Το σίλφιον ήταν ένα λατρεμένο
φυτό. Το καλύτερο του είδους εφύετο κατά μήκος των ακτών της αρχαίας ελληνικής
Κυρηναϊκής (νυν της Λιβύης)… Η Κυρήνη ήταν η φημισμένη πηγή του! Εκεί εφύετο το
πιο αρωματώδες και γι΄αυτό λίαν περιζήτητο και πολυτιμότατο, εν αντιθέσει πρός το σίλφιον άλλων χωρών.[1] Γι’ αυτό
και εικονίζεται στα αρχαία νομίσματά της… Αργυρά τετράδραχμα και χρυσές δραχμές
που κόπηκαν τον 4ο αιώνα π.Χ. στην Κυρήνη εικονίζουν το φυτό σίλφιον. Τέτοια νομίσματα έχουν βρεθεί σε όλον τον αρχαίο μεσογειακό κόσμο και
στην Ασία.[2]
Το φυτό με τα κίτρινα άνθη, εκτιμήθηκε πολύ από τους αρχαίους Έλληνες για τις θεραπείες που προσέφερε, αλλά χρησιμοποιήθηκε πολύ και στην μαγειρική τους: Ως καρύκευμα και άρτυμα, αναμιγνυόταν είτε με όξους, οπότε παρήγετο εξαίρετο και λίαν φημισμένο έμβαμμα (σάλτσα), είτε με μέλι καί τυρί, οπότε κατεσκεύαζαν είδος γλυκίσματος. Συγκεκρειμένα οι αρχαίοι Έλληνες έτριβαν και έριχναν / πασπάλιζαν επάνω από τις χύτρες με τα φαγητά τους, τυρί, σίλφιο και ηδύοσμο (δυόσμο), εδώδιμα φαρμακευτικά φυτά, που μάζευαν από αγρούς. Το χρυσό φυτό, με τα χρυσά άνθη, ήταν πολύτιμο για τα πάντα: Από στομαχόπονο μέχρι αφαίρεση κονδυλωμάτων! Εθεωρείτο δέ κατά την αρχαιότητα ως η κατ’ εξοχήν πανάκεια! Ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός, ο Διοσκορίδης και ο Πλίνιος εξαίρουν την θεραπευτική δύναμή του!
Έγινε και το αγαπημένο
μπαχαρικό των Ρωμαίων… αφού οι Έλληνες εδίδαξαν την μαγειρική τέχνη στην
Ιταλία, και βασικό γαστρονομικό προϊόν στην ρωμαϊκή κουζίνα, από τις φακές έως
τα κρεατικά! Επί Ιουλίου Καίσαρα, αποθηκεύτηκαν στα αυτοκρατορικά
θησαυροφυλάκια περισσότερες από χίλιες λίβρες του φυτού, μαζί με τον χρυσό της
Ρώμης! Τα δενδρύλλια silphion αποτιμήθηκαν όσο και το ασήμι! Την εποχή του
Πλινίου του Πρεσβύτερου (1ος αιώνας), είχε ήδη απομείνει… «μόνον ένα
κοτσάνι» στο θησαυροφυλάκιο… «Βρέθηκε μόνον ένας μίσχος σιλφίου», και
προσφέρθηκε στον αυτοκράτορα Νέρωνα…
Αλλά – φευ! - τον 7ο
αιώνα μ.Χ. (638 μ.Χ.) αφού έπεσε μια «μαύρη βροχή» το silphion εξαφανίστηκε από
τον αρχαίο μεσογειακό κόσμο… Θεωρείται η πρώτη καταγεγραμμένη εξαφάνιση
οιουδήποτε είδους, φυτού ή ζώου, και μια προειδοποιητική οικολογική ιστορία…
Από τον Μεσαίωνα, βοτανικοί
εξερευνητές εμπνευσμένοι από αυτές τις αρχαίες γραπτές μαρτυρίες αυτού του τόσο
αξιοσημείωτου φυτού, το αναζήτησαν σε τρεις ηπείρους - πάντα μάταια!
Έτσι το σίλφιον σιγά-σιγά ξεχάστηκε και χάθηκε…
Όμως τίποτε δεν χάνεται
οριστικά και ουσιαστικά στην φύση. Απλώς μας κρύβεται…
Πριν από σχεδόν 40 χρόνια
όμως έγινε μια τυχαία(;) συνάντηση… Και δεκαετίες έρευνας μετέπειτα, ένας
καθηγητής Φαρμακογνωσίας[3] στο
Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης υποψιάζεται ότι ξανα-ανακάλυψε τα τελευταία
αποθέματα του αρχαίου φυτού! Στους πρόποδες ενός ενεργού ηφαιστείου της
Καππαδοκίας!... Στις πλαγιές του όρους Χασάν, της οροσειράς του Ταύρου, ανάμεσα
σε χωράφια κριθαριού και ρεβυθίων… Ονόμασε μάλιστα την περιοχή «silphion land»
/ «γη του σιλφίου»… Περισσότερα από χίλια χρόνια μετά την εξαφάνισή του, και
σχεδόν χίλια μίλια από εκεί που κάποτε αναφερόταν ότι αναπτύχθηκε….
Ο καθηγητής Mahmut Miski είχε
ασχοληθεί με τα Ferula[4]. Στο εν
λόγω σημείο της Καππαδοκίας, είδε ασυνήθιστα υψηλά φυτά Ferula, με χονδρούς
μίσχους, που έβγαζαν μια ρητίνη με έντονη γεύση. Η έρευνα του καθηγητή
αποκάλυψε τελικά ότι μόνον ένα άλλο δείγμα αυτού του φυτού είχε συλλεχθεί ποτέ:
Το 1909! Και σε μια τοποθεσία 150 μίλια ανατολικότερα του όρους Χασάν! Στην
συνέχεια αναγνωρίσθηκε ως νέο είδος: η Ferula drudeana! Αποδείχθηκε ότι είναι
ένα «χημικό χρυσωρυχείο»: Οι αναλύσεις του εκχυλίσματος της ρίζας εντόπισαν 30
δευτερογενείς μεταβολίτες[5]. Μεταξύ
των ενώσεων, πολλές από τις οποίες έχουν ιδιότητες καταπολέμησης του καρκίνου,
αντισυλληπτικές και αντιφλεγμονώδεις, είναι η shyobunone, η οποία δρα στους
υποδοχείς GABA[6] του
εγκεφάλου…
Οι νεαροί χωρικοί των εν λόγω
χωραφιών της Καππαδοκίας, είπαν στον καθηγητή πως τα πρόβατα και οι κατσίκες
αγαπούσαν να βόσκουν στα φύλλα του Ferula drudeana. Αυτό του θύμισε μια
περιγραφή στην «Φυσική Ιστορία» του Πλίνιου ότι τα πρόβατα πάχαιναν με σίλφιον.
Παρατήρησε επίσης, ότι αφού τα τράβηξε ο χυμός στο χρώμα του μαργαριταριού, τα
ιπτάμενα έντομα άρχισαν να ζευγαρώνουν! Σκέφτηκε θρύλους που γιόρταζαν τις
αφροδισιακές ιδιότητες του αρχαίου σίλφιου...
Το αρχαίο χαμένο σίλφιον
εμφανιζόταν ξαφνικά, μετά από μια μεγάλη νεροποντή. Ο κ. Μίσκι παρατήρησε ότι,
όταν έπεφταν βροχές στην Καππαδοκία τον Απρίλιο, η Ferula drudeana ξεπηδούσε
από το έδαφος, φτάνοντας σε ύψος τα 2 μ. σε λιγότερο από έναν μήνα!
Και έπειτα είναι και κάτι
άλλο: Στους πρόποδες του όρους που σήμερα καλείται, Χασάν, σώζονται τα ερείπια
της αρχαίας πόλης Νώρας[7], που
ιδρύθηκε την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και έγινε μια από τις μεγαλύτερες
πόλεις της περιοχής, με περισσότερα από χίλια σπίτια και δεκάδες εκκλησίες, που
διατηρούνταν μέχρι τον… 7ο αιώνα μ.Χ., όταν έπεσε η «μαύρη βροχή» που εξαφάνισε
το σίλφιον!!!
 |
| Αρχαία ερείπια της ελληνικής πόλεως Νώρας Καππαδοκίας... |
Από τις αρχές του 19ου αιώνα,
μόνο τρία σύγχρονα είδη έχουν προβληθεί ως πιθανά υποψήφια για να είναι το
χαμένο σίλφιον.
- το Ferula tingitana ή «γιγάντιος
μάραθος»[9]. Μοιάζει
με το φυτό που απεικονίζεται στα κυρηναϊκά νομίσματα. Η ρητίνη του
χρησιμοποιείται ως λαϊκό φάρμακο στο Μαρόκο. Αλλά η υψηλή περιεκτικότητα του
φυτού σε αμμωνία το καθιστά σχεδόν μη βρώσιμο.
- Το Cachrys ferulacea, με
καρπούς σε σχήμα καρδιάς. Παράγει μια ευχάριστα αρωματισμένη ρητίνη. Αλλά τα
φύλλα του δεν ανταποκρίνονται στις αρχαίες περιγραφές. Είναι επίσης ένα κοινό
φυτό στην Ιταλία και την Ελλάδα, μέρη που οι αρχαίες πηγές έκαναν σαφές ότι το
silphion δεν εφύτρωνε.
- το Margotia gummifera.
Μοιάζει με τις εικόνες που απεικονίζονται στα αρχαία νομίσματα. Αλλά έχει μικρή
αξία ως φαρμακευτικό φυτό.
Τώρα ο φαρμακογνώστης κ. Miski
λέει ότι αυτό το νέο είδος που ανακάλυψε (το Ferula drudeana) είναι το αρχαίο
φυτό σίλφιον. Το φυτό αυτό είναι ένα… χρυσωρυχείο φαρμακευτικών ενώσεων, λέει ο
κ. Miski. «Είναι σαν να συνδύασες 6 σημαντικά φαρμακευτικά φυτά σε ένα μόνο
είδος! Συνευρίσκονται χημικές ουσίες από το δενδρολίβανο, την «γλυκειά σημαία»[10], την
αγκινάρα, το φασκόμηλο, το γάλβανο[11], και
ένα άλλο φυτό Ferula», θαυμάζει ο καθηγητής!
Βρέθηκε, λοιπόν, το «άγιο
δισκοπότηρο» της αρχαίας μαγειρικής;
Τα βιβλία μαγειρικής, που
σώζονται από την αρχαιότητα, είναι συχνάκις ξεκάθαρα σχετικά με τις ποσότητες
και τις τεχνικές. Το πιο διάσημο, είναι ένα εγχειρίδιο με 475 συνταγές, το «De
re coquinaria», που πήρε την τελική του μορφή τον 4ο αιώνα μ.Χ., και
αποδίδεται στον Απίκιο[12].
Δεκάδες συνταγές σε αυτήν την συλλογή απαιτούν silphion, σε τρεις μορφές:
- καθαρή ρητίνη κόμμεος / gum
– στην αρχαία συνταγή αναφέρεται ως laser[13] vivum.
- ρητίνη αναμεμειγμένη με αλεύρι
- στην αρχαία συνταγή αναφέρεται ως laserpicium, ή
- ξερή ρίζα σιλφίου - στην
αρχαία συνταγή αναφέρεται ως laseris radix. Γενικώς κατά την αρχαία συνταγή, κόβεται
σε κομμάτια και συνθλίβεται σε γουδί και γουδοχέρι μαζί με άλλα καρυκεύματα.
ΠΗΓΗ: TARAS GRESCOE «This miracle plant was eaten into extinction 2,000 years ago—or was it?», Nat. Geographic, 23.9.2022. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 24.9.2022.
Γ. Λεκάκης «Λεξικό των
παραδόσεων». Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις».
Miski, περιοδικό Plants, 2021.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Είδη σιλφίου εφύοντο και στην Ασία, τις Ινδίες, την
Παρθία, την Βακτριανή, την Αρμενία, την Συρία, κ.α.
[2] βλ. συλλογές της Αμερικανικής Νομισματικής Εταιρείας
στην Νέα Υόρκη…
[3] Φαρμακογνωσία: Επιστημονική μελέτη φαρμάκων, που
προέρχονται από φυσικές πηγές.
[4] Από το λατινικό ferula = «ράβδος»: Γένος ανθοφόρων
φυτών της οικογένειας Apiaceae, που περιλαμβάνει καρώτα, μάραθο και μαϊντανό,
και η οποία οικογένεια επίσης παράγει πολλές νέες ενώσεις που καταπολεμούν ασθένειες.
[5] ουσίες οι οποίες, ενώ δεν συμβάλλουν στην κύρια
δραστηριότητα της βοήθειας ενός φυτού να αναπτυχθεί ή να αναπαραχθεί, παρ’ όλα
αυτά υπάρχουν (γιατί;) και παρέχουν κάποιο είδος επιλεκτικού πλεονεκτήματος!
Εδώ υπάρχει πολύ μέλλον ακόμη…
[6] gamma-aminobutiric acid / γάμμα-αμινοβουτυρικού
οξέος.
[7] Νερόασος ή Νερόασσος ή Νηροασσός: Ορεινό φρούριο και
πόλη της αρχαίας Καππαδοκίας, στα σύνορα με την Λυκαονία. Εδώ ο Ευμένης ήταν
για έναν ολόκληρο χειμώνα πολιορκημένος από τον Αντίγονο (319 π.Χ.), πριν
διαφύγει. Επί Στράβωνος ήταν θησαυροφυλάκιο του Σικίνου, ο οποίος προσπαθούσε
να αποκτήσει την κυριαρχία της Καππαδοκίας. Νυν κοντά στο Gelintepe, στην
επαρχία Bingöl της Ανατολίας.
[8] μια τεχνική κατά την οποία οι σπόροι «εξαπατούνται»
για να βλαστήσουν εκτιθέμενοι σε υγρές, χειμωνιάτικες συνθήκες.
[9] αν και δεν είναι μάραθος με την στενή έννοια.
[10] ένα παραθαλάσσιο φυτό του «Παλαιού Κόσμου», της
οικογένειας του αρούμ, με φύλλα που μοιάζουν με αυτά της ίριδος.
Χρησιμοποιείται ως φαρμακευτικό και ως αρωματικό.
[11] Το Galbanum είναι μια αρωματική ρητίνη κόμμεος και
προϊόν ορισμένων ειδών «ομφαλοφόρων» φυτών του γένους Ferula, κυρίως των Ferula
gummosa / galbaniflua και Ferula rubricaulis. Παράγεται από τα φυτά που
αναπτύσσονται άφθονα στις πλαγιές των οροσειρών του βόρειου Ιράν. Ένα είδος Galbanum
είναι και το σαγάπηνο, ο περσικός νάρθηξ (ή «γιγάντιος μάραθος»), που μοιάζει σαν
μπαμπού και είχε χρήση πυρσού στην αρχαιότητα! Με έναν τέτοιο πυρσό, ίσως ο
Προμηθέας, έφερε την φωτιά στην ανθρωπότητα! Επίσης, η δρόγη του μηδικού
σιλφίου, ως λαϊκό φάρμακο, χρησιμοποιείται ως ευστόμαχο και αντισπασμωδικό.
[12] Ο Μάρκος Γάβιος Απίκιος ήταν γευσιγνώστης και λάτρης
της πολυτέλειας. Το βιβλίο μάλλον αποδίδεται σε αυτόν εξ αιτίας της φημης του. Έζησε
τον 1ο αι. μ.Χ. επί Τιβέριου. Ο ίδιος είναι το κύριο πρόσωπο, του
(επίσης χαμένου) συγγράμματος «Περὶ τῆς Ἀπικίου τρυφῆς», που συνέγραψε ο Έλλην
συγγραφέας Απίων. Πολλοί πλακούντες επήραν το όνομά του («απίκια»), αφ’ ότου
πέθανε, για να επισημαίνουν στους αγοραστές τους ότι είναι «κέικ πολυτελείας»).
Και για να συνδέσω το θέμα και με την Καππαδοκία, ας σημειώσω όμως πως ένα
είδος κέικ με το όνομα «απίκιος» αναφέρεται από τον Χρύσιππο των Τυάνων
Καππαδοκίας, και παρατίθεται από τον Αθήναιο («Δειπν.» 647c.).
[13] Στο έργο του ψευδο-Apicius, αναφέρεται το αρχαίο
«Parthian laser» / μηδικόν σίλφιον. Πιστεύεται ότι είναι η άσσα φετίτη / ασαφοετίδα
/ asafoetida, μια ρητίνη που προέρχεται από ένα άλλο είδος Ferula, που
αναπτύσσεται στο Αφγανιστάν και χρησιμοποιείται ακόμη στην σύγχρονη ινδική
κουζίνα - λέγεται hing. Όταν το αρχικό silphion χάθηκε, οι Ρωμαίοι μάγειρες θα άρχισαν
να ψάχνουν πώς θα το αντικαταστήσουν με φθηνότερα και πιο άφθονα υλικά. Αλλά
στον ψευδο-Apicius γίνεται μια σαφής διάκριση, μεταξύ του φυτού υψηλής
ποιότητας της Κυρηναϊκής και του πιο πικάντικου, θειούχου «ανατολικού ξαδέλφου»
του από την Παρθία...
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook