Του Γεωργίου Σωτηριάδη(*)
ΑΝΑΣΚΑΦΑΙ ΓΕΡΜΑΝΩΝ, ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΜΑΙΚΗΝΑΣ
ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Αι ανασκαφαί, τας οποίας
Γερμανοί σοφοί και Γερμανός Μαικήνας επεχείρησαν εις τον Μινύειον Ορχομενόν,
εγγίζουσιν εις το πέρας των. Πέρας προσωρινόν, διότι η εργασία αύτη πιθανώτατα
θα συνεχισθή και κατά το προσεχές έτος, μέλλουσα ίσως να επεκταθή και εις
άλλους τόπους της Βοιωτίας, όπου τα αυτά ίχνη του παναρχαίου πολιτισμού της
χώρας ταύτης οδηγούσι τον ερευνητήν. Αλλ’ οπωσδήποτε η πρώτη, εφέτος […]
ανασκαφή, φθάνει νυν εις το τέλος της. Μετά το Σλείμαν, όστις συνέλαβε το
μεγαλοπρεπές σχέδιον να μη αφήση ανερεύνητον κανέν εκ των παναρχαίων ελληνικών
κέντρων, τα οποία εξύμνησεν η ποίησις του Ομήρου, Γερμανός ανήρ ανέλαβε πάλιν
να συμπληρώση το προ εικοσαετίας ατελές [μείναν] έργον εις εν εκ των σπουδαιοτάτων
εκείνων σημείων.
ΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ ΤΟΥ ΣΛΕΙΜΑΝ
Εις την […] της προϊστορικής
πόλεως περιωρίσθησαν εις αναγνωρίσεις ούτως ειπείν αυτού, διακοπείσαι κατόπιν
πριν παράσχωσιν αποτέλεσμά τι αντάξιον των εις τας Μυκήνας και το Ίλιον
επιτυχιών του προώρως εκλιπόντος ανδρός. Η προσοχή όμως των αρχαιοδιφών δεν
ήταν δυνατόν να αποσπασθή από του τόπου εκείνου, όστις εν τη ομηρική
τουλάχιστον ποιήσει αναποσπάστως συνδέεται προς την ακμήν και το μεγαλείον των
ελληνικών φυλών κατά το μέσον και τα τέλη της δευτέρας προ Χριστού
χιλιετηρίδος. Σήμερον τίποτε δεν είνε φαντασία και υπερβολή εις τας
ακαταλήπτους τέως νομιζομένας παραδόσεις της παλιάς αρχαιότητος. Ο μύθος και η
ποίησης είνε μόνον η φωτεινή προβολή της αληθινής εικόνος του παναρχαίου βίου
της Ελλάδος.
ΚΡΗΤΗ – ΟΡΧΟΜΕΝΟΣ
Αι ανασκαφαί της Κρήτης ήσαν
νέα ώθησις εις τον τρόπον εκείνον της ερεύνης, ήτις κατά ημιόλιον τουλάχιστον
χιλιετηρίδος μετέθεσε προς τα άνω τα οροθέσια της ελληνικής ιστορίας και της
ιστορίας του ελληνικού πολιτισμού. Ότι ο πολιτισμός εκείνος δεν έμεινε
καθειργμένος ούτως ειπείν εις την μεγάλην νήσον του θαλασσοκράτορος Μίνωος, ότι
η λάμψις αυτού διεχύθη εις όλη την Ελλάδα, ότι η Ελλάς όλη ή η πλείστη
απετέλεσε και τότε – δεκαπέντε προ Χριστού αιώνας - ενιαίαν πολιτιστικήν
επικράτειαν, είνε πλέον αλήθεια, ήτις ολονέν γίνεται καταφανεστέρα διά των
καταπληκτικών της αρχαιολογικής σκαπάνης αποτελεσμάτων. Μιάς υπερόχου τέχνης τα
προϊόντα, ης την λαμπροτάτην ακμήν θεωρεί σήμερον ο κόσμος εις τα ερείπια των
κρητικών ανακτορών, αποκαλύπτονται πολυπληθέστερα ημέρα τη ημέρα εις παντοία
σημεία του ελληνικού εδάφους. Αυτά τα γράμματα, τα οποία πληρούσι τας παρειάς
πινάκων των βασιλικών αρχείων της Κρήτης, εμφανίζονται εις θραύσματα αγγείων
και εις αγγεία ολόκληρα πανταχού σχεδόν της Ελλάδος, όπου αναμφισβητήτως επί
αιώνας όλους κατά την μεμακρυσμένην εκείνην εποχήν ο αυτός πολιτισμός
διεσκόρπιζε το άπλετο φως του. Οι βασιλείς της πολυταλάντου Τροίης, της
πολυχρύσου Μυκήνης, του παμπλούτου Ορχομενού εκυβέρνησαν χώρας και λαούς, των
οποίων η ιστορία θα επλήρου τόμους μεγάλους της ιστορίας της πολιτισμένης
ανθρωπότητος, εάν ήτο δυνατόν να αναγνωσθή σήμερον όπως η αιγυπτιακή, η
βαβυλωνιακή, η ασσυριακή εις τους τοίχους των ανακτόρων, των ναών, των τάφων
και των άλλων μνημείων των χρόνων εκείνων.
ΤΙ ΕΙΠΕΝ ΑΓΓΛΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Ορχομενός φαίνεται να
πληροί πάσας εκείνας τας συνθήκας, υπό τας οποίας εμφανίζεται ακμάζων ο
πολιτισμός των κρητικών πόλεων εις τα ερείπια των ανακτόρων των βασιλέων αυτών.
Άγγλος αρχαιολόγος, εργαζόμενος εν Κρήτη, μοι έλεγεν, ότι αδύνατον είνε να μη
παρουσιάση ποτέ ο Ορχομενός ανασκαπτόμενος παρομοίαν εικόνα πολιτισμού, οποίαν
αι εν Κρήτη ανασκαφαί. Μοι ώριζε δε και τα σημεία αυτά της πόλεως, εις τα οποία
τα αποτελέσματα ταύτα εκ της αρχαιολογικής σκαπάνης ανέμενε! Τόσον θεωρείται
βέβαιον ότι ο πολιτισμός εκείνος, του οποίου την έντασιν και την δύναμιν ακόμη
δύναται να θαυμάση τις εις τας οχυρωμένας ακροπόλεις της περί τον Ορχομενόν
χώρας και ιδίως εις τα υπέρ παν θαύμα καταπληκτικά έργα της παμπαλαίας
εκχερσώσεως της Κωπαΐδος, αδύνατον να μη αφήκε τα ψηλαφητά του ίχνη εις τα
κεκρυμμένα στρώματα του εδάφους, επί των οποίων τα παλαιά εκείνα πανίσχυρα γένη
ανεστράφησαν. Δεν ήτο τούτο μία μεγάλη ενθέρρυνσις προς επιχείρησιν
αρχαιολογικήν, ήτις εν ουδεμία περιπτώσει θα εφαίνετο ματαία, εφ’ όσον τουλάχιστον
και η τύχη σπεύδει να βραβεύση τας προσπαθείας των ανθρώπων;
Ο ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΜΑΙΚΗΝΑΣ
Και το ωραίον έργον ευρήκε
τον ενθουσιώδη φίλον του. Με την μετριοφροσύνην του αληθινού επιστήμονος και με
την γαλήνιον σοβαρότητα των εκλεκτών της φυλής του, λόγιος άμα και πλούσιος
Γερμανός επεχείρησε να καταβάλη κόπον προσωπικόν και χρήμα πολύ προς επίτευξιν
σκοπού, όστις προς φιλοδοξίας κοινάς δεν πολυσυμβιβάζεται, τον οποίον όμως
μόνον ο έρως ο εις ολίγους καταληπτός, ο έρως προς την επιστήμην δύναται να
υπαγορεύση. Διότι το έργον της ανασκαφής ταύτης, η οποία κατά την επιστημονικήν
σημασίαν της θα αποτελέση μίαν εκ των ωραιοτάτων σελίδων της νεωτέρας
αρχαιολογικής ερεύνης, δεν ανέλαβεν ούτε η πολιτεία η Γερμανική ούτε η Ακαδημία
του Μονάχου, όπως είχε γνωσθή παρ’ ημίν. Είνε επιχείρησις καθαρώς ατομική. Και
είνε εις άκρον ωραίον και τιμητικόν ότι νεαρός κύριος, ζάμπλουτος της χώρας
του, συνεστράτευσε από τα παραρρήνεια μέγαρά του ομού με άλλου περιφανείς
λογίους, κατώκησεν εις τους ευτελείς κρυψώνας της μικράς Σκριπούς, συνειργάσθη,
συνηγωνίσθη και συνυπέστη με υπομονήν όλας τας αναποφεύκτους εις τοιαύτας
εργασίας δοκιμασίας διά να φέρη εις πέρας τον σκοπόν του. Τούτο βεβαίως είνε
κάτι τι άλλο και κάτι περισσσότερον ή το να παρέσχη τις απλώς εκ του
περισσεύματος του βαλαντίου του το δώρον της φιλοδοξίας του ή της ματαιοδοξίας
του προς ένα περιλαλούμενον σκοπόν. Ο κ. Ε. ΜΠΑΣΣΕΡΜΑΝ-ΓΙΟΡΔΑΝΚ[1] κατάγεται
εκ του Παλατινάτου της Βαυβαρίας, χώρας τόσον πλουσίας εις φυσικά κάλλη όσον
και εις ιστορικάς αναμνήσεις. Υιός του μεγάλου οίκου Μπάσσερμανκ-Γιόρδανκ,
παραγωγού του ευγενεστάτου καρπού της αμπέλου εις την ευδαίμονα οινοφόρον
χώραν, ο κύριος Ερνέστος Μπάσσερμανκ-Γιόρδανκ, Μυκήνος τις την πατρίδα του ως
μεγαλόδωρος αρωγός των μουσείων των Καλών Τεχνών Μονάχου και Νυρεμβέργης, είνε
γνωστός διά τας προϊστορικάς του μελέτας και ως συγγραφεύς ενός ωραίου έργου
περί της τέχνης της Αναγεννήσεως εις την Αυλήν της Βαυβαρίας. Συνεργάτην έχων
τον περιφανή […], τον εκ των νεωτέρων αρχαιολόγων […] κατέθεσε χρήμα και πνεύμα
και εργασία εις την ελληνική του επιχείρησιν. Εις τον Ορχομενόν επησχόλησεν επί
δίμηνον εκατόν εργάτας καθ’ ημέραν.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
Η «Εστία» παρέσχεν άλλοτε εις
τους αναγνώστας της ακριβή έκθεσιν των εν Ορχομενώ γενομένων εργασιών. Το
αποτέλεσμα εκείνο είχεν επιτευχθή μέχρι περίπου της Μεγάλης Εβδομάδος. Έκτοτε
δεν ήτο δυνατόν να προαχθή πολύ η εργασία, τούτο μεν ένεκα του όχι ευνοϊκού εις
την κοπιώδη έρευνα καιρού και τέλους ένεκα των πολλών ασχολιών των ερευνητών
προς κατάταξιν και μελέτην των πληθυνομένων αντικειμένων της σκαφής. Υπό τας
διερρηγμένας υπό του σεισμού του 1894 αψίδας της εκκλησίας συνήχθη, ως [το]
μόνον πρόχειρον μουσείον το υλικών των ανασκαφών. Η συγκόλλησις των τεμαχίων
των ποικίλων και πολυπληθών αγγείων απήτησε κόπον πολύν και άμεσον επίβλεψιν. Νυν
ο υπό του γερμανικού ινστιτούτου σταλείς αρχιτέκτων εργάζεται εις καταρτισμόν
του πολυσχιδούς σχεδιογραφήματος των ανασκαφών. Όταν και η δύσκολος αύτη
εργασία συμπληρωθή, ο σκοπός της περιόδου ταύτης των ανασκαφών θα έχη
συντελεσθή.
Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΣ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ
Και το γενικόν, ουσιώδες
αποτέλεσμα; Εάν εξαιρέσωμεν τα επί της ράχεως του Υφαντείου όρους, υπεράνω του
θησαυρού του Μινύου αποκαλυφθέντα ερείπια μυκηναϊκού ανακτόρου, εάν αναφέρωμεν
απλώς τα εις κατωτέρα ενταύθα στρώματα προφανή λείψανα Μινυείων οικήσεων-τάφων
ιδίως παναρχαίων, όχι όμως πλουσίων-μετά του ποικίλου πλήθους των Μινυείων
αγγείων, σπουδαιότατα προ πάντος είνε τα ευρήματα ζωγραφισμένων τεμαχίων
ασβεστοχρίσματος των ανακτόρων τα οποία δεικνύουσιν ακριβώς τα αυτά κοσμήματα
των ομοίων τεμαχίων της Τίρυνθος, των αποκειμένων εν τω ημετέρω εθνικώ
αρχαιολογικώ μουσείω. Και ο χαρακτήρ του χρωματισμού αυτών, η ύλη του
ασβεστοχρίσματος (στούκου) είνε ο αυτός και εν τοις εκ Τίρυνθος. Σπουδαιότατον
εύρημα ωσαύτος είνε, ότι αριστερόθεν του νυν επί της ράχεως νεκροταφείου ευρέθη
τρίτον κυκλικόν οικοδόμημα, πολύ καλώς σωζόμενον με δύο δάπεδα εκ πλάκων
επάλληλα και στρώμα ανθράκων μεταξύ αυτών. Προ του κυκλικού τούτου
οικοδομήματος προς την πεδιάδα (προ της μονής) ευρέθησαν πολλά οστά ζώων και
ελάφου κέρας μεταξύ αυτών. Τούτο προϋποθέτει πανάρχαιον ενταύθα ιερόν της
Εστίας ίσως ή της Αρτέμιδος. Εν τούτοις πιθανώτερον είνε – ως έχει την καλοσύνην
να μοι γράφη ο κ. Μπούλλε - ότι πρόκειται απλώς περί ιδιωτικών οικημάτων των
παλαιοτέρων Μινυών. Οι Μινύαι εκείνοι, οι οποίοι κατέλιπον εις ημάς τα οικήματά
των εις το κάτωθεν των μυκηναϊκών ανακτόρων στρώμα, έκτιζον μόνον τετραπλεύρους
οικίας, εν ω ο τύπος των ιδιωτικών κατοικιών της έτι αρχαιοτέρας Μινυείου
περιόδου ομοιάζει μάλλον προς το κυκλικόν σχήμα των προϊστορικών καλαμίνων
καλυβών. Αξίας πολλής είνε και τα πολλά αγγεία καλώς διατηρούμενα ή ευκόλως
συμπληρούμενα. Αξιοσημείωτον είνε το αγγείον, όπερ έχει πόδα εν είδει
κιονίσκου, δακτυλιοειδώς ή τυλοειδώς ανυψουμένου με το κυπελλοειδές δοχείον
του. Απαντώσι νέαι όλως μορφαί αγγείων. Δεν είνε ανάξια προσοχής και τα
βυζαντινά ευρήματα τα εις τον χρόνον τον μετά την κτίσιν της μονής (μετά τον
9ον αιώνα) αναγόμενα. Μόνον εκ της κλασσικής ελληνικής εποχής ολίγα είνε τα
ευρήματα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΕΣ
Εννοείται ότι ασθενεστάτην
μόνον και αμυδράν εικόνα της αρχαιολογικής των αξίας παρέχει η ξηρά αύτη μνεία
των ευρημάτων. Αλλ’ η επιστημονική δημοσίευσις αυτών θα προσθέση σχεδόν
ολόκληρον οικοδόμημα εις την ιστορίαν του παναρχαίου πολιτισμού. Ήδη και ο
ιδιώτης δύναται να εννοήση ποίον φως επιχύνεται επί των ζητημάτων εκείνων, τα
οποία εν αρχή του άρθρου τούτου εθίξαμεν. Ο πολιτισμός της Κρήτης του Μίνωος
είνε ο επιλάμψας και επί πάσαν την Ελλάδα! Αλλ’ ο αρχαιολόγος θα παρατηρήση
νέους σταθμούς εις την αδιαλείπτως μηκυνομένην προς τους παλαιοτέρους χρόνους
ιστορίαν της τέχνης. Επί παραδείγματος μόνον τα πανάρχαια γεωμετρικά αγγεία των
ανασκαφών του Ορχομενού (χειροποίητα) θα παράσχωσι νέας αφορμάς σπουδαίας προς
μελέτην της επιχωρίου προμυκηναϊκής τέχνης, προς ην συνάπτεται κατόπιν ο των
ιστορικών χρόνων γεωμετρικός τύπος. Και αι μορφαί των Μινυείων αγγείων είνε
αξιωσημείωτοι, εν μέρει νέαι όλως. Αλλά ποίον όλως θα είνε το αποτέλεσμα, όταν
ποτέ ίσως ευρεθώσιν ερείπια ανακτόρων, εφάμιλλα προς εκείνα, τα οποία οι
δυνάσται του ισχυρού και μεγάλου γένους των Μινυών έκτισαν, και βλέπομεν έτι
σωζόμενα, εις μίαν των μεγαλοπρεπεστάτων δευτερευουσών ακροπόλεων της αρχής
των, εις το περίφημον Παλαιόκαστρον της Κωπαΐδος [σ.σ.: Γλας], την αρχαίαν ίσως Άρνην. Η
ελπίς είναι δικαία και ίσως η τύχη δεν θα φανή φειδωλή.
ΠΗΓΗ: εφημ. Εστία, 17.4.1903,
σελ. 1-2. Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις". Γ. Λεκάκης "Οι 88 αρχαίες πόλεις της Βοιωτίας". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 17.4.2013.
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:
[1] Η οικογένεια Bassermann ήταν μια οικογένεια εμπόρων του
Mannheim της Βάδης-Παλατινάτου, ήδη από τον 15ο αι. Άκμασε τον 18ο
αιώνα με οινοποιεία και αμπελώνες. Το οικογενειακό όνομα είναι ήδη τεκμηριωμένο
από τον Johannes Bassermann de Radegishusen (το μοναστήρι Riddagshausen είναι κοντά
στο Braunschweig), ο οποίος εμφανίζεται εγγεγραμμένος στο Πανεπιστήμιο της
Λειψίας το 1462. Αλλά επισήμως η οικογένεια ξεκινά με τον Dietrich Bassermann
(1615-1682), ιδιοκτήτη μύλου (Hochmühle) στο Ostheim του Wetterau, ο οποίος
πέθανε στο Hanau. Οικογένεια φιλελεύθερων πολιτικών απόψεων, παρούσα στην εποχή
της «Επανάστασης του Μαρτίου».
Ο δε
Ernst Ferdinand Otto von Bassermann-Jordan (Deidesheim 1876 - Μόναχο 1932) ήταν
Γερμανός ιστορικός τέχνης και συγγραφέας, καθώς και ιδρυτής της έρευνας για την
Ώρα, στην Γερμανία – ο ίδιος έγραψε το σημαντικό έργο «Η ιστορία του ρολογιού
με τροχούς». Εφοίτησε στο ουμανιστικό γυμνάσιο της Καρλσρούης από το 1891. Εσπούδασε
Ιστορία της Τέχνης και Κλασσική Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Οικότροφος
του Εθνικού Μουσείου της Βαυαρίας. Η κυβέρνηση της Βαυαρίας τον διόρισε στο
ανώτατο σύμβουλο τεχνών του Βασιλείου της Βαυαρίας και στην επιτροπή για την
Πινακοθήκη του Μονάχου. Υπήρξε μέλος της «Γενικής Επιτροπής των Συλλογών Τέχνης
του Βαυαρικού Κράτους» και επί τιμή μέλος της «Κεντρικής Ένωσης Γερμανών
Ωρολογοποιών». Το 1928 έλαβε τίτλο επί τιμή διδάκτορα της Δρέσδης. Έγραφε
θεατρικές κριτικές για την εφημερίδα «Bayrischen Kurier» και θεατρικά έργα.
Είχε μεγάλο πάθος για τα ωρολόγια, δημιούργησε μεγάλη συλλογή, με περισσότερα
από 300 ωρολόγια και επιστημονικά όργανα μεγάλης ιστορικής αξίας. Την κληροδότησε
στο Εθνικό Μουσείο της Βαυαρίας στο Μόναχο.
(*) Ο Γεώργιος Σωτηριάδης (Σιδηρόκαστρο
/ Ντεμίρ Ισσάρ, 1852 – Αθήνα, 1942) ήταν Έλλην φιλόλογος, αρχαιολόγος και
πανεπιστημιακός.
Έγραψε, ανάμεσα σε άλλα:
- «Περί της τοπογραφίας των
αρχαίων Θηβών» (Βαυαρική Ακαδημία Επιστημών, 1904),
- «Ο Μένανδρος και η αρχαία
κωμωδία»,
- «Τα ελλειψοειδή κτίσματα του
Θέρμου και η Ακρόπολις και του μουσείον αυτής» κ.α.
Απέδωσε την τριλογία
«Ορέστεια» του Αισχύλου και μετέφρασε την «Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας»
του Κρουμπάχερ.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook