Του Γιώργου Λεκάκη
Το ΠΡΩΤΟ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ ΑΝΑΤΟΜΙΑΣ
(*) στην Ελλάδα συνέγραψε ο Δημ. Α. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ (**), με είχε τίτλο «Ἀνατομία
τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος». Εξεδόθη εν Αθήναις, από τον Κ. Ράλλη, το 1836.
Ήταν σε σχήμα 8ο,
ξγ΄ + 799 σελ. με ξυλόγραφη βινιέτα στόν τίτλο.
Θεωρείται μνημειώδες έργο. Για
πρώτη φορά ετέθη στα ελληνικά η ορολογία της ανατομίας, που χρησιμοποιείτο στην
αρχαία Ελλάδα![1]
ΠΗΓΗ: Ἠλιού 1836.15.
(*) Η λέξις ανατομία ετυμολογείται
από το ελληνικό ρήμα ἀνατέμνω (< ανά + τέμνω = κόβω).
Ο Αριστοτέλης περιέγραψε πρώτος
επιστημονικά την ανατομία των σπονδυλωτών, βασιζόμενος σε ανατομή ζώων και ως
εκ τούτου θεωρείται ο «πατέρας της Ανατομίας».[2]
Μερική ανατομία (μυών και σκελετού)
περιγράφεται στον «Ιπποκράτειο Κώδικα»[3], ενώ ο Πραξαγόρας
προσδιόρισε πρώτος την διαφορά μεταξύ αρτηριών και φλεβών. Οι Ηρόφιλος και
Ερασίστρατος (4ο αιώνα π.Χ.) επαρουσίασαν πιο ακριβείς ανατομικές περιγραφές, στην
Αλεξάνδρεια, επί μακεδονικής της δυναστείας των Πτολεμαίων.
Αλλά ο πρώτος επιστήμων ανατόμος
ήταν ο ιατρός Γαληνός από την Πέργαμο (2ος αιώνας μ.Χ.). Αναφέρεται «ανατόμος,
κλινικός, πειραματικός φυσιολόγος, συγγραφέας και φιλόσοφος».[4] Αυτός έγραψε
την πρώτη ανατομική πραγματεία. Συνέταξε τις υπάρχουσες μέχρι τότε γνώσεις κι εσπούδασε
ανατομία με την ανατομή των ζώων. Τα σχέδια του Γαληνού (που βασίζονται κυρίως
στην ανατομία του σκύλου), αποτέλεσαν ουσιαστικά το μόνο ανατομικό βιβλίο για
τα επόμενα… χίλια χρόνια![5]
Η ανατομία κατά
Τριανταφυλλίδη:
«1α. η ανατομική: Μάθημα /
βιβλίο ανατομίας.
β. η κατασκευή του σώματος
που μελετήθηκε με ανατομική έρευνα (ανθρώπου / ζώου / φυτού).
2. (μτφ.) προσεκτική και
λεπτομερής εξέταση καθώς και το σχετικό αποτέλεσμα: Λέμε «H ανατομία της
σύγχρονης κοινωνίας / του ψυχικού κόσμου».
Η ελληνική λέξις ἀνατομία έδωσε την γαλλική anatomie > υστ. λατ. anatomia, κλπ.».
Μαθαίνουμε από τον
Κουμανούδη:
«Τὴν λέξιν ταύτην ἀπό τινος χρόνου πολὺ κακίζουσί τινες, ἐξ ὅτου μάλιστα κατεκρίθη ὑπὸ τοῦ Κ. Σ. Κόντου ἐν Σωκράτει τοῦ 1874, σελ. 598 καὶ ἐν Λογίῳ Ἑρμῇ τοῦ 1876, σελ. 66 κ. ἑξ. προτιμῶσι δὲ τὰς ἀρχαίας λέξεις ἀνατομὴν καὶ ἀνατομικήν, οἷον ὁ Λουκᾶς Παπᾶ Ἰωάννου καὶ ἄλλοι. Ἀλλ’ εἰς ἐμὲ φαίνεται καλόν, τὴν μὲν ἀνατομὴν νὰ μεταχειριζώμεθα μόνον πρὸς ἀπόδοσιν τῆς Γαλλικῆς dissection τὸ δὲ ἀνατομικός (-ή, -ὸν) γενικῶς ὡς ἐπίθετα, ὅπου αὐτῶν χρεία, καθὼς καὶ πρότερον, νὰ τιμήσωμεν δὲ πάλιν τὴν σχεδὸν ἀποδιωχθεῖσαν ἀνατομίαν, ὡς τὸ καθόλου ὄνομα τῆς τέχνης· ἔξω ἂν εἴπῃ τις, ὅτι ἔχομεν διὰ τὴν dissection, τὴν νεκροτομίαν, λέξιν νέαν, ἣν μετεχειρίσθη ἤδη ὁ Δ. Ἀλ. Μαυροκορδάτος τῷ 1836, ἐχει δὲ αὐτὴν καὶ τὸ ἐν Κερκύρᾳ ἐκδοθὲν Νομοτεχνικὸν λεξικὸν τοῦ 1840. Ἀλλ’ εἶναι προφανές, ὅτι αὕτη ἡ λέξις εἶναι εἰδικῆς σημασίας ἐκφραστική, καὶ δὲν πρέπει ἴσως τὴν ἀνατομίαν νὰ ἀπεχθανώμεθα μόνον καὶ μόνον διότι κατεσκευάσθη ὑπὸ Φράγκων. Εἶδα δ’ ἐγώ ὅτι καὶ ὁ ἰατρὸς Σπυρ. Μαυρογένης ἐν τῷ Φιλολογικῷ Συλλόγῳ Κστπλεως[6] μεταχειρίζεται τήν τε ἀνατομίαν καὶ τὴν ἀνατομὴν διαφόρῳ σημασίᾳ ἑκατέραν καὶ πρὸ αὐτοῦ ἔτι ὁ Δ. Ἀλ. Μαυροκορδάτος ἐν τῷ βιβλίῳ του ἔγραψεν ἐν ἑνὶ καὶ τῷ αὐτῷ στίχῳ, ἐν σελ. ιστ’. τὰς δύο λέξεις κατὰ διάφορον σημασίαν, οὕτως· «ὁ Ῥοῦφος κατεγίνετο εἰς τὴν ἀνατομίαν καὶ ἰδίως εἰς τὴν ἀνατομὴν τῶν ζῴων.» Ταῦτα παρ ἑμοῦ, οὐκ ἰατροῦ ὄντος. Ἂς κρίνῃ δὲ αὐτὸς ὁ πεφωτισμένος δῆμος τῶν ἰατρῶν».[7]
(**) Ο Δημήτριος
Μαυροκορδάτος (1802 / 1811 - 1839) ήταν Έλλην καθηγητής πανεπιστημίου, ιατρός
και ευεργέτης του Εθνικού Πανεπιστημίου[8]. Ο πρώτος
τακτικός καθηγητής του Οθωνείου Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρωτεργάτης της Ανατομίας
και Φυσιολογίας στην Ελλάδα.
Εγεννήθηκε στην
Κωνσταντινούπολη, γόνος της Οικογένειας Μαυροκορδάτου.
Το 1835 μετεκλήθη εν Αθήναις
από την Αντιβασιλεία. Εισηγήθηκε και ίδρυσε την Πρακτική Σχολή Ιατρικής και
Χειρουργικής (1835), της οποίας έγινε διευθυντής. Παραιτήθηκε και έγινε ο
πρώτος καθηγητής της Ανατομίας και Φυσιολογίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
(1837). Το πρώτο εργαστήριο Ανατομίας που χρησιμοποίησε βρισκόταν στην Πλάκα. Τα
όργανά του ήταν δωρεά του ευεργέτη Σίμωνος Σίνα και του βασιλιά Όθωνα. Διαφώνησε
με τον υπουργό, υποβιβάστηκε και… ξέσπασαν φοιτητικά θέματα επάνω του… Ήταν μέλος
του Ιατροσυνεδρίου (1834), γραμματεύς της Φυσικοϊστορικής Εταιρείας (1835), και
ένα από τα 17 ιδρυτικά μέλη στην εναρκτήρια συνεδρία της Ιατρικής Εταιρείας
Αθηνών.
Συνέγραψε επίσης:
- «Ότι η Κωνστατνινούπολις
πατρίς της πανώλους», περ. Ασκληπιός, τ. Α΄.
- «Περί Καΐγκης ρίζης», αυτόθι,
τ. Α΄.
- «Εγχειρίδιο φυσιολογίας» (χειρόγραφο ημιτελές).
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Ελληνική
βιβλιογραφία». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.3.2020.
- Παρασκευάς Γ. «Δημήτριος
Μαυροκορδάτος: Μια εξέχουσα φυσιογνωμία της Ανατομικής», Ι. Θ.
[1] Βλ. Sgantzos M., Tsoucalas Gr., Laios K., Androutsos G.,
Skandalakis P. «Dimitrios Mavrokordatos (1811-1839), the eve of the Hellenic
School of Anatomy in modern era Greece», στο Italian Journal
of Anatomy and Embryology, Φλωρεντία, τ. 120, doi:10.13128/IJAE-17812, 2015.
[2] Ο «πάπυρος του Edwin Smith», ένα αρχαίο αιγυπτιακό
ιατρικό κείμενο (του 1600 π.Χ.), περιγράφει την καρδιά, τα αγγεία, το ήπαρ, τον
σπλήνα, τα νεφρά, τον υποθάλαμο, την μήτρα και την ουροδόχο κύστη, ενώ έδειχνε
τα αιμοφόρα αγγεία που αποκλίνουν από την καρδιά. Ο «πάπυρος του Ebers» (1550
π.Χ.) περιελάμβανε την «πραγματεία για την καρδιά», με τα αγγεία που μεταφέρουν
όλα τα υγρά του σώματος προς ή από κάθε μέλος του σώματος. Θεωρούνται πρωτόλεια
ανατομικά κείμενα. – βλ. Porter R. «The Greatest Benefit to Mankind: A Medical
History of Humanity from Antiquity to the Present», εκδ. Harper
Collins, 1997.
[3] Αρχαίο ελληνικό ιατρικό έργο, αγνώστου (-ων) συγγραφέα
(-έων). Βλ. Gillispie Ch. C. «Dictionary of Scientific Biography», VI, εκδ. Charles Scribner's Sons, Ν. Υόρκη, 1972.
[4] Βλ. Hutton V. «Galen of Pergamum», εγκυκλ. Britannica.
[5] Το έργο του ήταν γνωστό στους ιατρούς της Αναγέννησης,
μόνο μέσω της «αραβικής ιατρικής», έως ώτου μεταφράσθηκε από τα ελληνικά, τον
15ο αιώνα. ΠΗΓΕΣ: Hutton V. «Galen
of Pergamum», εγκυκλ. Britannica. Charon
NW, Johnson RC, Muschel LH «Antileptospiral activity in lower-vertebrate sera»,
Infect. Immun. 12 (6): 1386–91, 1975. Brock Ar. J. (μτφρ.) «Galen. On the Natural Faculties», Εδιμβούργο, 1916. Boas M. «The Scientific Renaissance
1450–1630», εκδ. Fontana, 1962, 1970.
[6] Κωνσταντινουπόλεως.
[7] βλ: Κουμανούδης, Λ. Πατούσας 738.—Βόσπ. ἐν Βορ. 10.—Ἀδ. Κορ. 11.—Ἀναστ. ἱερ. Οἰκ. 14.—Ν. Πίκ.—Γρ. Ζαλίκ Λεξ.—Ἑλ. κώδ.—Δ. Α. Μαυροκορδ. 36.—Κ. Ζαβιτζιάν. 44—Δαμ. Γ.—Θ. Ἀφεντ.
53.—Γ. Μακκᾶς 74.—Γ. Καραμήτσ. 79.—Ν. Κοντ. λ. 89.—Παῦλ. Ἰω. 92.—Ἀγ. Βλ. λ. 97.
Cael. Aur. CP 1.8.57. Zepos IV 465.
[8] Κληροδότησε όλην του την περιουσία στο Εθνικό
Πανεπιστήμιο για την ίδρυση δύο υποτροφιών Ιατρικής ετησίως, για τους δύο πτωχώτερους
φοιτητές της Ιατρικής Σχολής.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook