ΕΥΧΗΝ ΑΦΡΟΔΙΤΗ… από Σάμο και Ικαρία – ο Διόνυσος και τα ξόανα του Δαιδάλου - του Γ. Λεκάκη

ΕΥΧΗΝ ΑΦΡΟΔΙΤΗ…

από Σάμο και Ικαρία

– ο Διόνυσος και τα ξόανα του Δαιδάλου

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο γνωστός και ως Σαμιακός Πόλεμος (440 - 439 π.Χ.)[1] του Περικλέους εναντίον της νήσου Σάμου, προκειμένου να την επαναφέρει στην αθηναϊκή συμμαχία, είχε και παράπλευρες σελίδες…

Μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφη ηβική[2] χώρα, θηλυκού αιδοίου, και την επιγραφή: ΖΜΑΡΑΓΔΙΝ ΕΥΧΗΝ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ευρέθη στην πεδιάδα, όπου βρισκόταν ναός (καταφύγιο) της Αφροδίτης στον Κάλαμο (Ραχών Ικαρίας, νομού Σάμου), το οποίο ιδρύθηκε από τις εταίρες που ακολούθησαν τον Περικλή στην στρατιωτική εκστρατεία των Αθηνών, εναντίον της Σάμου.

Το τέχνεργο είναι του 2^ου αιώνα π.Χ. και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πυθαγορείου Σάμου.

Δεν σώζεται πουθενά αλλού αυτή η ευχή. Και δείχνει ότι οι στρατιώτες, σε όλες τις εποχές, έχουν τις ίδιες ανάγκες και συνήθειες…

Φυσικά δεν θα μπορούσε να σταθεί ένα μεγάλο αφροδίσιο ιερό, στο νησί της Ήρας, την Σάμο, αφού η Αφροδίτη ήταν θυγατέρα του Διός και της Διώνης!

Αλλά αυτό δεν εμπόδισε τους Σαμίους να λατρεύουν την θεά του έρωτα και του κάλλους. Ερείπια του ναού της Αφροδίτης στην Σάμο υπάρχουν κοντά στην Αρχαία Αγορά και το Αρχαιολογικό Μουσείο. Επίσης μια ανάγλυφη εικόνα της Αφροδίτης, από παριανό μάρμαρο, ευρέθη στην Σάμο. Και σύμπλεγμα σανδαλίζουσας Αφροδίτης, Έρωτα και Πρίαπου[3]. Ενώ σε οικιακά ιερά (lararium) ευρέθησαν πήλινα ειδώλια που δείχνουν ότι συλλατρευόταν ο Ερμής, η Δήμητρα, ο Διόνυσος, η Αφροδίτη, κ.ά.

Ο  Αθήναιος αναφέρει ναούς και ιερά της Αφροδίτης στην Κόρινθο, την Μαγνησία και την Σάμο, ενώ οι Σάμιοι έχουν στην μουσική παράδοσή τους και το σουραύλι ή φώτιγγα ή πινιαύλι – ένας ποιμενικός πλαγίαυλος / σωλήνας από καλάμι…[4], που συνδέεται με τον Διόνυσο…

Ο Ροίκος, ο Σάμιος γλύπτης του 6^ου αιώνα π.Χ., που έκτισε τον ναό της Ήρας στην Σάμο, φιλοτέχνησε αγάλματα και για τον ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο και της Αφροδίτης στην Ναυκρατίδα (το όνομά του ευρέθη σε θραύσμα αγγείου)…

Και ο Καλλικράτης ο Σάμιος, ναύαρχος / διοικητής του βασιλικού στόλου των Πτολεμαίων Μακεδόνων στην Αιγυπτο (270 - 250 π.Χ.) ίδρυσε ναό στον Άνουβι και την Ίσιδα – αφιερωμένο στον Πτολεμαίο και την Αρσινόη -  προσπαθώντας πιθανώς να τους συγκεράσει, αλλά έδωσε έμφαση στον ναό της Αρσινόης - Αφροδίτης. Δημιούργησε έτσι μια «στρατιωτική λατρεία» των ανδρών του πολεμικού ναυτικού, γνωστή ως «λεπτό πέπλο», για τις ανύπαντρες γυναίκες, για να προσεύχονται για αγάπη και έρωτα.[5]

Αλλά τι σχέση έχει η Ικαρία με την Αφροδίτη – πλην της παραπάνω αναφερομένης;

Ο θεός Ποσειδών, με την βοήθεια της Αφροδίτης, έκανε την σύζυγο του βασιλιά Μίνωος, Πασιφάη, να ποθήσει τον ταύρο / μινώταυρο. Ο μινώταυρος και ο λαβύρινθος συνδέονται με τον Δαίδαλο και τον Ίκαρο – ενώ ο τελευταίος στενά με την Ικαρία.

Στην Ικαρία Αττικής (νυν Διόνυσος) συλλατρευόνταν ο Διόνυσος, η Ιφιγένεια και η Άρτεμις[6].

Όταν ο νεαρός Διόνυσος προσέλαβε ένα τυρρηνικό πειρατικό πλοίο για να πάει από την Ικαρία στην Νάξο, οι πειρατές τον πήγαν στην Ασία, με σκοπό να τον πουλήσουν ως δούλο. Ο νεαρός θεός αμέσως έγινε ενήλικας άνδρας και μετέτρεψε το κατάρτι και τα κουπιά σε φίδια, και γέμισε το σκάφος με κισσό και τον ήχο των αυλών, ώστε οι ναυτικοί να τρελαθούν! Και πήδηξαν στην θάλασσα…[7]

Στο δε νησί της Ικαρίας, η παράδοση του Διονύσου είναι ακόμη ισχυρά: Στο Δράκανο[8], κατά μίαν παράδοση, εγεννήθη ο θεός Διόνυσος. Προς τιμήν του Διονύσου ελέγετο Διονυσιάς η Οινόη[9] (αρχαία πρωτεύουσα του νησιού) στον νυν Κάμπο.

Είναι εμφανώς τονισμένη η ηβική χώρα.

Στα αρχαία χρόνια, στην Ικαρία ένα κομμάτι ξύλου, λατρευόταν στο πνεύμα της Αρτέμιδος. Λατρευτικό ξόανο της Ήρας υπήρχε και στην Σάμο, με το οποίο έκαναν τα πλυντήρια. Από τα δε ξύλινα έργα του Δαίδαλου[10] υπήρχαν:

- δύο στην Βοιωτία[11],

- δύο στην Κρήτη[12], και

- ένα στην Δήλο[13]

- …ενώ άλλα λατρευτικά ξόανα βρίσκουμε και εν Αθήναις[14]…

Τελος, η μητρόπολις Μασσηλία (νυν Μασσαλία) ίδρυμα Φωκαέων, είχε ξόανο της Αρτέμιδος (της Εφέσου) όπως όλες οι αποικίες των Φωκαέων και η κοινότητα Φωκαίων στην Ρώμη. Οι Ρωμαίοι αντιγραφείς των Ελλήνων, είχαν αφιερώσει ξόανον της Αρτέμιδος στον Αβεντίνο λόφο της Ρώμης, παίρνοντας το ίδιο πρότυπο από τους Μασσαλιώτες Φωκαείς». Κι έτσι, καθιερώνεται η λατρευτική εικόνα της Κυρίας της Εφέσου, Αρτέμιδος, που καθιερώθηκε ως Diana Aventina στην Ρώμη.[15] – βλ. Γ. Λεκάκη «Τα αρχαία επίθετα της θεάς Αρτέμιδος».

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.6.2020.

- Bing P. «The Scroll and the Marble», Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, doi:10.3998/mpub.263494, 2009.

- Burkert W. «Greek Religion - II.5.3 Temple and Cult Image», 1985.

- Govett E. «The Samos Aphrodite», έκδοση Parish-Watson Co., Inc, Νέα Υόρκη, 1918.

- Manning W. «The Double Tradition of Aphrodite’s Birth and Her Semitic Origins», Scripta Mediterranea, vol. 23, Μάρτ. 2015.

- Wiegand Th. “MDAI(A), 25, 1900, 174 αρ. 54» στο H. S. Versnel «Faith, Hope and Worship: Aspects of Religious Mentality in the Ancient World», εκδ. Leiden / E. J. Briil, 1981.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

---

[1] Ή η «Επανάσταση της Σάμου»: Τον χειμώνα του 441 / 440 είχε ξεσπάσει ο πόλεμος Σάμου - Μιλήτου για την Πριήνη. Οι Μιλήσιοι εζήτησαν βοήθεια από τους Αθηναίους. Η ηγέτιδα δύναμη της συμμαχίας, οι Αθηναίοι εκάλεσαν και τα δύο μέρη να καταπαύσουν τον πόλεμο και να στραφούν σε αυτούς για διαιτησία! Οι Σάμιοι ολιγαρχικοί αρνήθηκαν. Οι Αθηναίοι έστειλαν τότε (άνοιξη 440 π.Χ.) 40 πλοία, υπό την ηγεσία του ιδίου του Περικλέους! Οι ολιγαρχικοί της νήσου αιφνιδιάστηκαν και παραδόθηκαν. Το πολίτευμα της νήσου μετεβλήθη σε δημοκρατικό. Ο Περικλής, αφού επήρε 100 ομήρους από το νησί της Λήμνου και τους άφησε φρουρά στην Σάμο, απέπλευσε…

Όλα είχαν επιτευχθεί με αξιοσημείωτη ευκολία, αλλά…

Αλλά, οι ολιγαρχικοί (που είχαν διαφύγει στην Μ. Ασία, με την βοήθεια του Πέρση σατράπη των Σάρδεων της Λυδίας, Πισσούθνη και 700 μισθοφόρων, ξανακατέλαβαν αιφνιδιαστικά την εξουσία, με την βοήθεια του φοινικικού στόλου. Τότε εκήρυξαν και επισήμως την αποστασία του νησιού και ετοίμαζαν την επίθεση εναντίον της Μιλήτου.

Ο Περικλής ξανα-έπλευσε (Ιούλιος 440 π.Χ.) εναντίον της Σάμου με 60 πλοία αυτή την φορά. Ακολούθησε σφοδρή ναυμαχία, έξω από την νήσο Τραγία, όπου ο Περικλής με 44 πλοία (16 είχαν αποσπαστεί για περιπολία) συνέτριψε 50 πολεμικά και 20 οπλιταγωγά των Σαμίων! Οι Αθηναίοι - αφού ενισχύθηκαν με 65 πλοία από την Αθήνα, την Χίο και την Λέσβο - πολιόρκησαν την πόλη από ξηρά και θάλασσα.

Ο Περικλής, όταν έμαθε ότι επλησίαζε ο φοινικικός στόλος, απέσπασε 60 πλοία από την συνολική δύναμη πολιορκίας και ετοιμάστηκε να τον αντιμετωπίσει. Αλλά οι Φοίνικες δεν εμφανίσθηκαν... Οι Σάμιοι τότε, με αρχηγό τον φιλόσοφο Μέλισσο, έκαμαν αιφνιδιαστική επίθεση κατά του αποδυναμωμένου αθηναϊκού στόλου προξενώντας μεγάλες φθορές στο εχθρικό στράτευμα και παρατείνοντας έτσι την πολιορκία.

Ο Περικλής επέστρεψε με τα 60 πλοία του και αφού δέχθηκε ενισχύσεις άλλα 90, εξεκίνησε μεγαλύτερη πολιορκία της πόλεως. Αποφάσισε να συνεχίσει την πολιορκία για όσο χρειαζόταν, αδιαφορώντας για τα έξοδα. Χρησιμοποίησε, μάλιστα, για πρώτη φόρα πολιορκητικούς κριούς και χελώνες, εφευρέσεις του Αρτέμονος από τις Κλαζομεναίς, για να προσβάλει τα τείχη. Έπειτα από 9 μήνες οι Σάμιοι αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν… Γκρέμισαν τα τείχη τους, παραδίδοντας τον στόλο τους και καταβάλλοντας 1.276 τάλαντα ως πολεμική αποζημίωση, σε διάστημα 26 ετών… Οι Σάμιοι αριστοκράτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και κατέφυγαν στον Αινεία. Λίγο μετά την Άλωση της Σάμου, το Βυζάντιο παραδόθηκε. Αλλά η Αμοργός παρέμεινε υπό τον έλεγχο της Σάμου.

Ο Περικλής αποκάλεσε τους πεσόντες Αθηναίους, θεούς: «Εξ άλλου, δεν βλέπουμε τους θεούς... αλλά από τις τιμές που τους δίνονται και από τις ευεργεσίες που μας κάνουν, συμπεραίνουμε ότι είναι αθάνατοι. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι επίσης χαρακτηριστικά εκείνων που πέθαναν στην μάχη για την πατρίδα»… Όταν κατέβηκε από το βήμα, μέσα στις κραυγές, τον πλησίασε η αδερφή του διάσημου διοικητή Κίμωνα, Ελπινίκη και είπε κοροϊδευτικά ότι τα κατορθώματα του Περικλή είναι πράγματι άξια θαυμασμού, αφού σκότωσε πολλούς άξιους πολίτες σε έναν πόλεμο, με ένα συγγενικό και συμμαχικό νησί! Ο πρώτος πολίτης των Αθηνών της παρέθεσε έναν στίχο από τον Αρχίλοχο: «Η γριά δεν αλείφει τον εαυτό της με μύρο» - δηλ. ήταν τόσο απρεπές για μια γυναίκα να ανακατεύεται στις κρατικές υποθέσεις, όσο και μια ηλικιωμένη γυναίκα να αλείφει τον εαυτό της με μύρο…

Ο ίδιος ο Περικλής, πολύ τπερήφανος για την νίκη του επί της Σάμου είπε: «Ο Αγαμέμνων επήρε την βάρβαρη πόλη [Τροία] σε δέκα χρόνια! Εγώ σε 9 μήνες κατέκτησα τους πρώτους και ισχυρότερους Ίωνες» (βλ. Πλούταρχο, Ίων ο Χίος).

Παρ’ όλ’ αυτά, κατά την διάρκεια του Σαμιακού Πολέμου, επεβλήθη λογοκρισία στο θέατρο: Οι φόβοι για πτώση του κύρους των Αθηναίων στα μάτια των συμμάχων, έκαναν την Αθήνα να απαγορεύση την εμφάνιση προσώπων, με τα δικά τους ονόματα, στην θεατρική σκηνή σε κωμωδίες! Ο περιορισμός ήρθη τρία χρόνια αργότερα!

[2] Η ήβη > εφηβεία, κλπ. καλείται παραφρασμένα… pube.

[3] Ρωμαϊκών χρόνων, από χάλκινο πρότυπο του 3ου αι. π.Χ.

[4] Αργότερα από χαλκό ή μπρούτζο - Βλ. Επαμ. Σταματιάδη, Στ. Καρακάση.

[5] Ο Καλλικράτης για τον σημαντικό του ρόλο στο μακεδονικό ναυτικό των Πτολεμαίων και τις λατρευτικές προσφορές σε Έλληνες θεούς, τιμήθηκε με αγάλματα σε όλη την Ελλάδα!

[6] όπως και στην Βραυρώνα, η Άρτεμις στην Ραφήνα, κλπ.

[7] Βλ. Μεταμορφώσεις του Οβίδιου.

[8] Στην νυν περιοχή Φανάρι, το ανατολικότερο σημείο του νησιού. Σήμερα σώζονται ερείπια του αρχαίου κάστρου και ο Πύργος του Δράκανου, αρχαίο κυκλικό οικοδόμημα (λένε «αλεξανδρινής εποχής, του 4ου π.Χ. αιώνα»).

[9] Σώζονται ίχνη από το αρχαίο τείχος που περιέκλειε την πόλη.

[10] Εξ ίσου θαυμαστά ξόανα με τον Δαίδαλο φλοτεχνούσε και ο θρυλικός Σμίλης.

[11] ένας Ηρακλής στην Θήβα και ο Τροφώνιος στην Λεβαδειά.

[12] ένα της Βριτομάρτυος στην Ολούντα [Ελούντα] και ένα της Αθηνάς στην Κνωσό.

[13] μικρό ξόανον της Αφροδίτης, με το δεξί του χέρι χαλασμένο από τον χρόνο, και αντί για πόδια είναι τετράγωνο το κάτω μέρος του! - Παυσανίας, 9.40.3

[14] στο Ερέχθειο, σωζόταν ένα αρχαίο ομοίωμα ελιάς, το παλλάδιον της θεάς Αθηνάς, που οι Αθηναίοι επίστευαν ότι είχε πέσει στην γη από τους ουρανούς, ως δώρο στην πόλη των Αθηνών, που μπορούσε κανείς ακόμη να το ιδεί τον 2^ο  αιώνα μ.Χ.

[15] Βλ. Στράβων, 4.1.5.

ΕΥΧΗΝ ΑΦΡΟΔΙΤΗ, Σαμος Ικαρια θεος Διονυσος ξοανα Δαιδαλος Σαμιακος Πολεμος 440 - 439 πΧ Περικλης νησος αθηναικη δηλιακη συμμαχια, Μαρμαρινη πλακα αναγλυφη ηβικη χωρα, θηλυκο αιδοιο επιγραφη ΖΜΑΡΑΓΔΙΝ ΕΥΧΗ ΣΜΑΡΑΓΔΕΝΙΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ναος Αφροδιτης Καλαμος Ραχων Ικαριας, νομος Σαμου εταιρα στρατιωτικη εκστρατεια των Αθηνων τεχνεργο 5ος 2ος αιωνας Αρχαιολογικο Μουσειο Βαθεος - Πυθαγορειου Βαθυ Πυθαγορειο ευχη στρατιωτες, αναγκη συνηθεια αφροδισιο ιερο, ιερον νησι της ηρας, θυγατερα ζευς Διας Διωνη Σαμιοι λατρεια θεα ερωτας ερως καλλος Ερειπια Αρχαια Αγορα αναγλυφη εικονα παριανο μαρμαρο, παριο παρος συμπλεγμα σανδαλιζουσα Πριαπος οικιακο λαραριουμ lararium πηλινο ειδωλιο συλλατρεια Ερμης, Δημητρα, Αθηναιος ναοι ιερα Κορινθος, Μαγνησια αρχαια μουσικη παραδοση σουραυλι φωτιγγα πινιαυλι ποιμενικος πλαγιαυλος / σωληνας αυλος καλαμι Ροικος, γλυπτης 7ος 6ος πΧ ηρα ηραιο ηραιον αγαλμα Αρτεμιδος Εφεσος Ναυκρατις θραυσμα αγγειο πηνιαυλι Καλλικρατης ναυαρχος / διοικητης βασιλικος στολος Πτολεμαιοι Μακεδονες Αιγυπτος 270 - 250 Αουβις Ισις Πτολεμαιος Αρσινοη στρατιωτικη λατρεια πολεμικο ναυτικο λεπτο πεπλο ΠΝ ανυπαντρη γυναικα προσευχη αγαπη θεος Ποσειδων, Ποσειδωνας συζυγος βασιλιας Μινωας Μινως Πασιφαη, ποθος ταυρος / μινωταυρος λαβυρινθος Ικαρος Αττικης Ιφιγενεια αρτεμις νεαρος τυρρηνικο πειρατικο πλοιο Ναξος, πειρατες πειρατεια Ασια, δουλος σκλαβοπαζαρο ενηλικας ανδρας καταρτι κουπι φιδι σκαφος κισσος ηχος αυλοι ναυτικοι τρελα παραδοση Δρακανος Διονυσιας Διονυσιαδα Οινοη πρωτευουσα Καμπος ξυλο λατρευτικο ξοανο πλυντηρια ξυλινο εργο Βοιωτια Κρητη Δηλος Κυκλαδων, Αθηνα μητροπολις Μασσηλια Μασσαλια ιδρυμα Φωκαεις Εφεσου αποικια Φωκαια κοινοτητα Φωκαιων Ρωμη Ρωμαιοι αντιγραφη Ελληνες ξοανον Αρτεμη Αβεντινος λοφος Ρωμης, προτυπο Μασσαλιωτες Κυρια της Εφεσου, ντιανα αβεντινα Diana Aventina ελληνικη θρησκεια Επανασταση χειμωνας γυμνη γυναικα προσευχη αφιερωση 441 / 440 Μιλητος Πριηνη Μιλησιοι Αθηναιοι ηγετιδα δυναμη ηγετης συμμαχια διαιτησια ολιγαρχικοι ολιγαρχια ανοιξη πλοια, ηγεσια Περικλης αιφνιδιασμος παραδοση πολιτευμα δημοκρατικο δημοκρατια ομηρος ομηροι Λημνος φρουρα Μικρα Ασια, Περσης σατραπης Σαρδεις Λυδια Πισσουθνης μισθοφοροι Πισουθνης μισθοφορος εξουσια, φοινικικος αποστασια επιθεση Ιουλιος πλοιο ναυμαχια, νησιδιο νησακι μικρονησι Τραγια, πολεμικο οπλιταγωγο Χιος Λεσβος πολιορκια φοινικες περιπολια αρχηγος φιλοσοφος Μελισσος, αθηναικος εχθρος στρατευμα εξοδα πρωτη φορα πολιορκητικος κριος χελωνα, εφευρεση Αρτεμονας Κλαζομεναι Αρτεμωνας Κλαζομενες Αρτεμων Βουρλα τειχη συνθηκολογηση ταλαντο πολεμικη αποζημιωση, αριστοκρατες πατριδα Αινεια αλωση Βυζαντιο Αμοργος πεσοντες θεοι τιμες ευεργεσια αθανατοι μαχη βημα,κραυγη αδερφη Κιμωνας, κιμων Ελπινικη κατορθωμα θαυμασμος πολιτης συγγενικο συμμαχικο νησι στιχος Αρχιλοχος γρια μυρος απρεπεια κρατικες υποθεσεις, ηλικιωμενη υπερηφανος νικη Αγαμεμνων βαρβαρη πολη Τροια Ιωνες Πλουταρχος, Ιων ο Χιος λογοκρισια θεατρο φοβος κυρος συμμαχοι απαγορευση προσωπο ονομα θεατρικη σκηνη κωμωδια περιορισμος ηβη ρωμαικα χρονια χαλκινο προτυπο 3ος χαλκος μπρουτζος μακεδονικο ναυτικο αγαλματα Βραυρωνα, Ραφηνα, βραυρων Μεταμορφωσεις Οβιδιου Μεταμορφωση Οβιδιος Φαναρι, αρχαιο καστρο πυργος του Δρακανου, κυκλικο οικοδομημα αλεξανδρινη εποχη 4ος τειχος Σμιλης Ηρακλης Θηβα Τροφωνιος Λεβαδεια λιβαδια βοιωτιας Βριτομαρτυς Ολουντα ολους ελους ελουντα λασιθιου λασιθι Αθηνας Κνωσος δεξι χερι ποδια τετραγωνο Παυσανιας, Ερεχθειο, ομοιωμα ελιας, ελια παλλαδιον παλλαδιο γη ουρανος, υψιπετες δωρο 2ος μΧ Στραβων

Share on Google Plus

About ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ