Των Βασιλικής Λάμπρου και Θεοδώρας Λάζου, αρχαιολόγων
Τα Γίτανα [σ.σ.: στους Φιλιάτες Θεσπρωτίας, στον 39ο παράλληλο - 39°34′15″N 20°15′41″E] δεύτερη - κατά χρονολογική σειρά - πρωτεύουσα της αρχαίας Θεσπρωτίας και έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών, ταυτίζονται με τα ερείπια οχυρωμένου οικισμού στη νοτιοδυτική πλαγιά του βουνού της Βρυσέλλας, στην συμβολή του Καλπακιώτικου με τον ποταμό Καλαμά (αρχαίος Θύαμις [σ.σ: > Τσάμης, τσάμικος, κλπ.]). Από την προνομιακή τους θέση ήλεγχαν την έξοδο του πλωτού τότε ποταμού προς την θάλασσα. Στα 150 περίπου χρόνια ζωής της, από την ίδρυσή της το 335/330 π.Χ. έως και την κατάληψή της από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ., η πόλη αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα πολιτικά, διοικητικά και οικονομικά κέντρα της ευρύτερης περιοχής του Ιόνιου.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης:
Γ. Λεκάκης "ΗΠΕΙΡΟΣ, η γωνιά που πέτρωσε στο 5".
Η εύρεση 3.000 πήλινων σφραγισμάτων, πάνω στα οποία αναγράφεται σε
δωρική διάλεκτο το όνομα «ΓΙΤΑΝΑ», κατά την ανασκαφή μεγάλου δημοσίου κτηρίου
(«Κτήριο Α»), το οποίο ταυτίζεται με το Πρυτανείο της πόλης, επιβεβαιώνει την
ταύτιση του ονόματος με το σωζόμενο από την φιλολογική παράδοση.
Ο αρχαίος οικισμός περιβάλλεται στις τρεις πλευρές από τον ποταμό
Καλαμά. Στα βορειοανατολικά ο ορεινός όγκος της Βρυσέλλας, όπου και η ακρόπολη
των Γιτάνων, δεσπόζει στο εσωτερικό της δελταϊκής πεδιάδας, που σχηματίστηκε
από τις προσχώσεις του ποταμού και παρέχει επί πλέον φυσική προστασία στην
αρχαία πόλη. Η προνομιούχος -από άποψη κάλλους και οχύρωσης- θέση σε συνδυασμό
με την άμεση πρόσβαση στους φυσικούς πόρους της περιοχής συντέλεσαν στην πρώιμη
κατοίκηση της περιοχής από τους προϊστορικούς, ήδη, χρόνους, καθώς παρείχαν
αυτάρκεια και ασφάλεια στους κατοίκους. Αυτό υποδεικνύεται από την εύρεση
πυριτολιθικών λεπίδων και προϊστορικών οστράκων στην ευρύτερη περιοχή του
αρχαιολογικού χώρου.
Κατά την αρχαιότητα, ο ποταμός ήταν πλωτός από τις εκβολές του στο
Ιόνιο μέχρι, τουλάχιστον, το ύψος των Γιτάνων, γεγονός που έπαιξε καθοριστικό
ρόλο στην μετέπειτα ανάπτυξη του οικισμού ως σημαντικού εμπορικού κέντρου. Μέσω
του υδάτινου αυτού δρόμου και των παραποτάμιων οδικών αρτηριών, διακινούνταν
άνθρωποι και αγαθά - σε ένα κατά τα άλλα δύσβατο τοπίο - και εξασφαλιζόταν η
πρόσβαση προς την θάλασσα, αλλά και την εύφορη ποτάμια κοιλάδα, όπου βρίσκονταν
οι σημαντικοί οικισμοί της Λυγιάς και της Μαστιλίτσας. Ταυτόχρονα, υπήρχε άμεση
επικοινωνία με τις άλλες μεγάλες πόλεις κατά μήκος του ποταμού (αρχαία Φανοτή(**),
οικισμός στην Ραβενή κ.α.) αλλά και εκείνες στα παράλια της Θεσπρωτίας (Ελίνα(***) κ.α.).
Η ίδρυση της αρχαίας πόλης τοποθετείται, με βάση τα αρχαιολογικά
δεδομένα και τις αρχαίες πηγές, στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ., εποχή η οποία
συμπίπτει με την προσάρτηση της νότιας Κεστρίνης, της περιοχής δηλ. που
οικοδομήθηκε ο οχυρωμένος οικισμός. Η κατοίκηση συνεχίζεται χωρίς διακοπή και
στους ελληνιστικούς χρόνους, όπως αποδεικνύεται από τα κτήρια που έχουν
ανασκαφεί εντός του οικισμού, αλλά και από τα ευρήματα των τάφων στα
βορειοανατολικά της οχύρωσης και δυτικά του φράγματος του Καλαμά. Αντίθετα, δεν
υπάρχουν αρχιτεκτονικά λείψανα που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στην περίοδο
μετά την κατάληψή της από τους Ρωμαίους. Όπως μαρτυρούν τα εκτεταμένα στρώματα
καταστροφής των ανασκαμμένων κτηρίων, φαίνεται ότι ο αρχαίος οικισμός
καταστράφηκε το 167 π.Χ. και κατοικήθηκε σποραδικά μέχρι τα τέλη του 1ου αι.
π.Χ. οπότε και εγκαταλείφθηκε οριστικά.
 |
| Στοά, αγορά, καταστήματα... |
Ο αρχαίος οικισμός διαθέτει ισχυρή φυσική οχύρωση, καθώς περιβάλλεται
στις τρεις πλευρές από τον ποταμό Καλαμά. Πολυγωνικά τείχη, μήκους 2.500 μ.,
περιβάλλουν την έκτασης 280 στρεμμάτων πόλη, της οποίας ο πληθυσμός την περίοδο
της ακμής της υπολογίζεται στις 6.000 κατοίκους. Τα τείχη έχουν μνημειακή
μορφή, καθώς είναι ενισχυμένα με πύργους και το σωζόμενο ύψος τους φτάνει τα
2-3 μ.
Τα Γίτανα είναι χτισμένα σε διαφορετικά άνδηρα με οργανωμένο
πολεοδομικό σχέδιο, το οποίο διαγράφεται από δρόμους πλάτους 4-6 μ., που
ορίζουν ορθογώνιες οικοδομικές νησίδες και οικοδομικά τετράγωνα. Συγκεκριμένα,
τον οικισμό διατρέχουν από ΒΔ προς ΝΑ τρεις μεγάλοι δρόμοι, ενώ ένας τέταρτος
οδηγεί εκτός των τειχών, στην περιοχή του θεάτρου. Πέραν της νότιας κλιτύος του
λόφου της ακροπόλεως, όπου λόγω της έντονης κατωφέρειας δεν έχουν διαπιστωθεί
θεμέλια οικοδομημάτων, η υπόλοιπη - σχετικά ομαλή - έκταση του περιτειχισμένου
οικισμού παρουσιάζει πυκνή δόμηση. Ισχυρό εσωτερικό τείχος (διατείχισμα),
μήκους 315 μ., χωρίζει τον αρχαίο οικισμό σε δύο μεγάλους οικιστικούς τομείς.
Το δυτικό τμήμα του οικισμού, εσωτερικά του διατειχίσματος, έχει
συνολική έκταση 50 στρεμμάτων και, όπως μαρτυρούν τα εκτεταμένα στρώματα
καταστροφής, στο τμήμα αυτό αναπτύσσεται μεγάλο μέρος της δημόσιας και
θρησκευτικής ζωής της πόλης. Η αγορά της αρχαίας πόλης, χώρος συναθροίσεων και
εμπορικών συναλλαγών, καταλαμβάνει πρωτεύουσα θέση στο ανατολικό τμήμα του
οικισμού. Στην βόρεια πλευρά της οριοθετείται από στοά μήκους 76 μ. Μία σειρά
26 δωρικών κιόνων στην πρόσοψη και 14 ιωνικών κιόνων εσωτερικά στήριζε την
στέγη της στοάς, δημιουργώντας έναν ευρύχωρο στεγασμένο χώρο, στον οποίο
μπορούσαν να προσφεύγουν οι ευρισκόμενοι στην αγορά για να προστατευτούν από
τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Την νότια πλευρά της αγοράς οριοθετεί
συγκρότημα επάλληλων τετράγωνων καταστημάτων, πολλά από τα οποία φαίνεται να
επικοινωνούν και με δρόμο παράλληλο με την πίσω πλευρά του όλου συγκροτήματος.
Η σχετικά πολυτελής διαβίωση των κατοίκων της πόλης, λίγο πριν την
καταστροφή της το 2ο π.Χ. αιώνα, καθρεφτίζεται στην ποιότητα κατασκευής των
δημοσίων κτηρίων που έχουν ανασκαφεί και στον πλούτο των κινητών ευρημάτων. Στο
εσωτερικό των τειχών είναι ευδιάκριτο το κατώτερο τμήμα των τοίχων αρχαίων
κτιρίων, τόσο δημόσιων όσο και ιδιωτικών. Τα μαρμάρινα και εν γένει λίθινα
κατώφλια που σώζονται in situ, φιλοξενούσαν, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα,
μεγάλες συνήθως δίφυλλες εξώθυρες.
Στα Ν/ΝΔ του χώρου, αποκαλύφθηκε κτίριο λατρευτικού χαρακτήρα, γνωστό
ως "μικρός ναός". Πρόκειται για κτήριο διαστάσεων 13 x 7,10 μ., με
πρόναο και σηκό. Το μικρό μέγεθος, η απλή ορθογώνια κάτοψη με τη διμερή
διαίρεση και η απουσία περιμετρικής κιονοστοιχίας είναι χαρακτηριστικά των
ναϊκών οικοδομημάτων της Ηπειρου.
Ακολουθώντας την κύρια οδική αρτηρία του οικισμού προς τα ΝΔ, έχει
έρθει στο φως το συμβατικά ονομαζόμενο "κτήριο Α", διαστάσεων 41 x 31
μ., δημοσίου χαρακτήρα όπως επιβεβαιώνει η αποκάλυψη 3.000 πήλινων σφραγισμάτων
στο εσωτερικό του, που το ταυτίζει με το Πρυτανείο - αρχείο της πόλης. Τα
δωμάτια τοποθετούνται γύρω από μία κεντρική αυλή, με διαφορετική το καθένα
λειτουργία. Οι εσωτερικοί τοίχοι καλύπτονται με κονιάματα από χώμα και όστρεα
και στα καλύτερα διατηρούμενα τμήματά τους σώζεται επίχρισμα με κόκκινο και μπλε
χρώμα. Αποκαλύφθηκαν τρία δωμάτια συμποσίων, τα οποία διαθέτουν ψηφιδωτά(*) δάπεδα
με διακόσμηση από αστέρι, σπείρες, κύκλους και δελφίνια.
Η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως χάλκινα αγαλματίδια και fulcrum
ανακλίντρων, ενώ σημαντικός ήταν ο αριθμός των χάλκινων νομισμάτων, στα οποία
συμπεριλαμβάνεται και ένας θησαυρός 178 νομισμάτων του Κοινού των Ηπειρωτών
(234 - 168 π.Χ.).
Δυτικά των τειχών βρίσκεται το θέατρο(4*), χωρητικότητας 4.000 - 5.000
θεατών, χώρος διεξαγωγής θεατρικών παραστάσεων, αλλά και εκδηλώσεων πολιτικού
χαρακτήρα.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.12.2021.
ΣΧΟΛΙΑ Γ. Λεκάκη:
(*) Ανάμεσά τους και ψηφιδωτό με τον δεκαεξάκτινο Μακεδονικό ήλιο (ευρέθη το 2010).
(**) Πρόκειται για την τ. Ντόλιανη, στον Παραπόταμο, Δήμου Ηγουμενίτσας.
(***) Πρόκειται για το Δυμόκαστρο, στο Καραβοστάσι Πέρδικας Θεσπρωτίας.
(4*) Ευρέθησαν εγχάρακτες επιγραφές με ονόματα ανδρών (λ.χ. Αλέξανδρος, Κέφαλος, Μενέδαμος, Νικόστρατος, Παυσανίας, Τιμόδαμος, Χαροπίδας, Φαλακρίων, κ.ά.). Πολλάκις στο ίδιο εδώλιο εμφανίζονται δύο ονόματα: το πρώτο σε ονομαστική και το δεύτερο σε αιτιατική πτώση! Εμφανίζεται (και μάλιστα δις) το γυναικείο όνομα Φιλίστα.
(5*) Ο αρχαίος Έλλην ιστορικός Έφορος, αναφέρει αποικία των Ιώνων, από τις Κλαζομενές της Μικράς Ασίας, στην Ήπειρο, με το όνομα Χυτώνη. Ίσως η Γιτάνη είναι παραφθορά της (βλ. Ληκ). Ίσως πάλι τα Γίτανα / Γιτάνη να έχουν σχέση με τους Τιτάνες > Τιτάνη.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook