Του Γιώργου Λεκάκη
Κάθε αρχαία ελληνική
πόλη-κράτος είχε τα δικά του ονόματα για κάθε μήνα.
Συνήθως σχετίζονταν με την εορτή
/ εορτές (που τελούνταν κατά την διάρκεια του μηνός) ή το όνομα ή το επίθετο
του κυρίως τιμωμένου θεού.
Άλλοι είχαν όνομα κοινωνικών
ή αγροτικών ή γερωργικών ή κτηνοτροφικών εργασιών, που πρέπει να γίνουν στις μέρες
του.
Εάν έπρεπε να γίνει χρήση
ενός εμβόλιμου μηνός, τότε ένας από τους κανονικούς μήνες του έτους
επαναλαμβανόταν και έπαιρνε τον ορισμό «εμβόλιμος» - π.χ. «Ποσειδωνιών
Εμβόλιμος» - ή «o δεύτερος» - π.χ. «Ποιτρόπιος o
δεύτερος».
Οι περιοχές αλφαβητικώς (η σειρά των μηνών δεν είναι κατ’ ανάγκην η σημερινή – δηλ. ο πρώτος μήνας δεν αντιστοιχεί, πάντα, στον Ιανουάριο:
Αιτωλίας:
Το αιτωλικό ημερολόγιο ήταν σε
χρήση σε όλην την δυτική και κεντρική Ελλάδα, έως ότου το Κοινό των Αιτωλών διαλύθηκε,
περίπου τον 2ο αιώνα π.Χ.
Ο ενδιάμεσος μήνας ήταν ο
Δίος εμβόλιμος[1],
ισοδύναμος με τον δελφικό Ποιτρόποιος / ho deuteros / ο δεύτερος. Ο μήνας Βουκάτιος
αντιστοιχεί στον δελφικό Δαιδοφόρο. Ενώ ο δελφικός Βουκάτιος είναι ο αιτωλικός
Πάναμος.
- Προκύκλιος, ὁ, μὴν τῶν Αἰτωλῶν (στην Καλυδώνα), ἀντιστοιχῶν τῷ Δελφικῷ μηνὶ Βοαθόῳ καὶ ἐν τῷ ἐν Ἐρινεῷ τῆς Δωρίδος Ἀρχοστασίῳ - Ἐπιγρ. Δελφῶν, W. et F. 179. 198, 316. 323, ἔτι Bull. de cor. hell. V, σ. 416. Μήνας προξενιών - προκυκλίδα = προξενήτρα - προκύκλιοι θεοί ονομασία θεών στην Ερυθραία.
- Αθάναιος, ὁ, μὴν Αἰτωλῶν, ἀντιστοιχῶν τῷ τῶν Δελφῶν Ἡραίῳ - Ἐπιγρ. Δελφῶν W. et F. 318. 337.
- Βουκάτιος, ο 3ος μήνας του αιτωλικού ημερολογίου - νυν Νοέμβριος/Δεκέμβριος - GDI 1795.1, 1986.1 (Δελφοί II π.Χ.)
- Δίος - μήνας αφιερωμένος στον θεό Δία, ο 4ος μήνας στην Αιτωλία - IG 92(1).96.1 (3ος π.Χ.), 106.2 (2ος π.Χ. π.Χ.), SIG2845.1.
- Ευθυαίος - IG9(1).379 (Ναύπακτος), GDI1950 (Δελφ.), κλπ.
- Ομολώιος - IG7.246, al.(Βοιωτ.), 9(1).375 (Ναύπακτος), κλπ. < όμολος = όμαλος, ομονώος, όνομα του Διὸς στην Βοιωτίᾳ και την Θεσσαλία, ἐντεῦθεν ὡς ὄνομα μηνός, «πύλαι ἐν Θήβαις» (Ὁμολωίδες πύλαι) «Ἴστρος δὲ ἐν τῇ δωδεκάτῃ τῆς συναγωγῆς, διὰ τὸ παρ’ Αἰολεῦσι τὸ ὁμονοητικὸν καὶ εἰρηνικὸν ὅμολον λέγεσθαι· ἔστι δὲ καὶ Δημήτηρ Ὁμολωΐα ἐν Θήβαις». Προσωνυμία των θεαινών Δήμητρος και Αθηνάς στην Θήβα - Φώτ., ΣΟΥΔΑΣ, Böckh εἰς Συλλ. Ἐπιγρ. 1. σ, 733, Ussing Inscrr. σ. 21, Ησύχ. Αισχύλ. Θήβ. 570, Ευρ. Φοίν. 1119, Παυσ. 9.8,5.
- Ερμαίος[1], του θεού Ερμού, αυτός που χαρακτηρίζει ή προέρχεται από τον Ερμή, επικερδής, προσοδοφόρος, ωφέλιμος, χρήσιμος, κατάλληλος.
- Διονύσιος[4], μήνας του θεού Διονύσου, στο Φίστιο και την Καλυδώνα [IG 92(1).137.29 (2ος π.Χ.)], στην Ναύπακτο [IG 92.624d.1 (2ος π.Χ.) - IG9(1).374, cf. SIG524.14 (Κρήτης), 1009.20 (Χαλκηδόνος), κλπ.
- Αγυείος[3], μὴν ἐν Αἰτωλοῖς, ἀντιστοιχῶν τῷ ἐν Δελφοῖς Ἡρακλείῳ - Επιγρ. Δελφών W. et F. 178. 294. 310. 313. 328. 371, 379. (405), Λεξ. του Pape Benseler από το πασίγνωστον επώνυμον του Απόλλωνος Αγυιεύς (άγυια = μεγάλος δρόμος). Ίσως αντίστοιχος με τον Μάιο - Ιούνιο - IG 92(1).638.6.2 (Ναύπ. 2ος π.Χ.), Sitz. Berl.l.c., GDI 2122.1 (Δελφ. 2ος π.Χ.), 1975.2 (Δελφ. 2ος π.Χ.).
- Ιπποδρόμιος, ανήκων σε αγώνα ίππων, ιπποδρόμιος, επίθετο του Ποσειδώνος, όπως το ίππιος [Πινδ. Ι. 1. 78]. Αναφέρεται στην Ναύπακτο.
- Λαφραίος, της Λαφρίας Αρτέμιδος, ή του Λαφρίου Ερμού (< λάφυρα, λαφυραγωγός, λαφορία < λαοφόρος, λεωφόρος = μεγάλος δρόμος»).
- Πάναμος[2].[2]
Άργους / Αργολίδος:
- Ερμαίος[1],
- Αρνείος, σχετίζεται με τα αρνιά - Schwyzer 90.3 (Άργος 3ος a.C.). Conon 19. SEG 3.312.3 (Μυκήνες 3ος αι.).SEG 16.249 (Άργος 3ος αι), Call. Fr.26.1.
- Πάναμος[2]- Mnemos.44.51.
- Αγυιέος[3], Απόλλωνος, ίσως αντίστοιχος με τον Ιούλιο - Αύγουστο [Nouveau Choix l.c., Schwyzer l.c.]
- Κάρνειος, Καρνεῖος, Καρνήιος[6] (< κάρνος), επίκληση του Απόλλωνος Καρνείου. Στο Άργος γίνονταν αι Κάρνειαι θυσίαι - IG4.620.
- Γαμηλιών - Dinias 2.
Αττικής:
Το αττικό ή αθηναϊκό ημερολόγιο
αποτελούνταν από 12 μήνες και 29 – 30 ημέρες, όπως και το σημερινό ημερολόγιο! Επίσης,
το αττικό ημερολόγιο «δημιούργησε» / προσέθετε επί πλέον ημέρες για να
ευθυγραμμιστούν οι εορτές φεστιβάλ με τον σεληνιακό κύκλο. Οι μήνες που είχαν 30
ημέρες αναφέρονται ως Πλήρεις μήνες. Ενώ οι μήνες με 29 ημέρες αναφέρονται ως
Κοίλοι μήνες. Στο Αττικό ημερολόγιο το νέο έτος ξεκινούσε μετά το θερινό
ηλιοστάσιο και όχι μετά το χειμερινό.
- Εκατομβαιών[5], σχετικός με θυσία εκατόμβη, ο 1ος μήνας του αθηναϊκού ημερολογίου - μέσα Ιουνίου - μέσα Ιουλίου. Παλαιότερα ονομαζόταν Κρόνιος - Αντιφ. 6.44, Δ.24.26, Αριστ. ΗΑ 543b12, Πληθ. Θεσ. 12, Αλεξ. 3, Αρρ. Αν. 2.24.6, 3.7. .1, ΑΒ 247.1.
Μεταγειτνιών, ο 2ος μήνας του αθηναϊκού ημερολογίου - μέσα Αυγούστου - μέσα Σεπτεμβρίου. Αντιστοιχούσε προς τον Βοιωτικό Πάνεμο, και τον Καρνειο[6] των Λακώνων. Παράγεται εκ του μετά + γείτων, επειδή κατά τον μήνα τούτο μετοικούσαν και επομένως μετέβαλλαν / άλλαζαν γείτονες / μετοικούσαν. Σχετικός ο Απόλλων Μεταγείτνιος = Καρνείος[6]. Τα Μεταγείτνια / Μετοίκια, ήταν εορτή που τελούσαν στον Δήμο Μελίτης της αρχαίας Αττικής. Αλλά και σε πόλεις της Ιωνίας, (σε Μίλητο, Πριήνη, κ.α., προς τιμήν του Μεταγειτνίου Απόλλωνος) - Λυσίμ. παρ’ Αρπ. Πλούτ. 2. 601Β. Αντιφών 146.26, Αριστ. π. τα Ζ. Ἱστ. 5.17,1, Πλουτ. Ποπλ. 14.
Βοηδρομιών[7], ο 3ος αττικός / ιωνικός μήνας, που γίνονταν τα Βοηδρόμια. Υπέρ του Βοηδρομίου / Βοεδρομίου (βοιωτ.), επίθετο του Απόλλωνος ως βοηθού. Αναλογούσε περίπου προς το διάστημα από 15 Σεπτεμβρίου - 15 Οκτωβρίου. Τα Βοηδρόμια / Βοήδια ήταν αρχικώς στρατιωτικές εορτές αποκλειστικά από τους Αθηναίους για την βοήθεια που παραχώρησε είτε ο Ξούθος, είτε ο υιός του, Ίων, στους Αθηναίους, όταν εδέχθησαν επίθεση από τον Εύμολπο, κατά την διάρκεια της βασιλείας του Ερεχθέως. Τελούσαν θυσίες και στην Άρτεμη Αγροτέρα. Αργότερα πανήγυρις και αγώνες εις ανάμνησιν της βοηθείας, της δοθείσης υπό του Θησέως εναντίον των Αμαζόνων - ΣΟΥΔΑΣ, Ευριπίδης, Δημοσθ. 37.6, και 29, Αριστ. Ἱστ. Ζ. 6. 29, 2., 8. 12, 6., αττικ. επιγραφ. CIA. 2, 314, 2 κ.ά. D.3.5, 33.23, 42.1, Αριστ. HA 578b13, Clidem.18, IG ll.cc. Πλουτ. Θησ. 27 Β.
Πυανεψιών, Πυανοψιὼν, ὁ 4ος μήνας του αττικού έτους κληθείς ούτως εκ της εορτής Πυανέψια, και αντιστοιχών προς τας αρχάς Οκτωβρίου μέχρις αρχών Νοεμβρίου (Ιουλιανό ημερολόγιο). Τα Πυανέψια ήταν αθηναϊκή εορτή την 7η του μηνός, προς τιμήν του Απόλλωνος, με αναίμακτη θυσία καρπών. Ο Απόλλων ήταν ως θεός του ήλιου και ωριμαστής των καρπών. Προσέφεραν και στις Ώρες.Έτρωγαν έδεσμα παρασκευαζόμενο εκ κυάμων ή, κατ’ άλλους, εξ εκλελεπισμένης κριθής και οσπρίων και ψηνόμενο ("πύανον ἔψειν") > πυανέψια = κυαμέψια, πύαμοι = πρότερον κύαμοι > κουκιά - των πρώτων καρπών μετά την φθινοπωρινή συγκομιδή τους. Κάποιοι συνέδεσαν την προσφορά με την κρητική εκστρατεία του Θησέα, ο οποίος, όταν οδηγήθηκε στην Δήλο, ορκίστηκε ευχαριστήρια προσφορά στον Απόλλωνα, εάν σκότωνε τον Μινώταυρο. Για να εξηγηθεί η προέλευση του πιάτου των κουκιών, ειπώθηκε ότι οι σύντροφοί του και οι διασωθέντες νέοι και νέες των Αθηνών, κατά την αποβίβαση στην Αττική, μάζεψαν ό,τι υπολείμματα προμηθειών τους είχαν απομείνει, και ετοίμασαν ένα γεύμα από αυτά. Εις ανάμνησιν σωτηρίας λοιπόν. Σε άλλα μέρη της Ελλάδος η εορτή εκαλείτο Πανόψια, γιατί «φαίνονταν όλοι οι καρποί» (πάντας τοὺς καρποὺς τῇ ὄψει). - Ἡσύχ. Θεοφράστ. π. Φυτ. Ἱστορ. 4. 2. 10, Clinton F. Η. 2. append. 19. Ἀττ. ἐπιγραφαῖς, Συλλ. Ἐπιγρ. 71b. 21., 270.1,10., 276.13. Πλουτ. Θησ. 22, Αθήν. 408Α. Ευστ. 1283,11. Αρπ., ΣΟΥΔΑΣ.
Μαιμακτηριών, ο 5ος αττικός μήνας, περιλαμβάνων το τελευταί μέρος του Νοεμβρίου και το πρώτο του Δεκεμβρίου (Ιουλ. ημερολ.). Αντιστοιχούσε προς τον βοιωτικό Αλαλκομένιο. Εκλήθη από την εορτή του Διός Μαιμακτου (> τα Μαιμακτήρια) < μαιμάω (αναδιπλ. του μάω) = είμαι πολύ ένθερμος, ασθμαίνω, πάλλομαι από ζήλο - Ομήρ. Ιλ. Δημ. 1202. 26, Αριστ. π. τα Ζ. Ιστ. 6. 29, 2., 8. 11, 6, Διόδ. 3. 47, Αρπ. εν λέξ., Clinton. F. H. 2. 326. IG 12.63.6, D.49.62, Αριστ. HA 578b13, 597a24, D. S. 3.48, cf. Harp. s.v.
Ποσειδεών / Ποσειδηιὼν / Ποσιδηιών / Ποσειδῶν, ο 6ος μὴνας τοῦ αθηναϊκοῦ ἔτους. Αντιστοιχούσε προς τον Δεκέμβριο και Ιανουάριο. Προφανώς αφιερωμένος στον θεό Ποσειδώνα. - αριστ. π. τα Ζ. Ιστ. 5. 9, 6., 6. 17, 3, Συλλ. επιγρ. 2309, 2338. 43, 3028, 3664. Ανακρ. 6.
Γαμηλιών (πρώην Ληναιών), ο 7ος μήνας του αττικοῦ ἔτους (απὸ 15 Ἰανουαρίου μέχρι 15 Φεβρουαρίου). Εκ του ρήματος γαμέω / γαμώ (> γαμήλιος, γάμος), εις μνήμιν της Ιερογαμίας Διός - Ήρας εγένοντο οι γάμοι και των θνητών ανθρώπων - Αριστ. Μετεωρ. 1.6,11 / 343b5, Θεόφρ. Ι. Φ. 7. 1, 2. IG 13.6.80 (5ος αι.), Λυσ. 17.5. D.18.84, Fun. Mon.1043 (At., imp.).
Ανθεστηριών, ο 8ος μήνας του αττικού έτους - 15 Φεβρουαρίου - 15 Μαρτίου. Κατά τον μήνα τούτον (11, 12, 13) τελούσαν τα Ανθεστήρια - Συλλ. Επιγρ. 71Β.39 Αρποκρ., Th. 2.15, D. 59.76, IG 12(5).872.48 (Τήνος), ΣΟΥΔΑΣ, Γ. Λεκάκης «Από τα Ανθεστήρια στην Πρωτομαγιά: Τα παιδιά των λουλουδιών», περ. Γεώ Ελευθεροτυπία, 29.4.2005.
Ελαφηβολιών, ο 9ος μήνας του αττικού σεληνιακού έτους, κατά την διάρκεια του οποίου γιορτάζονταν τα Ελαφηβόλια. Αντιστοιχούσε στο τελευταίο δεκαπενθήμερο του Μαρτίου και στο πρώτο του Απριλίου - Θουκ. 4.118, 5.19, Αισχίν. 2.90, 3.67, D. 18.54, Αριστ. HA 571a12, SEG 50.168A.2.17 (Μαραθών 4ος αι).
Μουνιχιών, ο 10ος αττικός μήνας. Ετελείτο η εορτή της Μουνιχίας Αρτέμιδος, στην Μουνιχία (νυν Καστέλλα) στον Πειραιά, όπου ήταν περίφημο ιερό της. Συλλατρευόταν με την Βένδιδα και τον Διόνυσο - μνήμη της θρακικής εποχής του Πειραιώς, προ 5ου αιώνος π.Χ. Κάθε χρόνο στις 16 του Μουνιχιώνος (αρχές Μαΐου) γινόταν η γιορτή της Άρτεμης, στην μνήμη της νίκης στην Σαλαμίνα. Ήταν ένα από τις σημαντικότερες λατρευτικές εορτές των Αθηνών. Ο μήνας αντιστοιχούσε προς τον Απρίλιο - Μάιο (Ιουλ. ημερολογ.) - Αριστοφ. Όρν. 1047. Αισχίν. 40. 20. Clinton F. H 2. append. xix.
Θαργηλιών, Θαργήλιος, ο 11ος μήνας, από τα μέσα Μαΐου (μετά το θερινό ηλιοστάσιο) μέχρι τα μέσα Ιουνίου, κατά τον οποίο έκαμαν κοινή την εορτή των Διδύμων, Απόλλωνος - Αρτέμιδος. Προσέφεραν τον θάργηλο / θαλύσιο άρτο [] που έψηναν στην θάργηλο χύτρα. Ο θαλύσιος άρτος γινόταν εκ των απαρχών της συγκομιδής. Τα θαλύσια (< θάλος < θάλλω) ήταν οι απαρχές του θερισμού, η προσφορά των απαρχών στην Αρτέμιδα. Αλλά βραδύτερον, προσφέρονταν μόνο στην Δήμητρα. Η γιορτή γινόταν και στην Μίλητο, και στην Θήβα, και στην Μυκάλη Παροιμιώδης φράση για τους αργούς ανθρώπους: "Ἀπιὼν ἐς Ἀπατούρια ἐπανῆκες Θαργηλιῶνα", Αποστ. 3.31.- Ομ. Ιλ. Ι.534. Ιππών 28, Αρχίλ. 102, Νόμ. παρά Δημ. 518. 1, Αριστ. Αθηναίων Πολιτεία, σ.81.11., 82.8, 47.16 (έκδ. Blass), Ησύχ. Αντιφών 146. 17. Διον. Αλ. 1,63, Πλουτ. Τιμ. 27, Αντ. 6,42, Δημ. 21,86, Αριστ. h. an. 5.11, 6.21, 9.5, Πλουτ. Αλκ. 34. Δημητ. 8, Δ. Λ. 2.5, και 23.3, ν.2, Αελ. V.H. 2.25, Μαρμ. Παρ. 24, Aισχίν. 3,27, Πλουτ. Καμ. 19. Αθήν. 114Α. Τιμοκλ. Διον. 1, κατὰ Meineke, Ησύχ. Θεόκρ. 7.3, Spanh. Καλλ. Ὕμν. εἰς Δήμ. 20.137.2.
Σκιροφοριών, ο 12ος αττικός μήνας. Αντιστοιχούσε προς τα μέσα Ιουνίου - μέσα Ιουλίου (Γρηγ. ημερολ.). Σε αυτόν εδέσποζε η γυναικεία εορτή Σκιροφόρια (σκίρον / σκύρον = σκιάδειον + φέρω) ή Σκιραφόρια ή Σκίρα, την 12η του μήνα, προς τιμήν της Αθηνάς Σκιράδος, του Φυταλμίου Ποσειδώνος, και των Ελευσινίων Δήμητρας και Κόρης. Μέρος του κύκλου των Θεσμοφορίων, προς τιμήν της Δήμητρας. Μετέφεραν το σκιάδειον της θεάς Αθηνάς, που ήταν μια μεγάλη λευκή υφασμάτινη ασπίδα/αιγίδα-ήλιος, με πομπή, από την Ακρόπολη στο Σκίρον, όπου συλλατρεύονταν η Αθηνά Σκίρα / Σκιράδα, η Δήμητρα και η Περσεφόνη, κοντά στην Ιερά Οδό, στην αριστερή όχθη του ποταμού Κηφισού. Το σκιάδειον ήταν συμβολικός προστάτης του θερινού καύσωνα ο οποίος ήταν προ των πυλών, και εξασφάλιζε έτσι την ευφορία της γης. Ιέρειες της Αθηνάς και ιερείς του Ποσειδώνος - ο Ερεχθέας και ο Ήλιος - περπατούσαν κάτω από μια μεγάλη λευκή ομπρέλα (αλεξήλιον / σκίρον) / σκέπαστρο, φορώντας μόνον ένα δέρμα κριού, που συμβόλιζε την προστασία των καλλιεργειών από τον καυτό ήλιο. Περιέφεραν και κώδιον (δέρμα μαύρου προβάτου / κριού) που είχε επί τούτου θυσιαστεί στον Μειλίχιο / Ελεήμονα Δία (> διοσκώδιο). Το Σκίρο / Σκύρο επήρε το όνομά του από τον ομώνυμο μάντη της Δωδώνης, ο οποίος σκοτώθηκε στην μάχη Αθηναίων - Ελευσινίων, επί Ερεχθέως και ετάφη στην περιοχή. [Ο ίδιος είχε ιδρύσει και το ιερόν της Αθηνάς Σκιράδος στο Φάληρο, όπου εορτάζονταν τα Οσχοφόρια]. Τέλος, επειδή σκύρον σημαίνει και σκληρή λευκή γη (> σκυρόδεμα), ο ήρως Θησέας όταν επέστρεψε νικητής από την Κρήτη, κατασκεύασε είδωλο της θεάς Αθηνάς από αυτήν την σκληρή πέτρα, δείχνοντας την δύναμή του, και το περιέφερε σε μεγαλοπρεπή πομπή. Η πράξη του έγινε συλλογική μνήμη. Η εορτή διαρκούσε μια ημέρα. Οι ύπανδρες γυναίκες έφευγαν από τις οικίες τους και κατασκήνωναν κοντά στο ιερόν της Σκιράδος. Τελούσαν συμβολικό όργωμα, αφού στο Σκίρον οργώθηκε και σπάρθηκε για πρώτη φορά στον κόσμο ένα χωράφι! Άφηναν / αφιέρωναν ζωντανά γουρουνάκια σε μια σπηλιά, ή αγαλματίδια με την μορφή τους. Γιατί, όταν ο θεός Πλούτων απήγαγε την Περσεφόνη, στο χάσμα που άνοιξε, έπεσαν και ζώα από το κοπάδι του Ευβουλέα. Εις ανάμνησιν αυτών, λοιπόν, των ζώων, που δεν έφταιγαν σε τίποτε, οι γυναίκες έριχναν χοιρίδια μέσα στην γη, αφιερωμένα στην Δήμητρα και την Περσεφόνη, καθώς και αρτύματα σε σχήμα φαλλών και φιδιών, κλαδιά από πεύκα και κουκκουνάρια (οι λεγόμενοι θεσμοί). [Τα μάζευαν στα Θεσμοφόρια, ίνα αναμειχθούν με τους σπόρους]. Κρατούσαν ημερήσια νηστεία. Ο δεσμός του γάμου αναστελλόταν. Απαγορευόταν η σεξουαλική επαφή, γιατί ενισχύει την μετέπειτα γονιμότητα. Γι' αυτό έτρωγαν σκόρδο, για να απομακρύνουν τους επίδοξους εραστές. «Κατά το πατρογονικό έθιμο», θυσίαζαν και να γλεντούσαν μαζί, εις βάρος των ανδρών. Την πομπή από την Ακρόπολη ως το ιερό της Αθηνάς οδηγούσε η πρωθιέρεια της θεάς Αθηνάς Πολιάδος, (μάλλον επί κουβουκλίου που σήκωναν οι Ετεοβουτάδαι), άλλες ιέρειες της Αθηνάς, και ο ιερεύς του Ποσειδώνος, οι οποίοι προέρχονταν από το ιερατικό γένος των Ετεοβουτάδων. Σε αγώνα δρόμου νέων, τέλος, οι οποίοι έφεραν κλαδιά από αμπέλια, από το ιερόν του Διονύσου στο ιερόν της Αθηνάς Σκιράδος, δείχνοντας τα νειάτα τους, υπήρχε έπαθλο για τον νικητή: Ο πεντάπλοας, ένα ποτό από 5 στοιχεία / συστατικά:
κρασί, μέλι, τυρί, αλεύρι και ελαιόλαδο
- αντιστοίχως:
υγρό, πυρ / ήλιος, γαία, αήρ και αιθήρ (πεμπτουσία)
από το οποίο γίνονταν οι σπονδές προς τιμήν της Αθηνάς. Μια εορτή καλοσοδειάς / συγκομιδής και γονιμότητας γης και γυναικών. - Αντιφών 146.18, Αριστ. π. τα Ζ. Ἱστ. 5.11, 6.21,7. Θεόφρ. π. Φυτ. Ιστ. 4.11,5. Συλλ. Επιγρ. 109.1, 113.9. Αριστοφ. Θεσμοφοριάζουσες, Εκκλησιάζουσες.Παυσανίας, Σχολ. Λουκιανού.
Βιθυνίας:
Γνωρίζουμε τους μήνες:
- Διονύσιος[4]- νυν Δεκέμβριος / Ιανουάριος, στις πόλεις της Χαλκηδόνας [IKalchedon 7.7] 12.20 (1ος π.Χ./μ.Χ.), και Κλαυδιόπολις [IKPolis 7.1 (2ος μ.Χ.), σε Κάλαρις (Ιανουάριος / Φεβρουάριος) - Sokolowski 3.90.4 (2ος π.Χ.).
Βοιωτίας:
Η πιο πρώιμη μαρτυρία του
βοιωτικού ημερολογίου προέρχεται από τον Ησίοδο, ο οποίος αναφέρει και τον μήνα
Ληναιώνα - μήνας των κρασιών σε πολλές περιοχές της Ελλάδος.
- Βουκάτιος,
- Ερμαίος[1],
- Προστατήριος,
- Αγριώνιος,
- Θειλούθιος,
- Ομολώιος,
- Ιπποδρόμιος,
- Πάναμος / Πάνεμος (ιδία στις Θεσπιές, τελούνταν τα Πανάμια - ib. 1720, Schwyzer 491.11.
- Παμβοιώτιος,
- Δαμάτριος,
- Αλαλκομένιος ή Ἀλκυμένιος, - Νοέμβρ.-Δεκ.
- Θιούιος.
Στην Υάμπολι είχαν μήνα Λάφριο - Επιγρ. Δελφών W. et F. 212.
Δελφών:
- Βουκάτιος, ὁ, Δελφικὸς μὴν ἀντιστοιχῶν πρὸς τὸν Γαμηλιῶνα / Βοηδρομιώνα[7] (Αύγουστος / Σεπτέμβριος) - Συλλ. Ἐπιγρ. 1702, Κούρτ. Ἀνέκδ. σ. 29, Πλούτ. Πελοπ. 25. GDI 1755.2, 2135.2 (II π.Χ.). Τελούσαν τα Βουκάτια (βους + καίνω = σφάζω) - SIG 2438.42, al. (Delph.).
Ἡραίος, Απελλαίος, Ιπποδρόμιος, Δαδαφόριος, Ποιτρόπιος, Βύσιος, Ἀρτεμίσιος, Ἡράκλειος, Βοαθόος, Ιλαίος, Θεοξένιος,
Δήλου / Κυκλάδων:
- Εκατομβαιών[5], 7ος μήνας του δηλιακού ημερολογίου (Ιούλιος - Αύγουστος), - ID 98A.8 (4ος π.Χ.), IG 11(2).203A.32, 46, 76 (3ος π.Χ.).
Με το ίδιο όνομα αναφέρεται μήνας στην Μύκονο - SIG 1024.29 (3ος / 2ος π.Χ.), και στην Νάξο - IG 12(7).67.36 (ευρέθη στην Αμοργό, 2ος π.Χ.).
- Μεταγειτνιών (Αύγουστος - Σεπτέμβριος),
- Βουφονιών (Σεπτέμβριος - Οκτώβριος), Στην Αμοργό αναφέρεται Βοηδρομιών[7]- IG 12(7).60 (4ος/3ος π.Χ.), και στην Κέα - IG 12 .Suppl.236.12 (4ος π.Χ.), και στην Ωλίαρο (Αντίπαρο) - IG 12(5).471.30 (2ος π.Χ.).
Απατούριος (Οκτώβριος - Νοέμβριος), Αρέσιος (Νοέμβριος - Δεκέμβριος), Ποσειδεών (Δεκέμβριος - Ιανουάριος),
- Ληναιών ή Γαμηλιών (Ιανουάριος - Φεβρουάριος) - ID 1498.2 (2ος π.Χ.),
Ιερός (Φεβρουάριος - Μάρτιος), Γαλάξιος (Μάρτιος - Απρίλιος), Αρτεμίσιος (Απρίλιος - Μάιος),
- Θαργηλιών / Ταργηλιών (Μάιος - Ιούνιος) - Jos. 14.10.14, Inscr. 158. Delos, BCH 5.26. IG 11(2).287 A 19 (3ος αι. π.Χ.).
Μήνας με αυτό το όνομα απαντάται και στην Αμοργό [IG 12(7).62] και στην Άνδρο [ib. 135].
Πάναμος (Ιούνιος - Ιούλιος).
- Ελαφηβολιών - ID 1519.1 (2ος αι.).
Επιδαύρου:
Η πόλις είχε επίσημο
ημερολόγιο από τον 4ο αιώνα π.Χ.[3]
Αζόσιος, Κάρνειος[6], Πραράτιος, Ερμαίος, Γάμος, Τέλεος, Ποσίδαιος, Αρταμίσιος, Αγριάνιος,
Πάναμος - IG (1).117.9, κλπ.
Κύκλιος, Απελλαίος
Ηλείας:
Το ηλειακό ημερολόγιο αρχίζει
την εποχή του χειμερινού ηλιοστασίου. Οι πληροφορίες που έχουμε για αυτό το
ημερολόγιο είναι σπάνιες. Βάσει πολλών στοιχείων φαίνεται ότι τα Ολύμπια /
Ολυμπιακοί Αγώνες γίνονταν το καλοκαίρι, στην αρχή του έτους.
(;), Ἀπολλώνιος, Παρθένιος, Ἀλφιοίος, Ἀλφιοίος, Θυΐος, (;), Διόσθυος, (;), Ελάφιος, (;), (;)
Ηπείρου:
Στο ηπειρωτικό ημερολόγιο βρίσκουμε:
Δίος - 3ος μήνας στην Περραιβία - IG 9(1).689.8 (βρέθηκε στην Κέρκυρα), ο θεσσαλικός μήνας Θεμίστιος / Themistium - IG 9(1).689.8 (2ος π.Χ.),
Θεσσαλίας:
Το θεσσαλικό ημερολόγιο
έμοιαζε αρκετά με τα ημερολόγια της Πελασγιώτιδος και της Εστιαιώτιδος. Στην
Θεσσαλία οι μήνες χωρίζονταν σε εξάμηνα, γνωστά ως πρώτη και δζυτέρα (δευτέρα) έξάμηνος.
Η σειρά των μηνών συγκεντρώθηκε από αρχαίες επιγραφές. Η Θεσσαλία είχε
διαφορετικούς μήνες από αυτούς των γύρω περιοχών, όπως η Περραιβία και η
Μαγνησία. Στην Μαγνησία, όμως, οι μήνες ονομάζονταν από θεούς. Το θεσσαλικό
ημερολόγιο τυποποιήθηκε μόνο στην ρωμαϊκή εποχή. Παλαιότερα, όλες οι πόλες
είχαν τα δικά τους ημερολόγια με βάση τις αντίστοιχες εορτές τους.
Ἰτῶνιος, Πάνημος, Θεμίστιος, Ἀγαγύλιος, Ἀπολλῶνιος, Ἑρμαῖος, Λεσχανόριος, Ἂφριος, Θυίος, Ὁμολῶιος, Ἱπποδρόμιος, Φυλλικός.
Στην Μαγνησία αναφέρεται ο μήνας Δίος - IG 9(2).1121.2 (2ος π.Χ.).
Θράκης:
Στην Οδησσό αναφέρεται μήνας Βοηδρομιών[7] - IGBulg.12.47.5 (3ος μ.Χ.),
Ίμβρου:
Αναφέρεται ο μήνας Εκατομβαιών[5] - IG 12(8).47.2 (4ος π.Χ.), Γ. Λεκάκης "Ίμβρος παιπαλόεσσα".
Κορίνθου:
Το κορινθιακό ημερολόγιο που ανήκει στην μεγαλύτερη οικογένεια των Δωρικών ημερολογίων. Είναι Ηπειρώτικο ημερολόγιο. Εγγράφεται με την σειρά στον μηχανισμό των Αντικυθήρων, ο οποίος διέθετε και ένα ηλιακό ημερολόγιο, διαρκείας 365 και 366 ημερών:
Φοινικαίος, Κράνειος, Λανοτρόπιος, ή Ηλιοτρόπιος, ή Ἑλιοτρόπιος ή Ἁλιοτρόπιος, Μαχανεύς, Δωδεκατεύς, Εὔκλειος, Ἀρτεμίσιος, Ψυδρεύς, Γαμείλιος, Ἀγριάνιος,
Πάναμος / Πάνημος, αντίστοιχος προς τον μήνα Βοηδρομιώνα[7] του αττικού ημερολογίου - D. 18.157 (Κορινθ.), Call. Epigr.46, IG11(2).203A31 (Δήλος, 3ος π.Χ.), PCair.Zen.20.5 (3ος π.Χ.).
Ἀπελλαῖος.
Κρήτης:
Θεσμοφορίων, Ἑρμαῖος, Ιμάνιος, Μετάρχιος,
Αγυείος, Απόλλωνος, στην Κνωσό, αντίστοιχος μάλλον, με τον Ιούλιο - Αύγουστο [ICr.l.c.].
Διόσκουρος, Θεοδόσιος, Πόντιος, Ραβίνθιος, Υπερβερεταίος, Νεκύσιος, Βασίλειος.
- Στην Πραισό, αναφέρεται και ο μήνας Διονύσιος - ICr.3.6.7A.14 (3ος π.Χ.).
Λακωνίας - Σπάρτης:
Σπάρτη και Λακωνία ίσως είχαν
κοινό ημερολόγιο. Υπάρχουν ελάχιστα επιγραφικά στοιχεία για τις ονομασίες των
ημερών στο λακωνικό ημερολόγιο.
Ἡράσιος, Απελλαίος, Διόσθυος, Ελευσίνιος, Γεράστιος, Αρτεμίσιος, Δελχίνιος, Φλιαστός, Ἑκατομβεύς,
Κάρνειος[6], κυρίως σε δωρικές πόλεις, ιδίως στους Σπαρτιάτες, όπου τελούνταν τα Κάρνεια και Κάρνεα, εορτή με αγώνες προς τιμήν του Απόλλωνος - Ηρόδ. 7.206, Th. 5.75, SIG735.25 (Άργος, 1ος αι. π.Χ.), E. Alc. 449 (λυρ.), Th. 5.54, cf. IG4.1485 (Επιδ.), GDI5009 (Κρήτης), κλπ..
Πάναμος[2].
Λοκρίδος:
Δεν είχαν κάποιο όνομα, αλλά
απλώς αριθμούνταν ως πρώτος, δεύτερος, κλπ. αλλά έχτος (ο 6ος),
δέχατος (ο 10ος), Ευδέχατος (ο 11ος), δωδέχατος (ο 12ος).
Η Λοκρίδα χωρίζεται σε
Ανατολική (Οπουντία) καιΔυτική (Οζολική) Λοκρίδα. Η Ανατολική Λοκρίδα δεν έχει
σχεδόν κανένα κατάλοιπο για τα ημερολόγιά της, αλλά αρκετά για να δείξει ότι
δύο γειτονικές πόλεις της είχαν διαφορετικά ημερολόγια, ήδη από τον 1ο
αιώνα π.Χ. Τρεις μήνες στο ημερολόγιο της Ανατολικής Λοκρίδας έχουν
συγκρίσιμους μήνες με την Σκαρφεία και δύο μήνες έχουν συγκρίσιμους μήνες με το
Θρόνιον. Ούτε η Σκάρφεια, όμως, ούτε το Θρόνιον, μπορούν να ρίξουν φως στην
τάξη των μηνών. Επί πλέον, μόνον μία ημερομηνία επιβεβαιώνεται και αντιστοιχεί
στον μήνα που βρίσκεται στο ημερολόγιο του Θρόνιου. Αυτή η ημερομηνία είναι
γνωστή ως τεσσαραχαιδεχάτα.[4]
Το ημερολόγιο της Οζολικής
Λοκρίδας ευθυγραμμίζεται με το ημερολόγιο των Δελφών. Ο πρώτος μήνας
αντιστοιχεί στον Βουκάτιο των Δελφών και οι υπόλοιποι ακολουθούν διαδοχικά.
Μερικοί μήνες αντιστοιχούν σε
διάφορες πόλεις της Λοκρίδας, όπως η Άμφισσα, ο Φυσκός, η Οιάνθεα, η Τριταία και
η Τολοφών.
Σε επιγραφή της Λοκρίδος αναφέρεται ο μηνας Αθαναίος - IG 9(1).385.
Σε επιγραφή του Χαλείου Οζολών Λοκρών αναφέρεται ο Βουκάτιος - νυν Σεπτ. / Οκτ. - GDI 2204 (Delf. I a.C.).
Σε επιγραφή της Δυτ. Λοκρίδος αναφέρεται ο μήνας Δίος - IG 92(1).638.1.3 (Ναύπακτος, 2ος π.Χ.), 672.29 (Φυσκός, 2ος π.Χ.)
Σκάρφειας:
Άφάμιος, Ερμαύιος / Ερμάνιος,
Φύλλιχος.
Θρονίου:
Ιτώυϊος / Ιτώνιος, Ιππείος.
Μακεδονίας:
Δίος, πρώτος μήνας στην Μακεδονία - PEleph.1.2 (iv B. C.), J.BJ2.19.9, κλπ., ο νυν Νοέμβριος - SEG 24.584.2 (Αμφίπολις 3ος αι. π.Χ.), I.BI 2.555, Gp.1.5.3, ΣΟΥΔΑΣ.
Αὐδυναῖος, Περίτιος, Δύστρος, Ξανθικός, Ἀρτεμίσιος, Δαίσιος, Πάνημος, Λώος, Γορπιαῖος, Ὑπερβερεταῖος, Δίος, Ἀπελλαῖος.
Μήνας Ελαφηβολιών αναφέρεται στην Απολλωνία Χαλκιδικής - Ηγεσ. 40.
Μεγάρων:
Γνωστός ο μήνας Πάναμος - ib.7.188.
Μικράς Ασίας:
Στην Πριήνη αναφέρεται μήνας Βοηδρομιών[7] - IPr.26.1 (3ος π.Χ.), 55.5 (2ος π.Χ.). Και στην Λάμψακο - ILampsakos l.c., ILampsakos 9.8 (2ος αι.).
Στην Ηράκλεια Λάτμου αναφέρεται μήνας Γαμηλιών - Μιλήτου 1.(3).150.27 (2ος π.Χ.).
Στην Ιασό Καρίας αναφέρεται μήνας Ελαφηβολιών - IIasos 32,2 (4ος αι π.Χ.), 4,2 (2ος αι. π.Χ.). Και Θαργήλιος / Ταργήλιος [GDI 5515] Ανακρ. 40.
Μιλήτου:
Πάνεμος, Μεταγειτνιών,
- Βοηδρομιών[7] - Milet 1(7).203a.37 (2ος πΧ).
Πυανοψιών, Απατούριος, Ποσειδεών, Λήναιος, Ανθεστηριών, Αρτεμισιών, Ταυρεών, Θαργηλιών, Καλαμαγιών.
Ρόδου:
Τα ονόματα είναι γνωστά, αλλά
η σειρά των μηνών δεν είναι οριστική.
Ἀγριάνιος, Βαδρόμιος, Θευδάσιος, Δάλιος, Ἀρταμίτιος, Πάναμος, Πεδαγειτνύος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος[6], Θεσμοφόριος, Σμίνθιος, Διόσθυος.
Σικελίας / Μεγάλης Ελλάδος:
Θεσμοφόριος, Δάλιος, (;), Αγριάνιος, (;), Θευδάσιος, Αρτεμίτιος, (;), Βαδρόμιος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος[6], Πάναμος.
Στο Ταυρομένιον (Ταορμίνα) ο μήνας Διονύσιος ήταν ο Φεβρουάριος / Μάρτιος - SIG 954.44 (2ος / 1ος π.Χ.), και στην Καμαρίνια - SEG 39.1001.1 (2ος / 1ος π.Χ.).
Στους Επιζεφύριους Λοκρούς Καλαβρίας ο 6ος ή 7ος μήνας του ημερολογίου ήταν ο Διονύσιος - TLocri 1.6, 22.15 (4ος/3ος π.Χ.).
Ταυρίδα:
Στην Ταυρική Χερσόνησο αναφέρονται:
- ο μήνας Διονύσιος - νυν Ιανουάριος / Φεβρουάριος - SIG 709.56 (2ος π.Χ.).
- ο μήνας Βοηδρομιών[7] - Olbia IPE 12.40.6 (2ος / 3ος μ.Χ.).
Φωκίδα / Δωρίδα:
Βουκάτιος, στην Άμφισσα - νυν Νοέμβριος / Δεκέμβριος - GDI 2141 (Δελφοί 2ος αι. π.Χ.).
Βουκάτιος και στον Ερινεό Δωρίδος - νυν Αύγ. / Σεπτ. - GDI 2149 (Delf. II a.C.)
Διονύσιος, στην Αντίκυρα - νυν Ιανουάριος / Φεβρουάριος - GDI 2107 (2ος π.Χ.),
Χίου:
Στην Χίο αναφέρεται ο μήνας Βοηδρομιών[7]- SEG l.c.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.5.2015.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Greswell Edw. «Origines Kalendariæ Hellenicæ: Or, The History of the Primitive Calendar Among the Greeks, Before and After the Legislation of Solon», vol. V, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 1862.
- Samuel Al. Ed. «Greek and Roman Chronology: Calendars and Years in
Classical Antiquity», vol. 1, τ. 7, C. H. Beck,
1972.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] επιγρ. SEG SVI 344.
[2] ΠΗΓΗ: Daux, 1932, με βάση τα επιχειρήματα του
Nititsky, 1901.
[3] Βλ. και Γερμανό μαθηματικό Abr. Fraenkel.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook