Η Φύσις παρά Σαπφοί - του Γ. Κ. Κατσιφάρα

Η Φύσις παρά Σαπφοί

Του Γεωργίου Κ. Κατσιφάρα

 

Ἐν τῇ ἀρχαϊκῇ λυρικῇ ποιήσει ἡ φύσις εἶνε οὕτως εἰπεῖν ζωντανή, ἐξ ἧς ὁ μὲν ἄνθρωπος ἔχει διαγράψει ἰδίαν εὖ πεπολιτισμένην πορείαν ἱδρύσας κοινωνίας καὶ πόλεις, ὅμως χωρὶς ποτέ νὰ διασπασθῇ ἀπ’αὐτῆς· ἀφ’οὗ ἀποτελεῖ ἄρρηκτον μέλος της. Δηλαδὴ ζῆ κατὰ φύσιν. Ἂς μὴ λησμονώμεν ὅτι ἡ ζωὴ τοῦ ἀρχαίου ἀνθρώπου ἐν πολλοῖς ἐξηρτᾶτο ἐκ τοῦ καιροῦ, τῶν καιρικῶν δηλονότι φαινομένων. Διὰ τῆς ἀστεροσκοπίας οἱ ἄνθρωποι εἶχον μάθει λ.χ. πότε εἶνε ὁ καιρὸς τοῦ ἀπόπλου καὶ πότε τοῦ κατάπλου, ἢ ἡ ἐποχὴ τῆς σπορᾶς ἢ τοῦ θερισμοῦ. Μάλιστα δὲ πάμπολλαι δοξασίαι πρὸς ἑρμηνείαν τῶν φυσικῶν τούτων φαινομένων εἶχον δημιουργηθῆ. Ἕως ἐσχάτως, ἂν μὴ εἴπω ἄχρι τοῦ νῦν -τοὐλάχιστον ἐν Ἑλλάδι καθ’ἃ γνωρίζω, τὰ φυσικὰ φαινόμενα καὶ δὴ καὶ αὕτη ἡ φύσις ὡς σύνολον ὁρίζει τὸν βίον τῶν ἀνθρώπων.

Αἰτίας δοθείσης φέρ’ἐξετάσωμεν τὸ γνωστότατον, ἀποδιδόμενον τῇ Σαπφοῖ, ἀπόσπασμα:

δέδυκε μὲν ἀ σελάννα

καὶ Πλῃίαδες· μέσαι δὲ

νύκτες, παρὰ δ’ἔρχετ’ὤρα

ἔγω δὲ μόνα κατεύδω.

Ἂς σταθῶμεν εἰς τὸν πρῶτον στίχον καὶ ἂς ἀναλύσωμεν τὴν ὡραιοτάτην ταύτην εἰκόνα: Ἡ σελήνη δύει καὶ αἱ Πλειάδες, δηλαδὴ βυθίζονται — εἰσ-δύουν εἰς τὰ ὕδατα τῆς θαλάσσης, δι’αὐτῆς τῆς εἰκόνος, τῆς τόσον λεπτῆς καί πως ἀφελοῦς, ἡ ποιήτρια μᾶς πληροφορεῖ περὶ τῆς ἐποχῆς καθ’ἣν γράφει· εἶνε ἄνοιξις. Ἡ ἐπιτολὴ τῶν Πλειάδων σηματοδοτεῖ τὴν ἀρχὴν τῆς πλοΐμου ἐποχῆς. Προσέτι δίδει καὶ τὸν χρόνον καθ’ὃν γράφει· εἶνε μεσάνυκτα. Ἔλθωμεν εἰς τὴν κατάκλειδα τοῦ σαπφικοῦ παραπόνου. Ἐν τῇ Ἑλληνικῇ ὥρα σημαίνει τὸν κατάλληλον χρόνον, τὸν καιρόν ὡς: ὥρη ὕπνου· τὴν ἐποχήν: ὅτε δή ῥ’ἐνιαυτὸς ἔην περὶ δ’ἔτραπον ὧραι (κ 469)· τὴν ἀκμὴν τῆς ἡλικίας, τὴν νεότητα: μειρακίῳ καθ’ὥραν. Ἡ Σαπφὼ ἐνταῦθα δὲν λέγει μόνον ὅτι παρέρχεται ἡ ὥρα τοῦ ὕπνου καθ’ἣν μόνη αὕτη θὰ κοιμηθῇ, ἀλλὰ παρέρχονται καὶ αἱ ἐποχαὶ καὶ ἡ νεότης καὶ ὡς ἐκ τούτου καταφρονεῖται (κατεφρόνησε καὶ κατεγέλασε τῆς ἐμῆς ὥρας Πλάτωνος Συμπόσιον 219C ) μᾶλλον ὑπὸ τῶν ἐραστῶν ἡ ὥρα της (= ἡ νεότης αὐτῆς). Οὕτω αὕτη θὰ γεράσῃ καὶ οὐδείς οὔτ’αὐτὴ, θὰ γευθῇ τὴν χαρὰν τῆς κατὰ τὴν νεότητα ζωῆς, ἥτις οὐδὲν ἄλλο εἶνε ἢ ἡ χαρὰ τοῦ ἔρωτος.

Η αρχαία Ελληνίδα ποιήτρια εκ Λέσβου, Σαπφώ η Ερεσία.
ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Μαρμάρινη ανάγλυφος εικών της Σαπφούς,
γνωστή ως Oxford Bust. Από τα Αρουνδελιανά μάρμαρα
Συλλογη του Thomas Howard.


ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΣΠΑΦΩ, ΕΔΩ.

Τὸ 31ον ἀπ. (LP) τῆς Σαπφοῦς ἄλλοι ἄλλως ἔχουσι πειραθῆ νὰ ἑρμηνεύσωσι παρεισάγοντες εἰς τὴν ὑψηλὴν τῆς ποιητρίας ταύτης ποίησιν κρίσεις διεστρεβλωμένας καὶ ἑρμηνείας ἀλλοτρίας. Ἀκριβοδίκαιος εἶνε ὁ Ἀνώνυμος συγγραφεὺς τοῦ Περὶ Ὕψους ὅστις δικαίως λέγει ὅτι: ἡ Σαπφὼ τὰ συμβαίνοντα ταῖς ἐρωτικαῖς μανίαις παθήματα ἐκ τῶν παρεπομένων καὶ ἐκ τῆς ἀληθείας αὐτῆς ἑκάστοτε λαμβάνει. (Περὶ Ὕψους 10,1) Δῆλον ἄρα ὅτι τὸ λυρικὸν ὑποκείμενον «ὑπερβατικῶς» «ταυτίζει» τὴν ὕπαρξίν του τὴν στιγμὴν τῆς ἐκφράσεως μετὰ τοῦ σύμπαντος κόσμου, ὡς ἐκ τούτου δι’αὐτοῦ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσεως φέρονται ἀναλαμβάνοντα ἀντιστοίχους λειτουργίας.

Ὁ Οὐρανὸς ἐν τῇ ποιήσει τῆς Σαπφοῦς κατ’ἀρχὰς φέρεται ἀρρήκτως συνδεδεμένος μετὰ τῆς Ἀφροδίτης· ἔξοχον παράδειγμα τῆς συνδέσεως ταύτης εἶνε τὸ 1ον ἀπ. (LP) . Ἡ Σαπφὼ ἀφορμᾶται ἐκ τῆς ἐπικῆς ἐπικλητικῆς παραδόσεως καὶ δι’αὐτῆς δημιουργεῖ νέαν ἰδίαν ποιητικὴν τέχνην, ἡ προσευχή της ἔχει ὡς κύριον ἔργον τὸν πρὸς τὴν θεὰν ὕμνον καὶ μᾶλλον ὡς ἐκ παρέργου τὸ σκοπούμενον.

…κάλοι δε σ’ἆγον

ὤκεες στροῦθοι περὶ γᾶς μελαίνας

πύκνα δίννεντες πτέρ’ἀπ’ὠράνω αἴθε-

ρος διὰ μέσσω.

 Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ μετὰ τοῦ Ἔρωτος, αὐτοῦ τοῦ υἱοῦ τῆς Ἀφροδίτης,

ἐλθόντ’ἐξ ὀράνω πορφυρίαν περθέμενον χλάμυν. (54 LD)

Ἐν τῷ 34 ἀπ.

ἄστερες μὲν ἀμφὶ κάλαν σελάνναν

ἂψ ἀπυκρύπτοισι φάεννον εἶδος,

ὄπποτα πλήθοισα μάλιστα λάμπηι

γᾶν [ ] 4

ἀργυρία.

ἡ Σαπφὼ φαίνεται παρομοιάζουσά τινα τῶν μαθητριῶν αὐτῆς πρὸς τὴν σελήνην καὶ τὰς ἄλλας πρὸς τοὺς ὑπολοίπους τῆς νυκτὸς ἀστέρας. Ὁμολογῶ ὅτι ἀναμιμνῄσκομαι ἓν δημοτικὸν ᾆσμα ἐκ τῆς νεωτέρας ἡμῶν τῶν Ἑλλήνων ἱστορίας, ὃ καὶ τολμῶ νὰ παραθέσω ἐνταῦθα πρὸς γνῶσιν ὑμῶν ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ ἐκ τοιούτων παραδειγμάτων καταφαίνεται ἡ ἄρρηκτος συνέχεια τῆς ἡμετέρας παραδόσεως.

Ἀπ’ὅλα τἄστρη τοὐρανοῦ τό ῾ναν ποὺ λάμπει ἐσύ ῾σαι,

Κι ἀπ’ὅλην σου τὴν γειτονιὰν ἐσύ, κυρά, ἔχεις χάριν,

Διατί ῾σαι ἄσπρη καὶ ξανθή, ὁμοιάζει μὲ φεγγάριν·

Ποτέ μου δὲ νὰ σ’ἔλλαξα μὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν χάριν.

Σημειωτέον ὅτι ἡ Σαπφὼ φιληδεῖ ταῖς πρὸς τὸν Ἕσπερον προσφωνήσεσιν. Ἐν τῷ πασιγνώστῳ 104 ἀπ.

Ἔσπερε πάντα φέρων ὄσα φαίνολις ἐσκέδασ᾽ αὔως,

†φέρεις ὄιν, φέρεις αἶγα, φέρεις ἄπυ† μάτερι παῖδα.

ὁ Ἕσπερος σημαίνει τὴν λῆξιν τῶν κατὰ τὴν ἡμέραν ἐργασιῶν καὶ τὴν ἐπιστροφὴν ἑνὸς ἑκάστου εἰς τὴν βάσιν του, τῶν μὲν ἀνθρώπων εἰς τὰς οἰκίας πρὸς ἀνάπαυσιν, τῶν δὲ ζῴων εἰς τὰ μανδρία. Φαίνεται ὅτι τὸ ποίημα ἐν συνεχείᾳ ἀνέφερε ὅτι μόνον ἡ κόρη δὲν ἐπιστρέφει καὶ τοῦτο διότι ὑπανδρεύθη.

Τὸ 2ον ἀπ.: ἓν ποίημα πλῆρες φυσικῶν καὶ αἰσθητικῶν εἰκόνων, σχεδόν δύναταί τις νὰ εἴπῃ καθὼς ἀναγινώσκει τὸ ποίημα ὅτι βλέπει τὰς εἰκόνας νὰ ζωντανεύουν καὶ ζῆ ἐν τῇ ποιητικῇ στιγμῇ. Ἐπιτυγχάνει ἡ ποιήτρια νὰ καταστήσῃ τὸ φυσικὸν κάλλος ἀφορμὴν διὰ τὴν σύνθεσιν λεπτοτάτου κλητικοῦ πρὸς τὴν Ἀφροδίτην ὕμνου. Τὰ ἄλση παρ’ἀρχαίοις ἦσαν χῶροι ἱεροί· τὸ δὲ μῆλον κατ’ἐξοχὴν ὁ καρπὸς καὶ σύμβολον τῆς Ἀφροδίτης. Βεβαίως, σύμβολον τῆς Ἀφροδίτης ἐν τῷ ἀπ. τούτῳ εἶνε καὶ τὰ ῥόδα:

 ἐν δ᾽ ὔδωρ ψῦχρον κελάδει δι᾽ ὔσδων 5

μαλίνων, βρόδοισι δὲ παῖς ὀ χῶρος

ἐσκίαστ᾽,

ἅτινα ὡς τοιοῦτον σύμβολον δὲν ἠδύνατο νὰ λείπῃ ἢ νὰ μὴ ἀποτελέσῃ ἔμπνευσιν διὰ τὴν Σαπφώ. Οὐ μόνον τῆς Ἀφροδίτης ἀλλὰ καὶ τῶν ἐκ Πιερίας Μουσῶν ἦσαν σύμβολον. Πρὸς ἀπαίδευτον γυναῖκα ἀποκρινομένη ἡ Σαπφώ λέγει ὅτι, ὅταν πεθάνῃ δὲν θὰ ἔχῃ μερίδιον ἐκ τῶν ῥόδων τῆς Πιερίας (55 LP).

κατθάνοισα δὲ κείσηι οὐδέ ποτα μναμοσύνα σέθεν

ἔσσετ΄ οὐδὲ ποκ΄ὔστερον· οὐ γὰρ πεδέχηις βρόδων

τὼν ἐκ Πιερίας· ἀλλ΄ ἀφάνης κἀν Ἀίδα δόμωι

φοιτάσηις πεδ΄ ἀμαύρων νεκύων ἐκπεποταμένα.

Ἐνταῦθα λοιπὸν ὅπου ἡ Σαπφὼ συνδέει ἐξόχως τὴν μνήμην μὲ τὴν παρουσίαν τοῦ ἀνθρώπου μετὰ θάνατον, τὰ ῥόδα ἀναφέρονται ὡς εἶδός τι ἐπάθλου, οὕτινος τὴν χαρὰν χαίρονται μόνον ὅσοι φιλοῦν αἱ Μοῦσαι καὶ προώρισται ἡ μνήμη των νὰ ἐπιζήσῃ εἰς τὸ διηνεκές.

Ἡ ποιήτρια τόσον ἀγαπᾷ τὰ ἄνθη, ὥστε δὲν διστάζῃ νὰ παρομοιάσῃ τὴν κόρην της, Κλεῖδα, μὲ χρυσᾶ ἄνθη, παρομοίωσις εἰλημμένη βεβαίως ἐκ τῆς παραδόσεως (ἀπαντᾷ παρ’Ὁμήρῳ Ν 484 τὸ ἥβης ἀνθός) 132 LP

ἔστι μοι κάλα πάϊς χρυσίοισιν ἀνθέμοισιν

ἐμφέρην ἔχοισα μόρφαν Κλέις ἀγαπάτα,

ἀντὶ τᾶς ἔγωὐδὲ Λυδίαν† παῖσαν οὐδ᾽ ἐράνναν ..

Εἶνε τόσον ὄμορφον τὸ ἄνθος τοῦτο, ἡ κόρη της τὸ ὁποῖον δὲν θὰ ἄλλαζε οὔτε διὰ τὴν πλουσίαν χώραν τῆς Λυδίας.

Τὸ 47ον ἀπ.

 Ἔρος δ᾽ ἐτίναξέ μοι
φρένας, ὠς ἄνεμος κὰτ ὄρος δρύσιν ἐμπέτων.

εἶνε ἴσως ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων ποιημάτων ἐν τῇ καθόλου ἱστορία τῆς ποιήσεως. Ἡ Σαπφὼ ἀφορμᾶται ἐκ μιᾶς ὅλως βιαίας φυσικῆς εἰκόνος, αὐτῆς τοῦ θυελλώδους ἀνέμου ὅστις ῥίπτεται βιαίως ἐπὶ τῶν δρυῶν τοῦ ὄρους. Ἡ εἰκὼν εἶνε ἐκφραστικωτάτη καὶ δὲν νομίζω ὅτι χρειάζεται πλείονα σχολιασμόν.

Ἔμπνευσις διὰ τὴν ποιήτριαν ἀποτελοῦσι καὶ τὰ ζῷα. Ἐπιθυμοῦσα ἡ ποιήτρια νὰ χαρακτηρίσῃ τὸν Ἔρωτα, τὸν παρομοιάζει μὲ ἑρπετὸν ἐκ τοῦ ὁποίου οὐδεὶς δύναται νὰ διαφύγῃ, καὶ δὴ καὶ μάλιστα διὰ τὸν ἐρωτευμένον εἶνε γλυκύπικρον ὄρπετον, ἔννοια ἀντιθετική. 130 LP

Ἔρος δηὖτέ μ᾽ ὀ λυσιμέλης δόνει,

γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον.

Ὁ ἀρχαϊκὸς ποιητὴς ἐν τῇ ποιήσει του, ἥτις δημοσίᾳ ᾄδεται, καὶ δὴ καὶ μάλιστα ἡ Σαπφώ, περὶ ἧς ο λόγος, πλὴν τῶν ἄλλων θεμάτων παρουσιάζει καὶ τὴν σχέσιν του πρὸς τὸν κόσμον· καὶ ὡς μέρη τοῦ κόσμου ἐννοοῦνται αἱ μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων σχέσεις, αἱ σχέσεις πρὸς τὴν πόλιν καὶ πρὸς τὴν φύσιν ὡς αὐτὸς τὰ ἐννοεῖ.

Δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν ὅτι, ἡ φύσις παρὰ Σαπφοῖ λειτουργεῖ ὡς μέτρον διὰ τὸ κάθε τί. Μέτρον ἀναφορᾶς, μετρήσεως, συγκρίσεως: ἀναφορᾶς ὡς πρὸς μίαν ἑκάστην ἔκφανσιν τοῦ καθ’ἡμέραν βίου· μετρήσεως ὡς πρὸς τὴν ποιότητα· συγκρίσεως ὡς πρὸς τὸ κάλλος.

 

ΠΗΓΗ: Το κείμενο ανεγνώσθη ἀγγλιστὶ (The Nature in Sappho) τῇ 24ῃ Νοεμβρίου 2021 ἐν τῷ Interdisciplinary Research Workshop on Ancient World: International Meeting on Nature and Antiquity διοργανωθὲν ὑπὸ τοῦ Universidad Autónoma de Madrid. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 25.11.2021.


Φυσις φυση Σαπφω Κατσιφαρας, λυρικη ποιηση, λυρισμος Πλειαδες, στρουθος στρουθιο γη μελαινα, ομηρος πυκνα, αιθερας αιθηρ, Ερωτας, θεα Αφροδιτη, πορφυρια χλαμυς, χλαμυδα, ερως, πορφυρα, αστερες σελαννα, σελανα, σεληνη, φαεννο αργυρια, αστρη αστρα, ουρανος γειτονια κυρα χαρις, χαρη, ασπρη ξανθη, φεγγαρι Χριστος εσπερα αυη αιγα, απυ, υδωρ ψυχρο κελαδει υσδων παις κατθανω μναμοσυνο, μνημοσυνο βροδο, ροδο, τριανταφυλλο, Πιερια αφανης Αιδας Αιδης, Αδης δομος αμαυρος νεκυος νεκυς, χρυσο ανθος κλεις Λυδια ερος φρενες, φρην, φρενα, ανεμος ορος μυαλα, μυαλο, λυσιμελης δονηση γλυκυπικρο, αμαχανο ορπετο, αμηχανο, αμηχανια Λεσβος, Σαπφω η Ερεσια Ερεσος Λεβου, Ερεσσος μαρμαρινη προτομη Οξφορδη, Oxford Bust Αρουνδελιανα μαρμαρα Συλλογη Thomas Howard Χαουαρντ
Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

    ΣΧΟΛΙΑ
    ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook

ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΤΕ ΜΑΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ