Του
Απόστολου Τσακρίδη
Οι επαφές
των Αθηναίων με τους Θράκες
Οι σχέσεις της Θράκης με την
Αττική φαίνεται να ξεκινούν από το μακρινό παρελθόν και συνδέονται μάλιστα και
με κάποια εισβολή των Θρακών, σύμφωνα τουλάχιστον με γραπτές μαρτυρίες. Η
παρουσία ορισμένων θρακικών μύθων κι ηρώων στην Αττική, όπως αυτός του Εύμολπου για παράδειγμα, επιβεβαιώνουν
την άποψη ότι οι Θράκες έφτασαν κάποτε μέχρι την Αττική. Ο Στράβων, 7.7.1,
παραδίδει κατάκτηση της Αττικής από τους Θράκες που είχαν ως ηγέτη τους τον
Εύμολπο. Πιο συγκεκριμένα, σε πόλεμο που έγινε ανάμεσα στην Αθήνα και την
Ελευσίνα, οι Θράκες συμμάχησαν με τη δεύτερη πόλη. Αρχηγός των θρακικών
στρατευμάτων ήταν ο Εύμολπος που πολέμησε ενάντια στον Ερεχθέα και σκοτώθηκε
από αυτόν (για τον μύθο, Κεφ. ΕΥΜΟΛΠΟΣ σελ. 123, Δεσπ. Τσιαφάκη, 1998). Τα
θρακικά ονόματα κάποιων πόλεων στην Αττική επιβεβαιώνουν επίσης την ύπαρξη
επαφών των δύο λαών (Casson 1926, Bohme 1970).
Από τα χρόνια του Πεισίστρατου (αρχαϊκοί
χρόνοι), αρχίζει να παρατηρείται μία σταθερή και συνεχής προσπάθεια των
Αθηναίων να πετύχουν τη κυριαρχία τους στη Θράκη και στα στρατηγικά περάσματα
του Ελλησπόντου (στενά των Δαρδανελλίων «θρακικό τοπωνύμιο»). Σύμφωνα με την
παράδοση, η εγκατάσταση του Αθηναίου
Μιλτιάδη (της οικογενείας των Φιλαϊδών), που ήταν πρόγονος του νικητή του
Μαραθώνα, φαίνεται να έγινε με ειρηνικό τρόπο στη Χερσόνησο της Θράκης (Ηρόδ. 6.34).
Δεν ήταν όμως μόνο οι Φιλαΐδες, που ανέπτυξαν
σχέσεις με τη Θράκη. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ο Πεισίστρατος κατά την εκστρατεία του στην Β. Ελλάδα το 556 π.Χ., εγκαταστάθηκε
περί του Θερμαϊκού κόλπου σε χωριό που καλείται ΡΑΙΚΗΛΟΣ. Ως εξορισμένος, είχε
σκοπό να ανακαταλάβει την εξουσία των Αθηνών αφού πρώτα κατάφερνε να
συγκεντρώσει τους απαιτούμενους οικονομικούς πόρους από την εκμετάλλευση των
μεταλλείων του Παγγαίου και του χρυσοφόρου Ποταμού Εχέδωρου. Όταν επέστρεψε
στην Αθήνα, πιθανόν να έφερε μαζί του Θράκες μισθοφόρους για να τον βοηθήσουν
να επανακτήσει την εξουσία του (Ηρόδ. 1.64. Αρίστ. Αθήν. πολ. 15.2). Η ενέργεια
του αυτή, τοποθετείται χρονολογικά κατά την επιστροφή του στην πόλη μετά τη
δεύτερη εξορία του, γύρω στο 546 π.Χ. Οι πολεμικές ικανότητες των Θρακών πρέπει
να ήταν γνωστές στον Αθηναίο τύραννο, ο οποίος πιθανότητα αφού χρησιμοποίησε
τους Θράκες πολεμιστές, στην συνέχεια τους εγκατέστησε στην Αθήνα.
Μαζί με τους πολεμιστές, ο Πεισίστρατος πιθανόν
να έφερε και ανθρώπους για να δουλέψουν στα μεταλλεία, κυρίως λόγω της
εμπειρίας τους. Η παρουσία των Θρακών στα μεταλλεία του Λαυρίου πιστοποιείται ίσως και από ορισμένα θρακικά τοπωνύμια, όπως
Μαρώνεια, Αντισάρα, και Παγγαίο, που δόθηκαν στην περιοχή (Thomson 1973, Τριαντάφυλλος
1994). Η εγκατάσταση των Θρακών στην Αττική είχε ως αποτέλεσμα να έρθουν σε
στενότερη επαφή μαζί τους οι ντόπιοι κάτοικοι και να γνωρίσουν τα ήθη, τη θρησκεία και τους μύθους
τους (Δεσπ. Τσιαφάκη, 1998, σελ. 24).
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΑΡΧΑΙΑ ΘΡΑΚΗ, ΕΔΩ.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 5ου αι.π.Χ. η
Θράκη βρίσκεται στην κατοχή των Περσών και με πρόσχημα την απελευθέρωση της, η
Αθήνα κάνει εκστρατείες στην περιοχή. Θέσεις όπως η Ηιόνα στον Στρυμόνα και ο
Δορίσκοςστον Έβρο, αποτελούσαν τοποτηρητήρια των Περσών και ήταν τα πρώτα
σημεία που προσπάθησαν να καταλάβουν οι Αθηναίοι. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ο
γεωφυσικός πλούτος της Θράκης αποτέλεσε διαχρονικά πόλο έλξης για τις μεγάλες
δυνάμεις της εκάστοτε εποχής. Ειδικότερα η άγνωστη και αφιλόξενη χώρα των
Θρακών περιελάμβανε άφθονα κοιτάσματα σιδήρου, χαλκού, ασημιού, και χρυσού. Τα
μεταλλεία χρυσού και αργύρου του Παγγαίου, ήταν φημισμένα στην αρχαιότητα
(Ηρόδ. 5.2.3, 7.112 & 6.46-47), ενώ ο ποταμός Εχέδωρος ήταν γνωστός για τη
χρυσοφόρο άμμο του (Casson 1926). Στη Θάσο υπήρχαν επίσης μεταλλεία χρυσού όπως
και στην Περαία της, τα οποία ήταν σε χρήση και στην εποχή του Ηροδότου (Ηρόδ.
6.46).
Η πρώτη νίκη της Δηλιακής Συμμαχίας που
αναφέρει ο Θουκυδίδης (Θουκ. 1.98), είναι η κατάληψη της Ηιόνας το 476/5 π.Χ.,
που έγινε με στρατηγό τον γιο του Μιλτιάδη, Κίμωνα. Το μέγεθος της σημασίας αυτής της νίκης για τους Αθηναίους,
δηλώνεται από την τιμή που αποδόθηκε στον Κίμωνα να στήσει τρεις Ερμαϊκές στήλες με επιγράμματα που μιλούσαν για την ανδρεία
των Αθηναίων στη συγκεκριμένη μάχη, κάτι που δεν είχε γίνει ούτε για τον
Θεμιστοκλή ούτε για τον Μιλτιάδη (Πλουτ. Κιμ.7-8). Η επισήμανση αυτή που
γίνεται από τον Πλούταρχο, περικλείει όλο το Αθηναϊκό ενδιαφέρον για την
περιοχή της Θράκης (Δεσπ. Τσιαφάκη, 1998,σελ. 25).
Εκτός
από την Ηιόνα, ο Κίμων ηγήθηκε και μίας νικηφόρας εκστρατείας στη θρακική
Χερσόνησο κατά την οποία κατόρθωσε να διώξει τους Πέρσες, τους οποίους εκείνη
την περίοδο βοηθούσαν οι Θράκες (Πλουτ. Κιμ.14). Παρ’ όλο όμως που εκεί
εδραίωσε την Αθηναϊκή κυριαρχία, δεν συνέβη το ίδιο και με την κοιλάδα του
Στρυμόνα, όπως φαίνεται και από τις μάχες που ακολούθησαν στην νίκη της Ηιόνας.
Λίγο καιρό αργότερα οι Αθηναίοι ηττήθηκαν στις Εννέα Οδούς, ενώ δέκα χρόνια μετά υπέστησαν πανωλεθρία στον Δραβήσκο, από την ισχυρή θρακική φυλή
των Ηδωνών. Η συντριβή ήταν
ολοκληρωτική αφού το εγχείρημα εγκαταλείφθηκε αμέσως και οι επιζώντες ήταν
ελάχιστοι, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (Θουκ. 1.100.3) οι Αθηναίοι καταστράφηκαν
από του Θράκες :
«.. διεφθάρησαν ἐν
Δραβησκῷ τῇ Ἠδωνικῇ ὑπὸ τῶν Θρᾳκῶν ξυμπάντων..»
Μετά από τον θάνατο του Κίμωνα (450 π.Χ.),
ανεβαίνει στην εξουσία το δημοκρατικό κόμμα με αρχηγό τον σπουδαίο Αθηναίο
άνδρα, Περικλή. Το ενδιαφέρον για τη
Θράκη συνεχίστηκε και κατά την περίοδο του χρυσού αιώνα του Περικλέους, ο
οποίος εκτός από τις πολεμικές εκστρατείες φρόντισε να αναπτύξει και
διπλωματικές σχέσεις στη Θράκη.
Ανάμεσα στις ενέργειες προσέγγισης του Περικλή
με τους Θράκες ήταν και η ίδρυση αποικιών. Γύρω στο 445 π.Χ. ιδρύθηκε η αποικία
στην Βρέα της Βισαλτίας (σημερινά Βρασνά), ενώ μερικά χρόνια αργότερα το 437
π.Χ. αποικίστηκε η Αμφίπολη από τον Άγνωνα. Η επιμονή των Αθηναίων να αποικήσουν
την Αμφίπολη, οφείλεται στα σημαντικά πλεονεκτήματα που προσέφερε η περιοχή. Η
ίδρυση της αποικίας στην Αμφίπολη πραγματοποιήθηκε σε συνδυασμό με έναν χρησμό
σύμφωνα με τον οποίο έπρεπε οι Αθηναίοι να μεταφέρουν τα οστά του Ρήσου από την Τροία στην πατρική γη (Θουκ. 4.105). Παράλληλα με την μεταφορά των
οστών, ιδρύθηκε στην Αμφίπολη και ένα μεγαλοπρεπές
μνημείο προς τιμήν του Ρήσου. Παρ’ όλη όμως, την «προστασία» του Θρακός
Ήρωα που φρόντισαν να εξασφαλίσουν οι Αθηναίοι, δεν κατάφεραν να
σταθεροποιήσουν την κυριαρχία τους στην περιοχή. Πριν από την ίδρυση της
Αμφίπολης ο Περικλής φρόντισε να επισκευάσει το προγενέστερο τείχος που είχε
κατασκευαστεί στη θρακική Χερσόνησο
τον 6ο αι.π.Χ, από τον Μιλτιάδη, όταν ιδρύθηκε εκεί η Αθηναϊκή
αποίκα.
Η ενοποίηση των Θρακών γύρω στα μέσα του 5ου
αιώνα, εκτός από τη δημιουργία ενός πραγματικού κράτους, σήμαινε την αύξηση της
θρακικής δύναμης. Οι δύο πρώτοι βασιλείς του Κράτους των Οδρυσών, ο Τήρης και ο Σιτάλκης, έδειξαν έντονη
φιλοαθηναϊκή διάθεση, χάρη στην οποία κατόρθωσε ο Περικλής να εξασφαλίσει τη
βοήθεια των Θρακών, όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Ο Θουκυδίδης (Θουκ.
2.29.7), κατηγορεί τους Αθηναίους ότι προκειμένου να πετύχουν τη φιλία του
Σιτάλκη, χρησιμοποίησαν την κολακεία και συνέδεσαν τον πατέρα του Τήρη με τον
μυθικό Τηρέα. Για την πραγματοποίηση πιθανότατα του ίδιου στόχου εισήγαγαν την
ίδια εποχή και τη λατρεία της θρακικής
Βενδίδος στην Αθήνα. Η συμμαχία των Αθηναίων με τον βασιλιά Σιτάλκη έγινε
το 431 π.Χ, ύστερα από την μεσολάβηση του Αβδηρίτη Νυμφόδωρου, ο οποίος είχε
παντρευτεί την αδερφή του βασιλιά των Οδρυσών. Το πόσο ενδιέφερε την Αθήνα, η
σύναψη της συνθήκης φαίνεται και από ότι ανακηρύξαν τον Νυμφόδωρο πρόξενο τους
και έκαναν τιμητικά τον γιο του Σιτάλκη τον Σάδοκο, Αθηναίο πολίτη. Εκτός από
την Αθήνα και τη Θράκη, στην συμμαχία άνηκε για κάποιον διάστημα και η
Μακεδονία, η αύξηση της δύναμης της οποίας ανησυχούσε τους Αθηναίους. Με τον
τρόπο αυτό οι Αθηναίοι εξασφάλιζαν φιλία της Θράκης και την πολύτιμη
στρατιωτική βοήθεια της, ενώ ταυτόχρονα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους
Μακεδόνες.
Η επιμονή των Αθηναίων να πετύχουν τη σύναψη
της παραπάνω συμμαχίας παρουσιάζει μια διαφορετική αντιμετώπιση της Θράκης από
την πλευρά της Αθήνας. Ενώ δηλαδή, μέχρι τότε η προσπάθεια κατάκτησης της
Θράκης βασιζόταν κυρίως στις πολεμικές εκστρατείες, τώρα επιδιώκεται η
προσέγγιση της με ειρηνικά μέσα. Η αλλαγή της στάσης αυτής απέναντι στη Θράκη
οφείλεται στη μεταβολή των εσωτερικών συνθηκών που επικρατούσαν στην πόλη του
Περικλέους. Η Θράκη δεν αποτελεί πλέον μόνο μία ακόμη επιθυμητή περιοχή
προσάρτησης στον χώρο της άμεσης Αθηναϊκής επιρροής, αλλά η συμμαχία της είναι απαραίτητη για τους Αθηναίουςπου δεν
έχουν πια τα απαιτούμενα στρατιωτικά μέσα για να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες του
Πελοποννησιακού πολέμου. Η φήμη των πολεμικών ικανοτήτων των Θρακών (Ηρόδ.
5.6.) υπαγόρευε στους Αθηναίους τη σύναψη ειρήνης μαζί τους για δύο ακόμη
σημαντικούς λόγους, πρώτον για να αποφευχθεί μία πιθανή θρακική συμμαχία με τη
Σπάρτη και δεύτερον για να αντιμετωπιστεί η ολοένα αυξανόμενη επέκταση του
βασιλείου της Μακεδονίας (Θουκ. 2.29. Δεσπ.
Τσιαφάκη, 1998, σελ. 27-28).
Οι σχέσεις και οι επαφές με τη
Θράκη όμως δεν περιορίζονταν μόνο στο διπλωματικό και το στρατιωτικό επίπεδο.
Οι εμπορικές σχέσεις με την περιοχή διακρινόταν για τις πλουτοπαραγωγικές πηγές
της, υπήρχαν ήδη από παλιά και έγιναν ακόμη πιο έντονες στον 5ο
αιώνα (Θουκ. 2.29). Όλες αυτές οι επαφές σε πολλαπλά επίπεδα είχαν ως άμεση
απόρροια και τη σύναψη συγγενικών δεσμών ανάμεσα στους Αθηναίους και τους
Θράκες. Επιμιξίες με Θράκες θα πρέπει να υπήρχαν τουλάχιστον από τα χρόνια του
Πεισίστρατου, τόσο από τους Αθηναίους αποίκους στη Χερσόνησο όσο και από αυτούς
πήγαν με τον τύραννο στο Παγγαίο.
Για αρκετούς επιφανείς
Αθηναίους ωστόσο, μαρτυρείται καταγωγή και σχέση με τη Θράκη. Η μητέρα του
Θεμιστοκλή για παράδειγμα λέγεται ότι ήταν ίσως θρακικής καταγωγής, ενώ ο Κίμων
ήταν γιος του Μιλτιάδη και της Ηγισυπύλης, της κόρης του Θρακός βασιλιά Ολόρου
(Ηρόδ. 6.39.2. Πλουτ. Κιμ. 4). Ο πατέρας του Θουκυδίδου είχε επίσης θρακικό
όνομα, λεγόταν Όλορος και ο ίδιος ο ιστορικός λέγεται ότι είχε χρυσωρυχεία στη
Θράκη (πιθανόν στο Παγγαίο). Εκεί κατέφυγε και συνέγραψε το έργο του και ίσως
μάλιστα να πέθανε και στην περιοχή αυτή (Θουκ. 4.105, Πλουτ. Κιμ. 4). Επιβεβαίωση
του μεγάλου αριθμού των μικτών γάμων με Θράκες είναι ο νόμος του Περικλή γύρω
στο 451 π.Χ, σχετικά με την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη (Αριστ. Αθην. Πολ.
26.4. Πλουτ. Κιμ. 4).
Ταυτόχρονα με όλες αυτές τις
επαφές, παρατηρείται και η παρουσία στην Αθήνα σημαντικών Ελλήνων που
προέρχονταν από την περιοχή της Θράκης. Ο πατέρας της ατομικής φιλοσοφίας
Δημόκριτος και ο σοφιστής Πρωταγόρας για παράδειγμα ήταν Έλληνες που γεννήθηκαν
και ανατράφηκαν στα Άβδηρα της Θράκης. Η επίσκεψη των δύο ανδρών στην Αθήνα
θεωρείται δεδομένη και μαζί με αυτούς πρέπει να ήρθαν και άλλες διακεκριμένες
προσωπικότητες της περιοχής, έστω και αν τα ονόματα δεν σώζονται σήμερα (Δεσπ.
Τσιαφάκη, 1998, σελ 28-29).
Ο
Παρθενώνας το λαμπρότερο ναΐκό οικοδόμημα της πόλεως των Αθηνών
Ως τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. η Αθήνα
είχε εξελιχθεί σε ηγετική δύναμη, ο πληθυσμός της είχε αυξηθεί, οι δημοκρατικοί
θεσμοί είχαν ενισχυθεί περισσότερο ενώ στην πολιτική σκηνή της κυριαρχούσε ένας
ιδιαίτερα χαρισματικός ηγέτης, ο Περικλής.
Εκμεταλλευόμενος τη ναυτική κυριαρχία της Αθήνας στο Αιγαίο μετέτρεψε τη
Δηλιακή Συμμαχία σε Αθηναϊκή Ηγεμονία και οδήγησε την πόλη στη μεγαλύτερη ακμή
της ιστορίας της.
Η Αθήνα εξελίχθηκε σε ισχυρή στρατιωτική και
πολιτική δύναμη και συνάμα σε πολιτισμικό και πνευματικό κέντρο του αρχαίου
Ελληνικού κόσμου. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία όλες οι δημιουργικές
εκφράσεις μίας κοινωνίας, οι τέχνες, τα γράμματα, η φιλοσοφία, κορυφώθηκαν
ταυτόχρονα και η Αθήνα έγινε, σύμφωνα με τα λόγια του ίδιο του Περικλή «Το Σχολείο της Ελλάδος».
Το οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλέους στην
Ακρόπολη ξεκίνησε το έτος 447 π.Χ. με την ανέγερση του Παρθενώνα. Τα σχέδια εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Ικτίνος και Καλλικράτης
και με τη συμμετοχή του μεγάλου αριθμού αρχιτεκτόνων, γλυπτών, λιθοξόων,
ζωγράφων, χαλκουργών και άλλων το έργο ολοκληρώθηκε μέσα σε 15 χρόνια.
Επιστάτης του όλου προγράμματος είχε οριστεί ο γλύπτης και προσωπικός φίλος του
Περικλή, Φειδίας. Για τη λειτουργία
του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα ο Φειδίας συνεργάστηκε με τους μαθητές του
Αγοράκριτο, Αλκαμένη και άλλους σπουδαίους γλύπτες, ενώ ο ίδιος φιλοτέχνησε το
χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς, ύψους 13 περίπου μ. που τοποθετήθηκε στο
εσωτερικό του ναού.
Ο Φειδίας, κύριος υπεύθυνος του πλαστικού
διακόσμου του ναού, στόλισε με γλυπτά και τις 92 μετώπες, που βρίσκονταν πάνω από τη κιονοστοιχία του πτερού.
Στην ανατολική πλευρά απεικονίζονταν η Γιγαντομαχία,
στην δυτική η Αμαζονομαχία, στη
βόρεια ο Τρωικός πόλεμος και στη
νότια η Κενταυρομαχία. Στα αετώματα
που περιείχαν 50 περίπου ολόγλυφα αγάλματα, δούλεψε ο ίδιος ο Φειδίας με τους
καλύτερους συνεργάτες του. Θέμα του ανατολικού αετώματος ήταν η γέννηση της
Αθηνάς και του δυτικού η διαμάχη Αθηνάς – Ποσειδώνος για την προστασία της
πόλης. Ο Φειδίας νεωτέρισε στον Παρθενώνα χρησιμοποιώντας ένα ιωνικό στοιχείο
σε δωρικό ναό. Τοποθέτησε, περιμετρικά στους εξωτερικούς τοίχους του κυρίως
ναού, ζωοφόρο η οποία, στα 160 μ. μήκους της, του επέστρεψε να εκφράσει το
όραμα του. Να ζωντανέψει στο μάρμαρο μια ιδεατή πομπή των Παναθηναίων,
στοιχειώνοντας στην αιωνιότητα το μεγαλείο της Αθήνας του Περικλέους, καθώς όλη
η πόλη πήγαινε να προσφέρει τον πέπλο στην αγαπημένη θεά της. Μια ακόμη καινοτομία
του Φειδία, αφού ξέφυγε από τα παραδοσιακά, στη διακόσμηση των ναών, μυθολογικά
θέματα.
Στο εμπνευσμένο σχέδιο του Φειδία η
Παναθηναϊκή πομπή ξεκινάει από τη ΝΔ γωνία και προχωρεί σε δύο ρεύματα, κατά
μήκος των μακριών πλευρών, για να καταλήξει στην πρόσοψη του ναού, στην
ανατολική πλευρά, όπου δεξιά και αριστερά από την κεντρική σκηνή παράδοσης του
πέπλου, είναι τοποθετημένοι σε δύο ομάδες, οι θεοί. Όλες οι μορφές, που
παρουσιάζονται στη ζωοφόρο, είναι δεμένες σε αδιάσπαστο σύνολο. Θεοί, άνθρωποι,
που περπατούν ή στέκονται, ιππείς με ανεμισμένα ιμάτια, ζώα, φαίνονται
αυθύπαρκτα, αλλά συγχρόνως υπηρετούν το σύνολο σαν αναπόσπαστα μέλη του. Ακόμα
και τα μεταξύ τους κενά έχουν λόγο ύπαρξης (Ε. Αιματίδου – Αργυρίου, Μουσείο
Ακρόπολης).
Κύριο σημείο αναφοράς μέσα στην τοπογραφία της
πόλης, ο Παρθενώνας ήταν το μνημείο της Αθηναϊκής Ηγεμονίας. Μέσα από το
μέγεθος, την τελειότητα κατασκευής και τους συμβολισμούς του γλυπτού του
διακόσμου διακήρυττε τη δύναμη και την υπεροχή της πόλης.
Η θρακική
ενδυμασία στις καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις των Αθηναίων
Ως φυσικό επακόλουθο των παραπάνω σχέσεων,
ειρηνικών και πολεμικών, ήταν η επαφή και η εξοικείωση των Αθηναίων με τους
Θράκες και η αλληλεπίδραση τους, η οποία μπορεί να ανιχνευτεί σε διάφορους
τομείς της πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής. Η συμβολή της ιστορίας
στη γνώση και κατανόηση αυτής της σχέσης είναι αναμφισβήτητα σημαντική, χωρίς
ωστόσο να σημαίνει ότι τα γραπτά κείμενα αποτελούν τη μοναδική πηγή
πληροφόρησης. Τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, το κύριο δηλαδή αντικείμενο
ενασχόλησης της αρχαιολογίας, μπορούν να συνεισφέρουν ουσιαστικά στην αναζήτηση
και στην εντόπιση των επαφών αυτών. Η ανάδειξη των τελευταίων είναι ο κύριος
σκοπός αυτής της παρουσίασης. Οι πηγές αντλήθηκαν από το βιβλίο με τίτλο: «Η
Θράκη στην Αττική Εικονογραφία του 5ου αιώνα π.Χ. Προσεγγίσεις στις
σχέσεις Αθήνας και Θράκης», και η μελέτη της εργασίας έγινε από τη διδάκτωρ του
Α.Π.Θ. κ. Δέσποινα Τσιαφάκη. Κύριο βάρος δόθηκε στην αγγειογραφία, επειδή σε
αυτή τη μορφή της τέχνης εμφανίζονται κυρίως οι θρακικοί μύθοι. Εκτός από το
εικονογραφικό υλικό, ως βάση για τη σχετική έρευνα χρησιμοποιήθηκαν και οι
σωζόμενες φιλολογικές μαρτυρίες. Στη γλυπτική τέχνη οι απεικονίσεις σωζόμενες
και μη, είναι λίγες και γι’ αυτό οι σχετικές αναφορές είναι περιορισμένες. Ο
γλυπτός διάκοσμος των μαρμάρων του Παρθενώνα αποτελεί μία εξαιρετικά σημαντική
αναφορά.
Η γοητεία των θρακικών ρούχων δεν άφησε αδιάφορους
τους κατοίκους της Αθήνας και ανάμεσα σε αυτούς και τους αγγειογράφους που τα
συμπεριέλαβαν στα έργα τους. Μεμονωμένες παραστάσεις που το περιεχόμενο τους
έχει κάποιες έμμεσες αναφορές στη Θράκη, εντοπίζονται ήδη από τον 7ο
αιώνα, αλλά τα μέχρι τώρα δεδομένα δεν υποδεικνύουν το εξειδικευμένο ενδιαφέρον
για την περιοχή. Πολεμιστές που φέρουν θρακική ενδυμασία εμφανίζονται στην
αττική αγγειογραφία γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα και συνεχίζονται και
στον 5ο αιώνα, χωρίς να υπάρχουν βασικές αλλαγές στον τρόπο
απεικόνισης τους.
Το κύριο διακριτό γνώρισμα των Θρακών, δηλαδή
η ενδυμασία τους, περιγράφεται αναλυτικά από τον Ηρόδοτο (Ηρόδ 7.75, επίσης
Ξενοφ., Αναβ. 7.4.4.), ο οποίος τονίζει το πόσο διαφορετική ήταν από των άλλων
Ελλήνων. Η αλωπεκή που έφεραν στο κεφάλι
ήταν ένα είδος καλύμματος της κεφαλής κατασκευασμένο, όπως δείχνει το όνομα
του, από δέρμα αλεπούς. Η αττική εικονογραφία που σώζει πολυάριθμες
απεικονίσεις της, δείχνει ότι η ουρά του ζώου βρίσκεται στο κάτω μέρος
καλύπτοντας τον λαιμό, ενώ στην κορυφή της αλωπεκής υπάρχει μια απόληξη για να
μπορεί να κρεμαστεί. Από τις παραστάσεις των αγγείων επίσης προκύπτει ότι η
αλωπεκή συχνά ήταν φτιαγμένη και από άλλα ζώα.
Το ιμάτιο των Θρακών που είναι γνωστό με την
ονομασία ζείρα, ήταν μάλλινο
πολύχρωμο ένδυμα. Στα πόδια τους έφεραν τις εμβάδες, ψηλά υποδήματα που έφταναν περίπου μέχρι τη μέση της
κνήμης και ήταν φτιαγμένα από δέρμα ζώου.
Η φήμη των θρακικών ενδυμάτων αντανακλάται
στην παρατήρηση του Σοφοκλή (Σοφ. Ευρύπυλος. απ. 210.67-68) ότι τα λινά ρούχα
του Ευρύπυλου ήταν υφασμένα από γυναίκες της Θράκης (Θράσσες). Στην Εκάβη του
Ευριπίδου επίσης, γίνεται λόγος για την έξοχη ποιότητα ρούχων του Θράκα
Πολυμήστωρα που τα είχαν υφάνει στη χώρα των Ηδωνών (Ευριπ. Εκαβ. 1153). Ο
Ηρόδοτος αναφέρει και τα όπλα των Θρακών (Ηρόδ. 7.75), δηλαδή τα δόρατα και τις
πέλτες με τα οποία απεικονίζονται συνήθως και στις παραστάσεις των αγγείων.
Έκτος από την ιδιαίτερη ενδυμασία τους, οι
άνδρες της Θράκης, που αναγνωρίζονται στην αττική εικονογραφία, διαφέρουν
εξίσου σε φυσικά χαρακτηριστικά (μυτερό γένι) αλλά και στα όπλα που φέρουν.
Σύμφωνα με το σύνολο των απεικονίσεων τους στα μελανόμορφα και στα ερυθρόμορφα
αγγεία, μπορούν να διακριθούν σε πολεμιστές
και ιππείς, με τους δεύτερους να
εντάσσονται συχνά στην πρώτη κατηγορία.
Στο μεγαλύτερο μέρος των απεικονίσεων τους οι
Θράκες παρουσιάζονται ως ιππείς που κρατούν δόρυ και βρίσκονται είτε πάνω στα
άλογα τους ή δίπλα σε αυτά. Εμφανίζονται τόσο μόνοι τους όσο και μαζί με άλλους
Θράκες ή με άνδρες που φέρουν ελληνική ενδυμασία.
Από τη θεματική ποικιλία των παραστάσεων με
θρακικό περιεχόμενο και τις υπάρχουσες πληροφορίες που παρέχουν οι γραπτές
πηγές, υποδηλώνεται ότι η συμμετοχή των Θρακών σε διάφορες εκφάνσεις του
Αθηναϊκού βίου μπορεί να θεωρηθεί βέβαιη.
Οι Θράκες πιθανόν να αποτελούσαν τμήμα του στρατού των Αθηνών ως οπλίτες (και
πολίτες), να έκαναν σπονδές, να ζούσαν στις Αθηναϊκές οικίες, αλλά και να
μετείχαν σε εκδηλώσεις (γάμους), σε κηδείες αλλά και σε ιερές τελετουργίες.
Σύμφωνα με τη διδάκτωρ του Α.Π.Θ, κ. Δεσπ.
Τσιαφάκη, σε πολλές περιπτώσεις της αττικής εικονογραφίας είναι εξίσου πιθανό
να εμφανίζονται πραγματικοί Θράκες ή Έλληνες οπλίτες που φέρουν θρακική
ενδυμασία, η οποία εκτός από εντυπωσιακή ήταν και ζεστή. Ορισμένες παραστάσεις
πιθανότατα να ανακλούν πραγματικές σκηνές αναχώρησης για μάχες σε ψυχρές
περιοχές του Β. Ελλαδικού χώρου, όπως η Θράκη, όπου ήταν απαραίτητη η πιο ζεστή
ενδυμασία από αυτή που φορούσαν συνήθως οι Αθηναίοι (Δεσπ. Τσιαφάκη, 1998, σελ 31-35).
Μέσα στο ίδιο πλαίσιο των
Αθηναίων που φορούν θρακική ενδυμασία θα πρέπει να ενταχθούν και οι ιππείς στη
ζωοφόρο του Παρθενώνα. Οι μορφές αυτές που φορούν αλωπεκή, εμβάδες (δερμάτινα
υποδήματα) ή και τα δύο μαζί, δεν είναι βέβαιο αν είναι Θράκες ή Αθηναίοι,
παρόλο που φέρουν θρακική ενδυμασία. Άλλωστε η παρουσία της Θράκης στον
Παρθενώνα ίσως επεκτείνεται και με την παρουσία κάποιων άλλων μυθικών Θρακών που μπορεί να
απεικονίζονται στο κτίριο αυτό. Το σημαντικό στην περίπτωση των ιππέων με τη
θρακική ενδυμασία στη ζωοφόρο, είναι ότι οι Αθηναίοι, τους απεικονίζουν σ’ ένα
τόσο σημαντικό κτίριο όσο ο Παρθενώνας. Ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για
Θράκες ή Αθηναίους, φέρουν πάνω τους θρακικά στοιχεία και δείχνουν ότι η διάθεση
της Αθήνας προς τη γείτονα χώρα κάθε άλλο παρά εχθρική ήταν. Ίσως με τον τρόπο
αυτό να επισφραγίζεται η συμμαχία των Αθηναίων με τους Θράκες, ενώ έμμεσα να δηλώνεται
η πολύτιμη γι αυτούς βοήθεια της Θράκης στις κρίσιμες πολεμικές περιόδους της
Αθηναϊκής ηγεμονίας.
 |
| Δυτική ζωοφόρος Λίθος VIII. Μουσείο Ακροπόλεως. |
Οι
γλυπτές αναπαραστάσεις με θρακική ενδυμασία στη ζωοφόρο του Παρθενώνα
Στο Βρετανικό Μουσείο βρίσκεται
το μαρμάρινο ανάγλυφο από τη βόρεια πλευρά της ζωφόρου του Παρθενώνα. Η ζωφόρος
της βόρειας πλευράς του Παρθενώνα εικονίζει τμήμα της πομπής που σχημάτιζε ο Αθηναϊκός
λαός στη γιορτή των Παναθηναίων, προς τιμή της πολιούχου θεάς Αθηνάς.
Προορισμός της πομπής ήταν ο ναός της Αθηνάς Πολιάδας στην Ακρόπολη και σκοπός
της η μεταφορά του παναθηναϊκού πέπλου για το πανάρχαιο ξόανο της θεάς καθώς
και η τέλεση μεγάλης θυσίας ζώων στον Μεγάλο Βωμό έξω από τον ναό.
Όλες οι μορφές, που παρουσιάζονται στη ζωοφόρο είναι δεμένες σε αδιάσπαστο σύνολο. Στην αριστερή σκηνή όπως φαίνεται στην εικόνα, διακρίνονται τρεις ιππείς. Ο ίππαρχος φέρει αλωπεκή (σκούφο από δέρμα αλεπούς), χιτώνα και χλαμύδα, που αναπαρίστανται επίσης και στην δεύτερή κατά σειρά μαρμάρινη πλάκα. Δεξιά, φαίνεται ένας διακριτικός αναβάτης, γυμνός που γυρίζει για να κοιτάξει έξω από την εικόνα ή πίσω (το κεφάλι έχει καταστραφεί). Το κρεμασμένο δεξί του πόδι δείχνει την ευαισθησία και την εξαιρετική λεπτομέρεια απόδοσης του καλλιτέχνη. Πιο δεξιά μια φιγούρα, που καλύπτεται σε μεγάλο βαθμό από το άλογο του επόμενου αναβάτη, κοιτάζει πίσω και έξω από την εικόνα. Ο βόρειος κλάδος της πομπής ακολουθεί παρόμοιο μοτίβο με τον νότιο.
 |
| Μαρμάρινο ανάγλυφο από τη βόρεια πλευρά της ζωφόρου του Παρθενώνα. Βρίσκεται δυστυχώς ακόμα στο Βρετανικό Μουσείο. |
Στον λίθο IV εικονίζονται δύο ιππείς σε ήρεμο καλπασμό. Προπορεύεται ο νεότερος, ντυμένος με κοντό χιτώνα και δερμάτινο ανατομικό θώρακα. Ακολουθεί ο μεγαλύτερος σε ηλικία, γενειοφόρος ιππέας, ο οποίος χαϊδεύει τη χαίτη του αλόγου του. Ίσως είναι ένας από τους δύο ιππάρχους, τους επικεφαλής του αθηναϊκού ιππικού. Φορά εξωμίδα και χλαμύδα που ανεμίζει, στα πόδια έχει εμβάδες και στο κεφάλι αλωπεκή, όπως οι Θράκες ιππείς. Τα εξαρτήματα της ιπποσκευής και των δύο αλόγων ήταν πρόσθετα από χαλκό.
 |
| Δυτική ζωοφόρος Λίθος IV. Μουσείο Ακροπόλεως. |
Στον λίθο VIII ένας γενειοφόρος
ιππέας προσπαθεί να συγκρατήσει το αφηνιασμένο άλογό του τραβώντας με δύναμη το
ηνίο, που αρχικά ήταν χάλκινο. Για να ισορροπήσει καρφώνει το δεξί πόδι του σε
βράχο ενώ η αντίσταση που προβάλλει το ζώο αποτυπώνεται στις διογκωμένες φλέβες
του. Ο ιππέας φορά εξωμίδα και χλαμύδα που ανεμίζει πίσω του. Στο κεφάλι φορά
αλωπεκή και στα πόδια εμβάδες, οι απολήξεις των οποίων ήταν γυρισμένες προς τα
έξω και αποδίδονταν με χάλκινα ελάσματα. Το πρόσωπό του είναι αντίγραφο του
αυθεντικού, το οποίο χάθηκε μεταξύ των ετών 1802 και 1870.
Ο λίθος ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους ως προς την ευρηματική σύνθεση και την αριστοτεχνική εκτέλεση, που μαρτυρούν κορυφαίο δημιουργό, ίσως τον ίδιο τον Φειδία. Στον ιππέα οι περισσότεροι μελετητές αναγνωρίζουν έναν από τους δύο ιππάρχους, τους επικεφαλής του αθηναϊκού ιππικού. Άλλοι πάλι τον ταυτίζουν, όπως και τον επίσης γενειοφόρο ιππέα του λίθου IV (Ακρ. 20018), με Θράκα σύμμαχο, λόγω της θρακικής ενδυμασίας του. Όσοι όμως αποδίδουν μυθολογικό περιεχόμενο στη ζωφόρο αναγνωρίζουν στη μορφή τον μυθικό βασιλιά της Αθήνας Θησέα, συντελεστή του συνοικισμού των διασκορπισμένων κοινοτήτων της Αττικής και ιδρυτή της γιορτής των Παναθηναίων.
 |
| Νότια ζωοφόρος Λίθος I. Μουσείο Ακροπόλεως. |
Η ζωφόρος της νότιας πλευράς
όπως και της βόρειας, εικονίζει τμήμα της πομπής που σχημάτιζε ο αθηναϊκός λαός
στη γιορτή των Παναθηναίων, προς τιμή της πολιούχου θεάς Αθηνάς.
Το αριστερό τμήμα του λίθου Ι, προσαρμοσμένο στο δεξί που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Στον λίθο εικονίζονται τρεις ιππείς που καλπάζουν προς τα δεξιά. Φορούν κοντό χιτώνα και χλαμύδα, αλωπεκή στο κεφάλι και εμβάδες στα πόδια. Πίσω τους στέκει ένας επόπτης, ντυμένος με ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο τον έναν ώμο. Ο λίθος είναι γωνιακός με ανάγλυφη παράσταση και στη δυτική του όψη (Ακρ. 20030 δυτική όψη).
Η επισκόπηση αυτών των παραστάσεων
μάς βοηθάει να κατανοήσουμε καλύτερα τις σχέσεις Αθήνας και Θράκης και το σύνολο
των αλληλοεπιδράσεων των δύο πολιτισμών. Το σύνολο των απεικονίσεών τους,
υποδηλώνει ότι άσκησαν μια γοητεία ή τουλάχιστον ότι προσέλκυσαν το ενδιαφέρον
των αγγειογράφων και των γλυπτών, κατά την κλασική περίοδο καθώς την εποχή αυτή
υπήρχε μεγάλη δραστηριότητα, επαφές και σχέσεις (άλλοτε εχθρικές και άλλοτε
φιλικές) ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θράκη. Η παρουσία τους στο δράμα (μυθολογικά
επεισόδια που δεν θα αναφερθούν εδώ) αλλά και στις περιγραφές των ιστορικών της
περιόδου (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης), είναι επίσης πιθανόν ότι επηρέασαν τους
καλλιτέχνες στον χρυσό αιώνα του Περικλέους. Αξίζει να σημειωθεί ακόμα ότι οι
τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές, Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης, χρησιμοποιούν
συχνά τους Θράκες στα δράματά τους.
Τέλος, η αποθέωση της τέχνης
που εκφράστηκε πάνω στα ιερά μάρμαρα του Παρθενώνα, επισφράγισε και ανέδειξε
τις συμμαχικές αλλά και πολιτισμικές επαφές των δύο πολιτισμών. Οι σχέσεις των
υποτιθέμενων «βαρβάρων» της Θράκης με τους «εκσυγχρονιστές» Αθηναίους αποδεικνύουν
περίτρανα ότι οι δύο λαοί είχαν περισσότερα να κερδίσουν ειρηνικά ενωμένοι από το να χωρίζονται σε αντίπαλα στρατόπεδα. Τα
κοινά πολιτισμικά στοιχεία αλλά και ο σημαντικός ρόλος των έμπειρων πολεμιστών
Θρακών στο ιππικό των Αθηναίων βεβαιώνουν και ενισχύουν την υπόθεση της ομαλής συνύπαρξης
των δύο λαών, η οποία έχει τις πιο βαθιές ρίζες της στις αρχαίες προφορικές
παραδόσεις (τους μύθους) των Ελλήνων.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 16.10.2021.
Βιβλιογραφία:
- Επίσημος ιστοχώρος
Μουσείου Ακροπόλεως.
- Επίσημος
ιστοχώρος Βρετανικού Μουσείου.
- Αιματίδου – Αργυρίου Ε. «ΑΚΡΟΠΟΛΗ, αρχείο Σπύρου Μελετζή».
- Τσιαφάκη Δέσπ. «Η ΘΡΑΚΗ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 5ου ΑΙΩΝΑ π.Χ. Προσεγγίσεις στις σχέσεις Αθήνας και Θράκης», στο Παράρτημα Θρακικής επετηρίδας, εκδ. Μορφωτικός Όμιλος Κομοτηνής, Κέντρο Θρακικών Μελετών, Κομοτηνή, 1998. Οι πηγές του κειμένου εμπεριέχονται λεπτομερώς στο βιβλίο.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook