Των Γιώργου Λεκάκη - Μαρίας Στούπη
ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ
ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ
ΚΕΡΚΥΡΑΣ:
Το Μπουρζαδο
ή Μπρουζαδο(*) απεναντι απο
το παλαιο λιμανι σημερα ειναι δυο υψηλες πετρες (βραχοι), διπλα στο ΒΙΔΟ. Πιθανον
πριν οι παγοι λιωσουν να ηταν γη - λοφος. Ήδη τωρα, την… βουτηξε η θαλασσα… Αναφορες
του 1649 λεγουν οτι ηταν εκκλησακι της Παναγιας της Κονδυλονησιωτισσας…
Κονδυλεα(**) κωμη μ’ έναν ναο της Αρτεμιδος υπαρχει στην Αρκαδια[1] της Πελοποννήσου.[2]
«Κονδυλουμεναι» = «ΑΝΟΙΔΟΥΣΑΙ ΚΑΘΑΠΕΡ ΕΠΙ ΤΩΝ ΒΡΑΣΣΟΜΕΝΩΝ ΥΠΟ ΤΟΥ
ΠΥΡΟΣ ΥΔΑΤΩΝ».[3]
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΣ,
λοιπόν, ΘΑ ΗΤΑΝ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΩΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑΣ ΝΑΟΣ της ΘΕΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ.
ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ η
νησίδα ονομάσθηκε ΣΚΟΛΙΕΤΟ ΜΠΡΟΥΖΑ, που ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΠΕΤΡΑ ΒΡΟΥΖΑ = ΒΡΑΣΜΕΝΗ (ΞΕΒΡΑΣΜΕΝΗ;),
ΒΡΑΣΣΟΜΕΝΗ από τα [πυρωμενα] ΝΕΡΑ.
ΑΠΟ ΤΙ;
Όταν τα
τοπωνύμια κρύβουν ιστορική και γεωλογική μνήμη…
Μακρά η
σχέσις των φιλαποδήμων Αρκάδων με την Κέρκυρα… Πολλά τα αρκαδικά τοπωνύμια στην
νήσο…
 |
| Η τρυπητή νησίδα της Κερκύρας, Κονδυλονήσι. |
(*) Το Μπρουζάδο και η άγνωστη ιστορία της εκκλησίας
που ήταν κτισμένη επάνω εκεί
Κείμενο-Φωτογραφία: Βασίλης Μεταλληνός
To Μπρουζάδο της Κερκύρας, κάπου μεταξύ του λιμανιού της Κερκύρας
και πολύ κοντά στην νησίδα του Βίδο, είναι ένας μικρός βράχος, που αποτελείται
από μολασσικούς σχηματισμούς, με πολλές εναλλαγές ψαμμίτη και μαργών.
Στη νησίδα αυτή επάνω, υπήρχε μια εκκλησία χτισμένη, η Παναγία
Κονδυλονησιώτισσα (Αρτέμιδος).
Από έγγραφα του 1649 προκύπτει ότι το ξερονήσι αυτό ονομαζόταν
Κονδηλονήσι [σ.σ. Κονδυλονήσι], ενώ σήμερα αναφέρεται ως Μπρουζάδο ή Μπουρζάδο
μάλλον από το Σκολιέτο μπρουζά (σκολιο = πέτρα - βραχος + μπρουζά = βρουζά -
βράζω υπό του πυρός) δηλ. καμένος βράχος, αφού η εκκλησία κάηκε.[4]
Βέβαια όπως μας αναφέρει ο Όθων Μιχαλάς πολύ δύσκολα θα γινόταν παραφθορά του "τσιά" της λέξης "μπρουτσιάτο" να μεταβληθεί σε "ζ" στο "μπρουζάδο". Δυσκολία επίσης παρουσιάζει και η αλλαγή του "το" σε "δο". Μια άλλη ερμηνεία του ονόματος από τη λέξη "bruzzaglia > bruzzaglio > bruzzado" που σημαίνει θάμνος (ή και παρακλάδι) καθώς το νησάκι ήταν «παρακλάδι» του Βίδο και τόσο μικρό που ήταν σαν «θάμνος», αλλά και τα καλάμια [σ.σ.: κόνδυλοι] που έχει πάνω του όπου μοιάζουν σαν θάμνοι από την πόλη.[5]
Όπως μας πληροφορεί ο Θεόφιλος Τζίκας από την Προστασία & Ανάδειξη των Κερκυραϊκών Οχυρώσεων στο βιβλίο του Σπ. Καρύδη «Ο αστικος χωρος
και τα ιερά» (Αθηνα, 2007), αναφέρει ότι το μοναστήρι της Κοντυλονησιώτισσας
υπήρχε μέχρι την πολιορκία του 1716. O ναός φαίνεται να εκκενώθηκε και η
εφέστια εικόνα μεταφέρθηκε στο Μαντούκι, στο ναό της Παναγιωπούλας. Κατά την
διάρκεια της πολιορκίας στη νησάκι υπήρχε πυριτιδαποθήκη και η ανατίναξη της
έγινε είτε απο τους Βενετούς, είτε από τους Τούρκους. Μετα την πολιορκία δεν
υπάρχει άλλη αναφορά στον ναό.
Η νησίδα πλέον έχει γίνει πάρα πολύ μικρή, ενώ έχει ανοίξει και μια τρύπα στο κέντρο της, όπου με αυτούς τους ρυθμούς διάβρωσης, σε μερικές δεκαετίες, ίσως, να παραμείνει μόνον ένας ύφαλος.
ΠΗΓΗ: Corfuland, 9.12.2016. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 11.12.2016.
ΚΟΝΔΥΛΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑ / ΜΠΡΟΥΖΑΔΟ
Στην ακατοίκητη νησίδα [μεταξύ
Βίδου – Λαζαρέτου(4*)], γνωστή παλαιά και ως «Κονδυλονήσι». Ο ναός (Κονδυλιώτισσας
– Αρτέμιδος), κτητορικός ίσως της οικογένειας Γονέμη, εμφανίζεται σε έγγραφα
απ’ τα τέλη του 15ου αι. (1497). Ο δε Καρύδης εκτιμά πως ανατινάχτηκε (εξ ου
και Μπρουζάδο = καμένος βράχος) απ’ τους Βενετούς ή τους Τούρκους, κατά την
πολιορκία του 1716 (το 1717 επιβεβαιώνεται ήδη ανατιναγμένος), όταν και
γνωρίζουμε πως οι Ενετοί αποθήκευαν εκεί πυρίτιδα. «Έμβλημά» του ήταν η εφέστια
εικόνα της Θεοτόκου, που μεταφέρθηκε στον Ι.Ν. Θεοτόκου Παναγιοπούλας, στο
Μαντούκι. Πλέον, η νησίδα έχει περιοριστεί πολύ σε έκταση (διάβρωση), ενώ έχει
ανοίξει και μια τρύπα στο κέντρο της, θυμίζοντας απλό ύφαλο (με πενιχρή
βλάστηση).
ΠΗΓΗ: «10+1 εκκλησιές «της Παναγίας» που χάθηκαν στο χρόνο», Corfu Stories,
15.8.2020.
(**) Κοντά στην κώμη Καφύαι (> Καφυά) Αρκαδίας, σε μια
τοποθεσία που ονομαζόταν Κονδυλέα[6],
υπήρχε ένα ιερόν άλσος της Αρτέμιδος Κονδυλεάτιδος[7].
Καφυιαί, Καφύαι, Καπύαι, Κάπυαι, Καφυατικόν πεδίον της Αχαϊκής Συμμαχίας: Σήμερα κοντά στο χωριό Χωτούσα στον 37ο παράλληλο - 37°45′51.840″N 22°15′28.440″E. Κοντά στον Ορχομενό, και στο όρος Τραχύ. Με καταβόθρες και αποσταργγιστικά έργα (τάφρους) της παρακείμενης λίμνης και ελώδους περιοχής, από τους Μινύες. Οικιστές της ο επώνυμος ήρως της πόλεως Κηφέας, υιός του βασιλέως Αρκαδίας, Άλεου ή ο Αινείας, ο οποίος έδωσε στην πόλη το όνομα είτε του αδελφού του (Κάπυ), είτε του παππού του (που είχε το ίδιο όνομα). Άλλη μια πόλη της Αρκαδίας που συνδέεται με τον βασιλικό οίκο της Τροίας. Εδώ εδόθη μεγάλη μάχη (220 π.Χ.), στην οποία οι Αιτωλοί(***) κέρδισαν αποφασιστική νίκη επί των Αχαιών και του Άρατος της Σικυώνος. Εδώ ο τάφος του Αριστοκράτη, όπου οι Τενείαι πηγές. Κοντά χάσμα γης, το ποτάμι Νάσοι και Τράγος (νυν Τάρας ή Δαραίικο), και το χωριό Ρεύνος. Συλλατρεύονταν ο Ποσειδών, η Άρτεμις (άγαλμά της βρέθηκε το 2008), ο Διόνυσος, η Αθηνά, ο Απόλλων, ο Ασκληπιός και η Υγιεία. Στο αρχαίο όρος Κνάκαλος (πιθανόν το βουνό Καστανιά) γίνόνταν ετήσιες εορτές αφιερωμένες στην Κνακαλεσία Άρτεμη. Με κατοίκηση από τα «προϊστορικά» χρόνια. Οικιστικά λείψανα ευρέθησαν στον Άη Γιώργη (της 3ης χιλιετία π.Χ.) και στην Κουρουπά. Ευρέθησαν επίσης αρχαία κυκλώπεια τείχη (ο βράχος καλείται απλά Πέτρα, στον δρόμο προς Βλαχέρνα), αρχαίο ιερό (3ης χιλιετίας π.Χ.), παλαιοχριστιανική βασιλική (5ος αιώνας μ.Χ.), η Μενελαΐδα πηγή (στην θέση Τειχιό), στην οποία είχε φυτέψει έναν πλάτανο ο βασιλεύς της Σπάρτης, Μενέλαος, κλπ. Η πόλις ήταν ερειπωμένη επί Στράβωνος.
Εκεί, λοιπόν, κάποτε παίζοντας κάποια αγόρια επέρασαν ένα καλώδιο γύρω από τον
τράχηλο του αγάλματος της θεάς, και είπαν - αστειευόμενα - ότι θα έπνιγαν την
Αρτέμιδα! Κάποιοι περαστικοί από τις Καφύες, τα είδαν και τα λιθοβόλησαν μέχρι
θανάτου! Μετά από αυτό, όμως, σε όλες τις γυναίκες που έμεναν έγκυες, στην κώμη
έπεφτε νόσος στην γαστέρα τους, και είχαν πρόωρους τοκετούς, αποβολές και αν
γεννούσαν, όλα τα παιδιά τους έρχονταν στον κόσμο νεκρά! Αυτή η κατάρα δεν
έπαψε, μέχρι που τα σώματα των λιθοβολημένων αγοριών ετάφησαν όπως έπρεπε. Και είτα
καθιερώθηκε μια ετήσια θυσία, προς τις χθόνιες θεότητες, που εκπροσωπούσαν τις
ψυχές τους, μετά από ένα μάντευμα της Πυθίας (του μαντείου των Δελφών, του
διδύμου αδελφού της Αρτέμιδος, Απόλλωνος). Έτσι η θεά εκεί έλαβε το επίθετο «Απαγχομένη»
(= απαγχονισμένη ή αυτή που αυτοαπαγχονίζεται).[8]
Καφυῶν δὲ ἀφέστηκεν ὅσον στάδιον
Κονδυλέα χωρίον, καὶ Ἀρτέμιδος ἄλσος καὶ ναός ἐστιν ἐνταῦθα καλουμένης
Κονδυλεάτιδος τὸ ἀρχαῖον: μετονομασθῆναι δὲ ἐπὶ αἰτίᾳ τὴν θεόν φασι τοιαύτῃ.
παιδία περὶ τὸ ἱερὸν παίζοντα - ἀριθμὸν δὲ αὐτῶν οὐ μνημονεύουσιν - ἐπέτυχε καλῳδίῳ,
δήσαντα δὲ τὸ καλῴδιον τοῦ ἀγάλματος περὶ τὸν τράχηλον ἐπέλεγεν ὡς ἀπάγχοιτο ἡ Ἄρτεμις.
φωράσαντες δὲ οἱ Καφυεῖς τὰ ποιηθέντα ὑπὸ τῶν παιδίων καταλεύουσιν αὐτά: καί
σφισι ταῦτα ἐργασαμένοις ἐσέπεσεν ἐς τὰς γυναῖκας νόσος, τὰ ἐν τῇ γαστρὶ πρὸ
τοκετοῦ τεθνεῶτα ἐκβάλλεσθαι, ἐς ὃ ἡ Πυθία θάψαι τε τὰ παιδία ἀνεῖπε καὶ ἐναγίζειν
αὐτοῖς κατὰ ἔτος: ἀποθανεῖν γὰρ αὐτὰ οὐ σὺν δίκῃ. Καφυεῖς δὲ ποιοῦσι τά τε ἄλλα
ἔτι καὶ νῦν κατ' ἐκεῖνο τὸ μάντευμα καὶ τὴν ἐν ταῖς Κονδυλέαις θεὸν - προσεῖναι
γὰρ καὶ τόδε ἔτι τῷ χρησμῷ φασι - καλοῦσιν Ἀπαγχομένην ἐξ ἐκείνου.[9]
Η παράδοση αυτή συνδέεται με τις
φάσεις της Σελήνης, ουράνιο σώμα με το οποίο η θεά Άρτεμις συνεδέετο, και δη με
το τελευταίο τέταρτό της, που έμοιαζε με την εικόνα ενός «κρεμασμένου
κοριτσιού».[10]
Οι Αρκάδες προσεύχονταν σε αυτήν.[11]
Οι πιστοί εκεί συνήθιζαν μετά να τιμούν την θεά κρεμώντας ομοιώματά της από τα
κλαδιά των δένδρων… όπως έκαναν και με τις λατρείες της θεάς της βλάστησης – την
γνωστή «αιώρα» υπέρ της Ηριγόνης[12]
- αφού η λατρεία της συχνά εόρταζε ρητά την γονιμότητα.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Ελληνική Μυθολογία". Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις" (απόσπ.).
(4*) Στα βόρειά του η νησίδα Ναυσικά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Cole Susan Guettel «Domesticating
Artemis», στο Blundell Sue, Williamson Margaret «The Sacred and the Feminine in
Ancient Greece», εκδ. Routledge, 2005.
- Dowden Ken «European Paganism», εκδ. Routledge,
2013.
-Johnston Sarah Iles «Restless Dead:
Encounters between the Living and the Dead in Ancient Greece», εκδ. University
of California Press, 2013.
- Κλήμης Αλεξανδρείας «Προτρεπτικός» / Protreptic, or Enhortation to the Hellenes, 38, 3.
- Ogden Daniel «A Companion to Greek
Religion» στο Blackwell Companions to the Ancient World, εκδ. Wiley-Blackwell.
2010.
[1] Τσακωνικη, αρχαιοπρεπεστατη Αιολικη(***).
Το Κονδυλονήσι κείται στον 39ο παράλληλο - 39.6435404898326, 19.91077705204902. Αλλά χωριό Κονδυλαίικα υπάρχει και στην Ευρυτανία, επίσης στον 39ο παράλληλο - 39°01′44.08″N 21°27′10.05″E.
[2] Βλ. Παυσανια.
[3] Βλ. ΗΣΥΧΙΟ.
[4] Βλ. Αγγελόπουλος-Σγούρου.
[5] Σ.σ.: Ίσως Μπουρζάδο ή Μπρουζάδο εκ της λέξεως μπούρτζι
= οχυρό. Λένε οι εντόπιοι στην κερκυραϊκή διάλεκτο: «Τε λάμνε, τε λάμνε, σιορ
Αγγελε, φτάκαμε στο Μπρουζάδο» ή «Τε λάμνουμε, τε λάμνουμε, τε που να φτάκουμε
το κούλουρο»…
[6] Κόνδυλος = πυγμή, γροθιά, κτύπημα με τον αρμό, διότι κόνδυλος σημαίνει και αρμός (δακτύλου), κλείδωσις, κλπ.
> κονδυλίζω = κτυπώ δια πυγμής , αικίζω, ραπίζω, κολαφίζω (κόλαφος = ράπισμα)
> κόνδωρ (αρπακτικό πτηνό, είδος γύπα)
> κονδύλιον, κοντύλι, κοντίλι = γραφικό όργανο, γραφίς, χρωστήρ, κλπ.
> κονδυλομάχαιρο
> κόνδυ = είδος ποτηρίου (κυμβίον)
>
κόνδος = κεραία, αστράγαλος, κλπ.
[7] Βλ. Γ. Λεκάκης «Περί ιερών αλσών», εισήγηση του Γ.
Λεκάκη στο Συνέδριο «Οι δραματικές αλλαγές στον πλανήτη και οι αρχαιοελληνικές
ρίζες της οικολογικής ηθικής», Πανεπιστήμιο Πατρών, 17-20 Ιουνίου 2018.
[9] Βλ. Παυσανία «Ελλάδος περιήγησις»,
8.23.6-7. Και σχόλια Per. S. P. Kondratiev, στο «Τέχνη», 1940.
[10] Βλ. G. Usener
[11] Βλ. Καλλίμαχος Κυρήνης.
[12] Βλ. Γ. Λεκάκη «Μουσικής Μύησις».
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook