^η μέρα τελούσαν τα «Θαργήλια», τη γιορτή των γενεθλίων του Απόλλωνα και της Άρτεμης με καθαρμό πόλης και λιθοβολισμό δύο καταδικασμένων σε θάνατο κακούργων.

12. ΣΚΙΡΡΟΦΟΡΙΩΝ (29), περίπου ο σημερινός Ιούνιος.

Το πρώτο ρολόι

Για το μέτρημα της ώρας οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν την κλεψύδρα την οποία υποτίθεται ότι ανακάλυψε ο θεός της Δικαιοσύνης, ο Θωθ, που συνεργάστηκε με τον Όσιρι σε μία γιγάντια προσπάθεια να εκπολιτίσουν τους ανθρώπους.

Το αρχαιότερο όμως γνωστό στον κόσμο ρολόι βρίσκεται στο μουσείο του Βερολίνου, είναι αιγυπτιακό και χρονολογείται από την εποχή της βασίλισσας Χασεπσούτ και του φαραώ Θούθμωσι Γ΄ (1505 - 1350 π.Χ.).

Πρόκειται για μία ξύλινη σφαίρα εκτεθειμένη στον ήλιο και χωρισμένη σε έξι τμήματα (έξι ώρες) με ένα ραβδί κατάλληλο τοποθετημένο.

Ανάλογα με το τμήμα στο οποίο έπεφτε η σκιά του ραβδιού γνώριζαν ποια ώρα ήταν.

Μετρούσαν είτε με βάση την ανατολή του ήλιου είτε ξεκινώντας από το μεσημέρι.

Οι Κινέζοι

Στην αρχή, ούτε οι Αιγύπτιοι ούτε οι Κινέζοι, που επίσης διέθεταν ημερολόγιο από τους πριν από το 2000 π.Χ. χρόνους, ούτε άλλος κανένας ενδιαφέρθηκε να βάλει μία σειρά στις χρονιές και να τις μετρά, από κάπου ξεκινώντας. Όταν κάποτε αποφάσισαν να αρχίσουν το μέτρημα, προσπάθησαν να βρουν ποιος Φαραώ διαδέχθηκε ποιον, πόσο έμεινε στην εξουσία κλπ. Δημιουργήθηκε «μπάχαλο» που ακόμα μπερδεύει τους επιστήμονες.

ΠΗΓΗ: Στήλη «Από τον ΜΥΘΟ στην ΙΣΤΟΡΙΑ», εφημ. ΕΘΝΟΣ, 27.2.2000.

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: Αρχαια Ημερολογια, νειλομετρο, κλεψυδρα, Αιγυπτιοι, Ρωμαιοι, Κουτσοφλεβαρος, ΜΠΡΟΥΣΑΛΗΣ, χρονια, δισεκτο ετος, Φλεβαρης, Αιγυπτος, παλαιοημερολογιτες, πλανητης, ημερολογιο, φουσκονερια, Νειλος, αστρονομια, ποταμος, φορος, θεος, ιερατειο, εποχη, μηνας, πλημμυρα, λασπη, καλλιεργεια, συγκομιδη, Κροκοδειλος, Πτολεμαιοι, Κομομπο, πηγαδι, Πρωτοχρονια, Σειριος, Σοθις, αιγυπτιακα, Ηλιος, φεγγαρι, σεληνιακος μηνας, ιερογλυφικη γραφη, μισοφεγγαρο, αστερακι, Ολυμπιαδα, Ολυμπια, Αθηναιοι, επωνυμος, ηλιακο ετος, Ποσειδεων, κυκλος, Περικλης, Μετων, 19, Καλιππος, Κυζικος, Ρωμη, Ιουλιος Καισαρας, αστρονομια, Αλεξανδρεια, Σωσιγενης, Ιουλιανο ημερολογιο, παπας Γρηγοριος, επαιωνια, 1900, 1582, γρηγοριανο ημερολογιο, μωαμεθανοι, 622, Μωαμεθ, Μεκκα, Μεδινα, Εγιρα, 1789, Γαλλια, 1792, Βεντεμιερ, 1923, Πλαστηρας, Εκκλησια, 1924, γιορτες, Αθηνα, ΕΚΑΤΟΜΒΑΙΩΝ, Ιουλιος, ΜΕΤΑΓΕΙΤΝΙΩΝ, Αυγουστος, ΒΟΗΔΡΟΜΙΩΝ, Σεπτεμβριος, ΠΥΑΝΕΨΙΩΝ, Οκτωβριος, Πυανεψια, εορτη, Απολλωνας, ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝ, Νοεμβριος, Μαιμακτηρια, Μαιμακτος Διας, ΠΟΣΕΙΔΕΩΝ, Δεκεμβριος, ΓΑΜΗΛΙΩΝ, Γεναρης, Ηρα, γαμος, ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΩΝ, Φεβρουαριος, ΕΛΑΦΗΒΟΛΙΩΝ, Μαρτιος, θυσια, ελαφι, Διονυσια, ΜΟΥΝΥΧΙΩΝ, Μαιος, Μουνιχια, Αρτεμη, πανσεληνος, ναυμαχια της Σαλαμινας, Μουνιχια, Πειραιας, Θρακας, ηρωας Μουνιχος, ΘΑΡΓΗΛΙΩΝ, Θαργηλια, γενεθλια, Απολλων, Αρτεμις, καθαρμος, λιθοβολισμος, καταδικη, θανατος, κακουργος, ΣΚΙΡΡΟΦΟΡΙΩΝ, Ιουνιος, ρολοι, ωρα, Δικαιοσυνη, Θωθ, Οσιρις, Βερολινο, Χασεπσουτ, φαραω, Θουθμωσις, σφαιρα, 6, Κινεζοι, Κινα

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ