Gasset: Σκέψεις
για την δομή της κοινωνίας
και το ρόλο του ατόμου
Του Χρίστου Γούδη
Η κοινωνία είναι μία δυναμική ενότητα δύο παραγόντων, δύο
αλληλεπιδράσεων, των μειονοτήτων και των μαζών. Οι μειονότητες απαρτίζονται από
άτομα ή ομάδες ατόμων με εξειδικευμένες ικανότητες και προσόντα σε
συγκεκριμένους τομείς. Η μάζα είναι όλοι αυτοί που δεν νοιώθουν ότι έχουν
κάποια αξία, που νοιώθουν πως είναι «σαν όλο τον κόσμο», που δεν έχουν το
αισθητήριο της διαφοροποίησης. Στο σύμπαν όλα είναι διαφορετικά και όλα
μοιάζουν μεταξύ τους, ένα συνεχές διαφοροποιήσεων που η μάζα δεν τις νοιώθει.
Όχι μόνον αυτό, αλλά θεωρεί ντροπή να είσαι διαφορετικός από τους άλλους. Η μάζα ισοπεδώνει κάθε τι το διαφορετικό,
το ατομικό, το ποιοτικά διακριτό, το επίλεκτο. Κάθε τι που δεν είναι όπως «όλος
ο κόσμος» διατρέχει κίνδυνο εκμηδενισμού.
Η διάκριση σε μειονότητες και σε μάζες είναι διάκριση μεταξύ αυτών
που ζητούν πολλά από τον εαυτό τους, βάζουν στόχους, με στόχο την υπέρβαση του
εαυτού τους, και αυτών που απλώς ζουν για να ζουν, χωρίς προβληματισμούς, χωρίς
προσπάθεια. Είναι διάκριση μεταξύ αυτών που προτιμούν το «μεγάλο (δυσκολοκυβέρνητο)
όχημα» των ολίγων και εκλεκτών – Mahayana – και εκείνων που επιλέγουν το «μικρό (ανέμελο)
όχημα» των πολλών – Hinayana – για να εκφραστεί κανείς με όρους της
Βουδιστικής ορθοδοξίας. Αυτών που διαλέγουν τα μονοπάτια και τις ατραπούς και
εκείνων που κινούνται άνετα αλλά νωχελικά στις καλοστρωμένες λεωφόρους.
Η διάκριση σε μειονότητες και μάζα δεν είναι ταξική γιατί
απαντάται μέσα σε κάθε κοινωνική τάξη. Οι μειονότητες είναι φύσει και ουσία
αριστοκρατικές. Όχι κληρονομικώ δικαιώματι. Η κληρονομική αριστοκρατία των
Βερσαλλιών δεν είναι παρά το νεκρό απολίθωμα μιας προϋπάρχουσας αυθεντικής
αριστοκρατίας. Είναι ο εκφυλισμός της έννοιας της ευγένειας. Η πρωτογενής ευγένεια είναι στη βάση της
έννοια δυναμική, όπου τα προνόμια απορρέουν μέσα από δράση, προσπάθεια και
ικανότητα. Η ευγένεια εξ αίματος, η κληρονομική, είναι ιδιότητα στατική και
παθητική που μεταβιβάζεται σαν αδρανές αντικείμενο. Η ζωή του κληρονόμου
αριστοκράτη είναι μια ζωή χωρίς προσανατολισμό, δεν ανήκει ούτε στον ίδιο ούτε
στον προκάτοχό του. Γιατί χάνει την αυθεντικότητά της και μετατρέπεται σε
εκπροσώπηση της άλλης ζωής. Είναι καταδικασμένος να εκπροσωπεί κάποιον άλλο,
χωρίς να είναι ούτε ο εαυτός του ούτε ο άλλος. Η σκιά των μέσων που είναι
αναγκασμένος να χρησιμοποιεί δεν τον αφήνει να ζήσει τη δική του ιδιαίτερη,
προσωπική μοίρα, κάνει τη ζωή του ατροφική. Γιατί η ζωή όλη κι όλη δεν είναι παρά πάλη, προσπάθεια να γίνει αυτό που
είναι. Οι δυσκολίες που κάνουν τον άνθρωπο να σφάλλει, να παραπατά στην
προσπάθειά του να εκφράσει τη ζωή του, είναι ακριβώς αυτές που ξυπνούν και
κινητοποιούν τις δραστηριότητές του, την ενεργητικότητά του, τις δυνατότητές
του, αυτές που τον μετασχηματίζουν σε άνθρωπο μέσα από την ελευθερία των
επιλογών του.
Αντίθετα, ο άνθρωπος–μάζα είναι κλειστός σε όλα αυτά. Κλειστός
στην αλήθεια και στην κριτική σκέψη. Η διανοητική αδράνεια είναι το κύριο
χαρακτηριστικό του. Πιστεύει ότι η ζωή είναι εύκολη, χωρίς τραγικούς
περιορισμούς. Θεωρεί τον εαυτό του ηθικά και διανοητικά τέλειο, πλήρη, πράγμα
που έχει σαν συνέπεια την αυτοαπομόνωσή του, τον αυτοαποκλεισμό του από κάθε
εξωτερικό ερέθισμα. Δεν ακούει, δεν θέτει τις γνώμες του προς αξιολόγηση, δεν
αποδέχεται κριτήρια αξιολογήσεως. Ο δογματικός άνθρωπος, ο άνθρωπος–μάζα παρεμβαίνει
σε όλα, επιβάλλοντας την κοινή–κοινότοπη γνώμη του χωρίς ενδοιασμούς, χωρίς
διερευνήσεις, χωρίς επιφυλάξεις. Είναι αυτός που, όταν ενεργοποιείται,
επεμβαίνει στο δημόσιο βίο με «άμεση δράση». Δεν θέλει να δικαιολογήσει τις
πράξεις του, δεν ενδιαφέρεται αν οι πράξεις του έχουν λογική ή δίκαιο. Το μόνο
που τον ενδιαφέρει είναι να επιβάλλει τις απόψεις του. Θεωρεί δικαίωμά του να
μην έχει λογική, ασπάζεται τη λογική του παράλογου. Ο κλειστός κοινωνικός
χαρακτήρας του τον κάνει βίαιο και ανελαστικό, χωρίς περιθώρια ανοχής. «Να
τελειώνουμε τις συζητήσεις» είναι συχνή έκφραση που ακούγεται σε φασιστικά,
κομμουνιστικά, και συνδικαλιστικά κινήματα πριν από την ανάληψη άμεσης δράσης.
Άμεση δράση για μετασχηματισμό της κοινωνίας με ένα μόνο χτύπημα.
Επανάσταση. Κομμουνισμός. Φασισμός. Ουτοπίες
που εμπεριέχουν ψήγματα αλήθειας. Αλλά υπάρχει κανείς σ’ ολόκληρο τον κόσμο που
να μην διαθέτει κι από ένα μικρό κομματάκι αλήθειας; Το επιθυμητό όμως απέχει
πολλά βήματα από το δυνατό. Για να υπερκεράσει κανείς το παρελθόν πρέπει να το
κατανοήσει, όχι να το αγνοήσει ή να το διαγράψει από τη μνήμη του. Αυτό είναι
και το κύριο λάθος σε κάθε επανάσταση. Προσπαθεί να καταπατήσει το νόμο της
συνέχειας. Ο πραγματικός θησαυρός του ανθρώπου είναι ο θησαυρός των λαθών
του. Η γνώση και η πείρα μέσα από την προσπάθεια. Ο νιτσεϊκός υπεράνθρωπος, ο άνθρωπος που θα υπερκεράσει τον εαυτό του
είναι ο άνθρωπος με τη μεγάλη μνήμη. Σπάζοντας τη συνέχεια με το παρελθόν,
αρχίζοντας από μια καινούργια αρχή, θυμίζει ενέργειες ουρακοτάγκου – όντος
χωρίς μνήμη. Το παρελθόν, ακριβώς γιατί πέρασε από μέσα μας άφησε τα ίχνη του,
υπάρχει σαν καταβολή. Οι λαοί συνεχίζουν να προχωρούν με τις εμπειρίες του
παρελθόντος, χωρίς να πάψουν να κοιτάζουν το μέλλον. Η εξέλιξη της κοινωνίας στηρίζεται στην πάλη της συνέχειας, μια πάλη
εναντίον τόσο των παραλυτικών όσο και των επιληπτικών κοινωνικών στοιχείων, εναντίον
δηλαδή και των παλαιοσυντηρητικών απολιθωμάτων και των αναρχοεπαναστατικών
σπασμών.
(*) O José Ortega y Gasset, ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του ευρωπαϊκού πνεύματος, γεννήθηκε στην Μαδρίτη το 1883 και πέθανε το 1955. Μεταξύ των έργων του περιλαμβάνονται: «Οι στοχασμοί του Δον Κιχώτη» που αναφέρεται σε ισπανικά θέματα, «Το θέμα του καιρού μας» φιλοσοφικού περιεχομένου, το αισθηματικό «Η απανθρωποποίηση της Τέχνης», η φιλολογική κριτική «Αθλιότης και Μεγαλοπρέπεια της Μεταφράσεως» και το γνωστότερο από όλα, το κοινωνικό φιλοσοφικό του opus magnum «Η εξέγερση των Μαζών».
Εκείνο που διακρίνει ολόκληρο το
έργο του Ortega y Gasset είναι η πρωτοποριακή ανάλυση των
κοινωνικών φαινομένων που το καθιστά σύγχρονο, αλλά και επίκαιρο, πολλά χρόνια
μετά την πρώτη του παρουσίαση. Ίσως γιατί τα έργα του είναι γραμμένα με βάση τη
δική του προσωπική αρχή: «οι σελίδες ενός πετυχημένου βιβλίου είναι ένας κρυφός
διάλογος με τον αναγνώστη, τον χαϊδεύουν ή τον γρονθοκοπούν».
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 28.3.2020.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον GASSET, ΕΔΩ.
ΛΕΞΕΙΣ: Γκασετ, κοινωνια, ατομο, Γουδης, μειονοτητα, μαζα, μειονοτητες, διαφοροποιηση, συμπαν, διαφορετικο, ατομικο, ποιοτικα διακριτο, επιλεκτο
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook