Το βιβλίο αυτό της
ιατρού-ανθρωπολόγου Δάφνης Α. Πουλιανού είναι μια απόπειρα περιγραφής ενός
τμήματος του λαού μας στα ορεινά χωριά της Πίνδου, συγκεκριμένα στο Δεσπότι
(παλαιό Σινίχοβο) του νομού Γρεβενών.
Το Δεσπότι είναι ένα από τα
Κοπατσοχώρια της περιοχής και η εθνογραφική περιγραφή του αντανακλά την
κοινωνία και τις παραδόσεις μιας μεγαλύτερης περιφέρειας της Ανατολικής Πίνδου
που εκτείνεται από τα Γρεβενά ως την Κοζάνη και πέρα του Αλιάκμονα ακόμη.
Η ίδια κοπατσάρα (κοπατσιάρα
προφέρεται στην τοπική διάλεκτο) μέσα από τις εμπειρίες που έζησε στα μικρά της
χρόνια, που έντονα θυμάται και βιώνει μέχρι σήμερα, μας δίνει τον απόηχο μιας
κοινωνίας που η αλματώδης τεχνολογική ανάπτυξη του β΄ μισού του αιώνα μας
αλλάζει καθημερινά, γι’ αυτό και ορθά επιγράφει τον τίτλο του βιβλίου της
«Ζωντανό παρελθόν...». Είναι μια σύγχρονη λαογραφική μελέτη του πρόσφατου
παρελθόντος ενός τμήματος του λαού μας, που η ιστορική της αξία θα εκτιμηθεί
σαν παγκόσμια εθνολογική κληρονομιά. Την αξία του βιβλίου ανεβάζει στο έπακρο η
οξυδέρκεια της συγγραφέως, η βαθειά της παρατήρηση και ανάλυση γεγονότων που το
κάνει ένα ζωντανό ψυχογράφημα του λαού μας. Οι περιγραφές της είναι αληθινές
ιστορίες και τοπικοί θρύλοι.
Οι επιτυχίες της σαν
ιατρού-χειρουργού γυναικολόγου την προετοίμασαν μεθοδολογικά να περιγράφει
φαινόμενα ζωής και θανάτου μιας κοινωνίας που έζησε, μιας κοινωνίας που φεύγει.
Ακούμπησε πάνω στον πόνο των συνανθρώπων της, τους ένοιωσε ως τα μύχια της
ψυχής της γι’ αυτό και μπόρεσε να λαξεύσει αυτή της τη νέα δημιουργία.
«Αυτοανθρωπολογία» θα την ονομάζαμε εμείς. Κι εδώ χρησιμοποιούμε τον όρο
«ανθρωπολογία» με τη νεωτερίζουσα, και ψευδή στην ουσία, έννοια της λέξης που
δίνουν κυρίως οι Αγγλοαμερικάνοι στον όρο ανθρωπολογία (κοινωνική, πολιτισμική
κ.ο.κ.), σ’ αντίθεση με την κλασσική, κυρίως ελληνική (αριστοτελική) έννοια της
λέξης, που εννοεί τη Βιολογία του Ανθρώπου.
Η άποψη αυτής της έννοιας
έχει πια επικρατήσει στο «δυτικό κόσμο» μας, κάιι που δύσκολα μπορούμε να
παραβλέψουμε. Γι’ αυτό και το νέο είδος της ανθρωπολογικής περιγραφής που
αναπτύσσεται από ατόφιους αναλυτές-επιστήμονες, που προέρχονται μέσα από τον
ίδιο το λαό μας, ονομάζουμε «αυτοανθρωπολογική κοινωνιολογία». Το πιο σημαντικό
στον τομέα αυτό είναι ότι δεν επιδέχονται ξένες επιρροές και αντιδράσεις. Δεν
κατέβηκαν «κατ’ εντολήν» κάποιου ξένου πανεπιστημίου να δώσουν την «περιγραφή»
τους, τις ιδιαιτερότητες της περιοχής για να υπογραμμίσουν την «αυτονομία» της.
Ένας ξενόφερτος λαογράφος εύκολα μπορεί να κάνει σοβαρά λάθη γιατί θα του
χρειαστεί πολύς χρόνος για ν’ αφομοιώσει τα βιώματα των ντόπιων, «να μπει στο
πετσί τους», αν ποτέ το καταφέρει...
Οι «μέθοδοι» αυτής της
νεώτερης ανθρωπολογίας απέτυχαν μετά την εκστρατεία των Γάλλων και Αμερικανών
στο Βιετνάμ, ή και αλλού... Οι ανθρωπολόγοι που συμμετείχαν «ανθρωπολογικώς» σ’
αυτού του είδους τις εκστρατείες καταδικάστηκαν σε διεθνή επιστημονικά
συνέδρια.
Εχουμε πια την ντόπια
αυτογνωσία του λαού μας μέσα από τον ίδιο το λαό. Και για να συνεχιστούν οι
μελέτες αυτού του είδους χρειάζεται κρατική μέριμνα, χρειάζεται να σταλούν
ντόπιοι εθνολόγοι σε κάθε ελληνική γωνιά, όπως ακριβώς έκανε η Μακεδόνισσα Δάφνη
Πουλιανού, κ.ά.
Κι έτσι η Δάφνη Α. Πουλιανού
δεν έχει κανένα μοντέλο υπ’ όψη της κανενός δυτικού ή ανατολικού Πανεπιστημίου.
Την βοηθάει μόνο ένα «Πρόγραμμα λαογραφικής μελέτης» που δημοσιεύει το 1976 η
Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος (περ. ΑΝΘΡΩΠΟΣ, τ. 3, σελ. 105-114), τότε που ακόμη
κανένα πανεπιστήμιο της χώρας δεν έχει κανένα πρόγραμμα Κοινωνικής
Ανθρωπολογίας, παρά μόνο τις Εθνολογικές Σχολές, αντάξιες του καιρού τους και
των στόχων τους.
Μαζί με τους «Σαρακατσαναίους» του Ε. Μακρή (1990) και της Αγγ. Χατζημιχάλη, το σημερινό έργο της Δάφνης Α. Πουλιανού και μερικά άλλα, μπορούμε να πούμε ότι μπαίνουμε σε μια νέα περίοδο της επιστήμης της Ανθρωπολογίας, στην περίοδο της αυτογνωσίας της Εθνικής Ανθρωπολογίας.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στο βιβλίο αυτό περιγράφονται
ήθη και έθιμα, συνήθειες και παραδόσεις των «κοπατσαραίων». Κοπατσαραίοι είναι
οι ντόπιοι κάτοικοι της Δυτικής Μακεδονίας, στα ριζοβούνια και στην
ραχοκοκκαλιά της Πίνδου, στα χωριά των Γρεβενών που απλώνονται δεξιά και
αριστερά από το ποτάμι Βενέτικο. Είναι μόνιμοι κάτοικοι, αγρότες και ποιμένες,
ριζωμένοι στον τόπο τους, δεμένοι με τα μέρη τούτα κι όχι «φερτικοί», όπως οι σαρακατσαναίοι κι οι βλάχοι.
Βέβαια και οι σαρακατσαναίοι
και οι κοπατσαραίοι είναι ντόπιοι Έλληνες με κοινή ρίζα και καταγωγή. Απλώς ο
καθένας άλλαξε τρόπο ζωής. Των κοπατσαραίων τα ήθη και έθιμα θέλω να περιγράψω,
να ξεδιπλώνονται από την ίδια τους τη ζωή. Με ζωντανές ιστορίες να βγαίνουν
μέσα από την καθημερινή ζωή με λόγια που οι ίδιοι συνηθίζουν. Θέλω να σας
μεταφέρω 60 με 100 και άνω χρόνια πριν, στο «λέω» της τότε εποχής έτσι όπως
εκφράζονταν, στο πιστεύω τους, στη δική τους απλότητα και ντομπροσύνη.
Περιγράφω μερικά πράγματα
αληθινά γεγονότα για το γάμο και το προξενιό, για τη γέννα, τα πανηγύρια και
τον θάνατο. Ετσι που να είναι ζωντανά. Ετσι όπως τα πέρασα μέσα απ’ όλες τις
εποχές του χρόνου, τις γιορτές και όλες τις εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής,
όπως τα έζησα τα «γρίκισα» και τα άκουσα από τους μεγάλους. Στα διάφορα
κοπατσιοχώρια συναντά κανείς μερικές παραλλαγές στα ήθη και έθιμα.
Τα δάση σ’ αυτά χα μέρη είναι
κυρίως βαλανιδιές, από «δέντρα» όπως λένε, οι ντόπιοι τις βαλανιδιές. Ανάμεσα
στα πυκνά δάση βαλανιδιάς είναι τα κοντοκλάδια, τα «κοπάτσια», μικρά
«δέντρα», θάμνοι.
Τα χωριά που κατοικούν οι
κοπατσαραίοι, τα κοπατσιοχώρια, είναι το Δεσπότι (Σνίχοβο), το Κυπαρίσσι,
Αιμιλιανός (Γκριντάδες), Κηπουριό, Φιλί, Παλαιοχώρι, Αθρακιά, Διάκος
(Λμπίνοβο), Καληρράχη, Τρίκωμο (Ζάλοβο), Μαυραναίοι, Μαυρονόρο, Μεσόλακκος
(Ζγκόστι), Καλόχι, Κοσμάτοι, Ζιάκα, Σπήλαιο, κλπ. Τα κοπατσιοχώρια φτάνουν ως
τον Μαυρόλογγο.
Τα χωριά συνήθως είναι σε
υψώματα, σκαρφαλώνουν στα βουνά και χαμηλότερα, γύρω τριγύρω είναι τα χωράφια
και τα βοσκοτόπια.
Ασχολούνται με τη γεωργία και
την κτηνοτροφία. Εχουν τα χωράφια για τις ανάγκες του σπιτιού. Καλλιεργούν
σιτάρι, καλαμπόκι, βρώμη, κριθάρι και τα «αυλαγάδια», τα μέρη γύρω από το σπίτι
για τα αμπέλια, τα κηπουρικά, τα «ίπουρα» δηλαδή, τα οπωροφόρα δέντρα όπως
αμυγδαλιές, καρυδιές, μηλιές, κορομηλιές, αχλαδιές, κερασιές, βυσινιές και
δαμασκηνιές. Στα δάση και στις σούδες φυτρώνουν οι «κρανιές», λεπτοκαρυές,
τσαπουρνιές, βατσινιές, αυτά δεν καλλιεργούνται. Μόνα τους φυτρώνουν και
μεγαλώνουν.
Αριστερά από το χωριό Δεσπότι
προς τη δύση στέκει αγέρωχος το βουνό Όρλιακας, η Βασιλίτσα. Τα βουνά που
πρωτοσκεπάζονται από χιόνι, οι χαράδρες τους μένουν λευκές ως το Πάσχα ή και αργότερα.
Βορειοδυτικά απλώνονται οι άλλες οροσειρές της Πίνδου, μια βουνοκορφή πίσω από
την άλλη και μερικές φτάνουν στο μεσουράνιο.
Πέντε οροσειρές απλώνονται η
μια πίσω από την άλλη, σκεπασμένες με δάση. Κατεβαίνοντας από τα κορφοβούνια,
γυρίζοντας προς τα πίσω η ματιά γλυστράει στα χωριά των «κοπατσαραίων» που είναι
σπαρμένα δω κι εκεί. Δεν χορταίνεις να τυράς αυτήν την απεραντοσύνη, αυτήν την
ομορφιά, το μεγαλείο. Τι θαυμάσια είναι η φύση, τι γλυκειά είναι η ζωή. Να ζεις
για να θαυμάζεις τα καμώματα της φύσης. Είναι ωραία η ζωή!
Περιγράφοντας τις ομορφιές
της φύσης, τις ομορφιές της ψυχής του ανθρώπου και τις συνήθειες, τον τρόπο
εργασίας, αραδιάζω τις τοπωνυμίες, τα σκεύη οικιακής χρήσης (τα «σέια»), τα
αγροτικά εργαλεία, τον καταμερισμό εργασίας, τη διατροφή, το ντύσιμο. Να σταθώ
λίγο στη διάλεκτο, στις λέξεις που φεύγουν, που χάνονται με το πέρασμα του
χρόνου.
Ιστορώντας τις τέσσερις
εποχές του έτους θα γνωρίσουμε τις ευχάριστες πλευρές της ζωής, τις δυσκολίες,
τις πίκρες και τους καϋμούς του τόπου αυτού που βρίσκεται στα ριζοβούνια της
Πίνδου. Θα γνωρίσουμε το τραγούδι, το νανουρητό, το μοιρολόι. Ολες αυτές οι εκδηλώσεις
επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο την ίδια εποχή, την ίδια μέρα με όλες τις
λεπτομέρειες, με ευλάβεια και περνούν από γενιά σε γενιά.
Χρόνια τώρα γράφω όσα
θυμούμαι. Χρόνια τώρα συγκεντρώνω υλικό λίγο-λίγο. Ολα αυτά που θα σας ιστορήσω
σήμερα. Πολλές φορές τα παράτησα, ξανάρχισα, προσπάθησα να το ξεχάσω και τώρα πήρα
την απόφαση να συνεχίσω.
Κοίταξα έξω από το παράθυρο.
Στο αλώνι μαζεμένα παιδιά, ξέγνοιαστα τραγουδούν σήμερα την άνοιξη, τα βάγια,
τη Λαμπρή.
Ανέμελα παιδιά που με τα
παιχνίδια συνεχίζουν την παράδοση παίζοντας τα σπιτάκια, κάνοντας τους γάμους,
τα βαφτίσια.
Απότομα συννέφιασε ο ουρανός,
σκοτείνιασε ο τόπος, έλαμψαν οι αστραπές, μπουμπούνισαν οι βροντές, άρχισε η
καταιγίδα και παράτησαν το παιχνίδι, τη νύφη στολισμένη που μόλις τραγουδούσαν και
έτρεξαν στα σπίτια. Εμειναν τα σπιτάκια που τα είχαν κάνει με πετραδάκια,
κάμποσο τετράγωνα δω κι εκεί.
Εδώ πρωτογνώρισα τη χαρά και
την πίκρα του ανθρώπου. Ποτίστηκα με το χαρούμενο τραγούδι, το μοιρολόι,
πρωτάκουσα το νανουρητό της γιαγιάς. Η ψυχή του λαού μας είναι ζυμωμένη με
θρύλους και συνήθως με πραγματικότητες που η αρχή τους χάνεται στα βάθη των
αιώνων και έφτασαν ως εμάς, ζουν ως σήμερα.
Το βιβλίο εκυκλοφόρησε από
την Βιβλιοθήκη Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος / ΑΕΕ, αρ. 7, το 1994.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ,
7.5.1995.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook