Οι μινωίτες Κρήτες
ήξεραν και τις φάλαινες!
Ευρήματα από το Σπήλαιο Γεροντομουρί
Λασυθίου,
τον «Καιάδα» των Κρητών
«το εύρημα του αιώνα»
για τους ανθρωπολόγους!
Του Γιώργου Λεκάκη
Στο νότιο Κρητικό Πέλαγος, και συγκεκριμένα
μεταξύ
Γαύδου – Σφακίων και Παλαιόχωρας Χανίων
ζουν ακόμη φάλαινες φυσητήρες, ο
μοναδικός πληθυσμός στην χώρα μας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ το ΕΔΩ.
Φαίνεται όμως, ότι στην αρχαιότητα θα ζούσαν και
περισσότερες και σε περισσότερες θάλασσες, αφού έχουν απεικονιστεί σε μινωικές σφραγίδες.
Και φυσικά οι θαλασσοκράτορες μινωίτες Κρήτες θα τις θαύμασαν και θα τις τίμησαν
με τον μοναδικό τους καλλιτεχνικό τρόπο.
Σήμερα σας παρουσιάζω μία απ’ αυτές:
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τις ΦΑΛΑΙΝΕΣ, ΕΔΩ.
Είναι από το κείμενο του Κ. Δαβάρα, που δημοσιεύθηκε
στην ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ, περιοδικό της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας
του 1986, που εξεδόθη εν Αθήναις, το 1990.
Ο Κ. Δαβάρας δεν μπαίνει στην λεπτομέρεια να
σημειώσει λεπτομερώς, με το όνομα και το είδος τους τα ζώα που απεικονίζονται
σε αυτές τις σφραγίδες. Προφανώς δεν ήταν αυτός ο στόχος του. Και ίσως κάτι
τέτοιο θα απαιτούσε διεπιστημονική εργασία. Ωστόσο εμένα με εντυπωσίασε και σας
το παρουσιάζω.
Κατά τ’ άλλα, μια περίληψη του κειμένου για τα
ευρήματα στο Σπήλαιο Γεροντομουρί, μπορείτε να διαβάσετε παρακάτω:
ΠΡΩΙΜΕΣ ΜΙΝΩΙΚΕΣ ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ
ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΣΤΙΚΟΙ
ΔΑΚΤΥΛΙΟΙ
ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΓΕΡΟΝΤΟΜΟΥΡΙ
ΛΑΣΙΘΙΟΥ
Του Κωστή Δαβάρα
Το Μουσείο Αγίου Νικολάου κατέχει διάφορες
πρώιμες μινωικές σφραγίδες από
τό ταφικό σπήλαιο Γεροντομουρί, στον Άγιο
Χαράλαμπο Λασιθίου, που βρέθηκαν τά τελευταία χρόνια στις ανασκαφές μας[1].
Επειδή αύτές οί σφραγίδες καί σφραγιστικοί δακτύλιοι περιλαμβάνονται ήδη στον υπό
εκτύπωση τόμο V Suppl. 1 του CMS (Kleinere griech. Sammlungen 2), θεωρήσαμε
χρήσιμη γιά τον ερευνητή της πρώιμης μινωικής σφραγιδογλυφίας τήν προηγούμενη
δημοσίευσή τους εδώ κατά τρόπο πιο διεξοδικό, αφού ή παρουσίαση τών σφραγίδων
στο Corpus αναγκαστικά γίνεται τελείως συνοπτικά, όπως είναι γνωστό.
Τό ανώνυμο αυτό ταφικό σπήλαιο ανακαλύφθηκε
τυχαία τό 1976 από μία μπουλντόζα που «βυθίστηκε»
στο έδαφος κατά τη διάρκεια διανοίξεως δρόμου δυτικά του χωριού Γεροντομουρί,
του σημερινού Άγιου Χαραλάμπους στη νοτιοδυτική άκρη του οροπεδίου Λασιθίου. Το
σπήλαιο βρίσκεται στους πρόποδες ενός χαμηλού υψώματος σε μικρή απόσταση από το
σπήλαιο του Ψυχρού, τό σχεδόν κατά κοινή αποδοχή περίφημο Δικταίον άντρον. Τό
σπήλαιο - ή μάλλον σπηλαιοβάραθρο, μέ κατεστραμμένη σήμερα τήν κατωφερική του είσοδο
- είχε χρησιμεύσει κυρίως ως γιγαντιαίο φυσικό οστεοφυλάκιο γιά τήν απόθεση τών
οστών - ή καί την απόρριψή τους από ψηλά, από μία σχισμή, όπως σε ένα «Καιάδα»[2]
σε μικρογραφία[3]
- πολλών εκατοντάδων νεκρών, πού ανήκαν
σε πολλές γενεές, περίπου από τήν Υστέρα Νεολιθική περίοδο εως καί τη Μεσομινωική
II εποχή ή καί λίγο αργότερα.
Οί πραγματικές ταφές φαίνεται ότι ήταν ελάχιστες
καί τοποθετημένες σε πλευρικούς θαλάμους, ενώ οί κυρίως θάλαμοι είχαν γεμίσει
μέ συσσωρευμένα οστά καί κρανία, μερικές δεκάδες από τα οποία ήταν κατά τρόπο ανέλπιστο
ακέραια. Τό αδιατάρακτο καί κλειστό αύτό οστεοφυλάκιο, τό οποίο ασφαλώς παρουσιάζει
συνθήκες ανάλογες - αλλά πολύ καλύτερες γιά τή διατήρηση των οστών καί κυρίως
τών κρανίων - με εκείνες τών θολωτών τάφων τής Μεσαράς καί τών προσκτισμάτων
τους σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τό σχετικά γειτονικό σπήλαιο της Τραπέζας
Λασιθίου[4],
στήν άλλη άκρη του όροπεδίου κοντά στο χωριό Τζερμιάδω, θεωρήθηκε ορθά οτι
αποτελεί «τό εύρημα τού αιώνα» γιά
τούς ανθρωπολόγους[5].
Ανάμεσα στά ευρήματα υπήρχαν καί άρκετές
σφραγίδες, πέντε ελεφαντοστέινες και επτά λίθινες. Στις τελευταίες ανήκουν τρία
τρίπλευρα πρίσματα, κυρίως ένα από τά οποία παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον
λόγω τής πρωτοτυπίας του. Όπως είναι γνωστό, τό τρίπλευρο πρίσμα, τό πιο
δημοφιλές σχήμα τής πρώιμης κρητικής σφραγιδογλυφίας, επιχωριάζει στή βόρεια
Κρήτη[6]
καί ιδίως στήν περιοχή τών Μαλίων[7],
όπου μπορεί νά θεωρηθεί ότι ανήκει καί τό οροπέδιο Λασιθίου. Βρέθηκαν ακόμη καί
δύο σφραγιστικοί δακτύλιοι, ένας αργυρός καί ένας χάλκινος. Τά άντικείμενα αύτά
άποτελούν τό θέμα τής παρούσης μελέτης μας. Πρόκειται γιά μία - στο σύνολό της -
πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή πρωίμων μινωικών σφραγίδων, οί οποίες καλύπτουν ένα μεγάλο
χρονικό διάστημα, από τήν ΠΜ II έως καί τή ΜΜ II περίοδο ή καί λίγο αργότερα».
Και όσον αφορά την περιγραφή του θαλασσίου
ζεύγους, αναφέρει:
«Ζεύγος επαλλήλων ιχθύων προς τά δεξιά με
τριγωνική ουρά. Τά οπίσθια ραχιαία καί κοιλιακά πτερύγια παριστάνονται σάν
παχιές οδοντώσεις, ενώ τα πρόσθια είναι στενόμακρα. Τό σώμα είναι παχύ, ή δέ
κεφαλή παχύτερη καί άμβλεία άλλα μέ μία αιχμή εμπρός, ελαφρά ύπερυψούμενη. Τό ανώτερο
ψάρι φαίνεται ότι εχει τό στόμα ανοιχτό.
Ανάλογες παραστάσεις υπάρχουν αρκετές από τό Εργαστήριο
τών Μαλίων, πάνω
από είκοσι[8],
κυρίως όμως ιχθύων μεμονωμένων ή κατ’ άντίστροφη φορά («tetebeche»),
όπως στα πρίσματα CMS II 2 αριθ. 87b, 172, 174a, 238a (τυχαίο εύρημα από τά
Μάλια) καί 276a από τούς Αδρομύλους Σητείας, τέλος δέ καί στο πρίσμα CMS VII αριθ.
11b τού Βρετανικού Μουσείου. Τό πάχος τών σωμάτων εξαρτάται πάντοτε από τήν
ύπαρξη αρκετού χώρου, τον οποίο τείνουν να καλύψουν μέ ένα εμφανές «horror vacui»:
όμως εκεί όπου η ελλειψοειδής σφραγιστική επιφάνεια είναι στενή, τά σώματα
είναι λεπτά. Τό μοτίβο, πού εμφανίζεται ήδη από τήν ΠΜ III εποχή, δέν παρέχει αρκετές
λεπτομέρειες «to allow an unequivocal identification» του είδους, όπως παρατηρεί o Yule».
Έτσι βλέπουμε πως ο Yule δεν παίρνει θέση, ψάχνοντας
«αδιαμφισβήτητη αναγνώριση του είδους» και η έλλειψη φαντασίας του ή η ατολμία
του «παίρνει στον λαιμό» της και τον Δαβάρα.
Εγώ, επειδή δεν διακατέχομαι από έλλειψη
φαντασίας ή ατολμία, τολμώ να πω την άποψή μου, πως πρόκειται για φάλαινες ή
φαλαινοειδή…
Όπως γνωρίζουμε ο Αριστοτέλης περιγράφει
παρόμοια ζώα, που έχουν εντοπιστεί στον Πόντο και το Θρακικό πέλαγος… - ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης: "Ίμβρος παιπαλόεσσα".
Τέλος, επάλληλα δελφίνια σε σφραγιδόλιθους είναι συχνή εικόνα, όπως αυτού… του κρητικού σφραγιδόλιθου, που ευρέθη μεν στην Μήλο Κυκλαδων, αλλά τώρα ευρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο και κάποτε πρέπει να επιστρέψουν στα μουσεία των γαλάζιων νερών του Αιγαίου…
Φυσικά, το θέμα των επάλληλων ιχθύων είναι κοινότατο στα αρχαία ελληνικά νομίσματα...
[1] Για τα ανασκαφικά χρονικά βλ. ΔΑΒΑΡΑΣ, ΑΔ
31, Β2, 1976 (1984), 379 κέ.・ 37, Β, 1982 (υπό εκτύπωση).
[2] Σημ. Γ. Λεκάκη: Φυσικά και η έννοια του Καιάδα δεν
έχει σε καμμιά περίπτωση την παροιμιώδη έννοια που της έχει αποδώσει η λαϊκή
παραφιλολογία, που δυστυχώς αναμασάται από πολλούς «επιστήμονες» ακόμη και
σήμερα, με μεγάλη ευκολία…
[3] Πρβ. μία κάπως ανάλογη περίπτωση στόν «Καιάδα»
της Σπάρτης: Π. Θεμελης, ΑΑΑ 15, 1982, 188, 38, Β, 1983 (υπό εκτύπωση). είκ.
3-4.
[6] Όπως εδειξε η A. Xenaki-Sakellariou, “Sur le cachet prismatique minoen”, εις Minoica, Festschrift Sundwall (1958) 455. Γενικά πρβ. Kenna o.π. 20 κέ., 29 κέ.
[7] Πρβ. D. Haviland, The
Early Group of Cretan Seals (διατρ. Bryn Mawr 1964, Ann Arbor Univ. Microfilms 1966) 44.
ΛΕΞΕΙΣ: μινωιτες Κρητες, φαλαινα, Σπηλαιο Γεροντομουρι Λασιθιου, Λασυθι, Καιαδας, Κρητη, ανθρωπολογια, Κρητικο Πελαγος, Γαυδος, Σφακια, Παλαιοχωρα Χανιων, φαλαινα φυστητηρας, μινωικη σφραγιδα, Κρητη, Δαβαρας, Εν Αθηναις Αρχαιολογικη Εταιρεια, 1986, 1990, σφραγιδολιθος, ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΣΦΡΑΓΙΣΤΙΚΟΣ
ΔΑΚΤΥΛΙΟΣ, Μουσειο Αγιου Νικολαου, ταφικο σπηλαιο, Αγιος Χαραλαμπος Λασιθιου, ανασκαφη, μινωικη σφραγιδογλυφια, 1976, μπουλντοζα, οροπεδιο Λασιθιου, Ψυχρο, Δικταιον αντρον, Δικταιο αντρο, σπηλαιοβαραθρο, οστεοφυλακιο, οστα, Νεολιθικη εποχη, Μεσομινωικη εποχη, οστο, κρανιο, θολωτος ταφος Μεσαρας, Μεσαρα, Μεσσαρα, σπηλαιο της Τραπεζας, Τραπεζα Λασιθιου, Τζερμιαδω, ανθρωπολογος, ελεφαντοστουν, λιθινη σφραγιδα, τριπλευρο πρισμα, πρωτοτυπια, κρητικη σφραγιδογλυφια, Μαλια, αργυρος δακτυλιος, χαλκινος δακτυλιος, θαλασσα, επαλληλοι ιχθεις, ιχθυς, ιχθυες, τριγωνικη ουρα, ραχιαιο πτερυγιο, κοιλιακο πτερυγιο, οδοντωση, Αδρομυλοι Σητειας, Βρετανικο Μουσειο, Γιουλ, φαλαινες, φαλαινοειδη, Αριστοτελης, Ποντος, Θρακικο πελαγος, επαλληλα δελφινια, Μηλος, Σπαρτη, Θεμελης, Κεννα, ΜακΤζωρτζ Μαυρουδη, Ξενακη Σακελλαριου, Χαβιλαντ, Κυκλαδες, Αιγαιο
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook