Του Γιώργου Λεκάκη
Ένα ερευνητικό πρόγραμμα με
επί κεφαλής τον δρ. Michael Hölscher (του Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg Mainz
/ JGU), απεκάλυψε ότι το βιβλίο της «Αποκάλυψης» του «Ιωάννου»[1] έχει
κάποιες περιγραφές και φράσεις, παρόμοιες με αυτές που διαβάστηκαν σε αρχαίες
πλάκες με καταδεσμούς (βλ. Πλάτων R.364c, Θεόπομπ. Com.37 - "δέσμοις τοὺς θεοὺς πείθοντες" cf. Plot.4.4.40 (pl.), PMag. Par. 1.2176, "καὶ φαρμακεῖαι" Αρτεμ.1.77 / κατάδεσμος / κατάδεσις (<
Σε μαγικά βιβλία των Ασσυρίων
(από την 1η χιλιετία π.Χ.) αναφέρονται αντίδοτα στις κατάρες και τις γητειές. Αντανακλούν
τον φόβο αυτών των πρακτικών. Οι νόμοι και τα δικαστικά αρχεία τεκμηριώνουν ότι
αυτή η μαγεία θεωρείτο έγκλημα, παρόμοιο με την δολοφονία εκ προθέσεως.
Στον αρχαίο κόσμο, τα «δισκία κατάρας» χρησιμοποιούνταν ευρέως και είχαν μεγάλη ζήτηση. Οι κατάρες ή τα ξόρκια με την μορφή «προσευχών για δικαιοσύνη» γράφονταν ή σκαλίζονταν σε λεπτά φύλλα μολύβδου, με σκοπό:
- να βλάψουν έναν εχθρό ή αντίπαλο (βλάβη αθλητών, ηθοποιών, καλλιτεχνών, χορωδών, χοροδιδασκάλων, επιχειρηματιών, κλπ.),
- να βλάψουν κλέφτες,
- να τιμωρηθεί ένα έγκλημα.
Τιμωρία από θεότητα, με προσδοκίες:
- βλάβη στιγμιαία ή μόνιμη, λ.χ. μια πλάκα κατάρας από το Uley παρακαλεί την θεότητα να μην αφήσει έναν κλέφτη να φάει ή να πιει, να καθίσει ή να ξαπλώσει για εκδίκηση μέχρι να εξιλεωθεί το έγκλημα!
- βλάβη των σωματικών λειτουργιών,
- βλάβη των οργάνων (συνηθέστερα στα άκρα, την γλώσσα, το στομάχι, τα έντερα, ο μυαλό, την μνήμη)...
- να εμποδισθεί ένα άτομο να έχει σεξουαλική επαφή με άλλους, ή να καταραστεί τα μέρη ή τις συγκεκριμένες λειτουργίες του σώματός του, μέχρι να εκπληρωθεί η επιθυμία να προσελκυσθεί αυτός ο επιθυμητός σύντροφος, από αυτόν που κάνει τον φιλτροκαταδεσμό / την λεγομένη και «κατάρα αγάπης». Η μορφή αυτή αναπτύχθηκε πιθανώς από τον 2ο αιώνα μ.Χ. στη Συρία και την Βόρειο Αφρική. Υπάρχουν 23 δημοσιευμένες πινακίδες στα ελληνικά. Οι περισσότερες από άνδρες για ερωτικούς σκοπούς ή για να εξασφαλίσουν έναν οικονομικά κερδοφόρο γάμο. Λιγότερες κατάρες έριχναν οι γυναίκες, για έλξη και αγάπη και κατά ιερόδουλων.
- βλάβη στο μυαλό, ώστε να ξεχάσει ο καταραμένος τον λόγο της μήνυσης σε μια ποινική κατηγορία / δίκη,
έως και
- ασθένεια μέχρι θάνατο! - συμβαίνει όμως σπάνια, ειδικά με τις ελληνικές κατάρες.
Βρέθηκαν επίσης πινακίδες με βρισιές ανταγωνιστικών φατριών σε αγώνες και σε αμφιθέατρα (στην Καρχηδόνα και στο αρχαίο Hadrumetum).
Οι πλάκες κατάρας και οι σχετικές τελετουργίες χρησιμοποιήθηκαν ευρέως, καθώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μεγάλωνε. Έχουν ανακαλυφθεί από την Ελλάδα, την Μεγάλη Ελλάδα(*), την Αίγυπτο, την Τυνησία(**), την Ισπανία, την Βρετανία, το Βέλγιο(3*), την Γερμανία(5*), την Συρία, έως και την Μαύρη Θάλασσα (4*)!
Χρονολογούνται κυρίως από το 500 π.Χ. - 500 μ.Χ.
[Το πρώτο σύνολο δισκίων με κατάρες που ανακαλύφθηκε, προήλθε από την πόλη Σελινούντα - αποικία Μεγαρέων στην Σικελία της Μεγάλης Ελλάδος(*). Βρέθηκαν συνολικά 22 δισκία, που προέρχονται κυρίως από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ., και απευθύνονταν σε κάποιον που ο χρήστης μήνυσε. Όταν εξεκίνησε η έρευνα - για πρώτη φορά - στο θέμα των καταδεσμών, υπήρχε σοβαρή αμφιβολία αν αυτοί οι τύποι τεχνουργημάτων προέρχονταν πραγματικά από την αρχαία ελληνική κοινωνία - βλ. E. R. Dodds (καθηγητής Ελληνικών στην Οξφόρδη), ένας από τους πρώτους μελετητές του θέματος μαγείας ή δεισιδαιμονίας στην αρχαία Ελλάδα και P. Green].
Οι μολύβδινες πινακίδες με
τις ενεπίγραφες κατάρες τους συχνά τοποθετούνταν σε συγκεκριμένα μέρη, όπως σε τάφους / νκροταφεία,
ή κοντά σε ιερές τοποθεσίες, τις θεωρούμενες κατοικίες των πνευμάτων του Κάτω Κόσμου,
γιατί έτσι θα εξασφάλιζαν την αποτελεσματικότητα της κατάρας. Σε ναούς δε, της Αθηνάς, του Ερμού, της Εκάτης, κ.ά.
«Το τελετουργικό της κατάρας
στο σύνολό του δεν περιοριζόταν απλώς στην διατύπωση του ξορκιού, αλλά θα περιελάμβανε
επίσης την πράξη της καταγραφής του, το τρύπημα των πινακίδων ή την ταφή τους,
σε σκόπιμα επιλεγμένα μέρη», είπε ο δρ. M. Hölscher, περιγράφοντας πτυχές της
πρακτικής tabella defixionis.
Οι αρχαίοι το θεωρούσαν μια
μορφή μαγείας (σήμερα θα λέγαμε «μαύρης μαγείας»), που προέβλεπε το ρωμαϊκό
δίκαιο.
Η ερευνητική εργασία με τίτλο
“Disenchanted Rituals. Traces of the Curse Tablets and Their Function in the
Revelation of John” – Τελετουργίες απογοητευμένων. Τα ίχνη των πινακιδίων κατάρας και η λειτουργία τους
στην Αποκάλυψη του Ιωάννου» έχει ερευνήσει τον ρόλο των πινακίδων κατάρας στην
ρωμαϊκή κοινωνία, καθώς και πώς χρησιμοποιείται η φρασεολογία τους στο Βιβλίο
της Αποκάλυψης.
Υπάρχουν πτυχές των επιγραφών
και των πρακτικών που σχετίζονται με την κατάρα στην «Αποκάλυψη», εξήγησε ο δρ.
Hölscher. Ο ίδιος βοηθούμενος από τις γνώσεις του, σχετικά με την φρασεολογία
που χρησιμοποιούσαν εκείνοι οι χρήστες των αρχαίων πινακιδίων, με τις κατάρες
και τις προσδοκίες τους, και για το πώς λειτουργούσαν, ο κ. Hölscher εξέτασε
πώς αυτές έχουν αφήσει τα ίχνη τους στο κείμενο της «Αποκάλυψης» του «Ιωάννη».
«Στην Αποκάλυψη, βρίσκουμε
διατυπώσεις και φράσεις που ομοιάζουν πολύ με εκείνες που εμφανίζονται σε αρχαιότερες
πινακίδες κατάρας, αν και δεν εμφανίζονται επί λέξει αποσπάσματα από τις
τελευταίες», επεσήμανε ο κ. Hölscher.
Ως παράδειγμα, αναφέρει την
περιγραφή ενός αγγέλου που ρίχνει μια τεράστια πέτρα στην θάλασσα με τα λόγια:
«Έτσι με βία θα γκρεμιστεί αυτή η μεγάλη πόλη, η Βαβυλώνα, και δεν θα βρεθεί
πια»…
Σύμφωνα με τον κ. Hölscher,
αυτό μπορεί να διαβαστεί ως ένα είδος τελετουργίας της κατάρας. Όσοι
αντιμετώπισαν αυτές τις λέξεις εκείνην την εποχή θα μπορούσαν κάλλιστα να τις
είχαν συνδέσει άμεσα με την συνηθισμένη χρήση πινακιδίων κατάρας, με τα οποία
θα ήταν εξοικειωμένοι.
Στις 7 επιστολές του Βιβλίου
της Αποκάλυψης, η ρωμαϊκή κυριαρχία και η λατρεία του αυτοκράτορα
παρουσιάζονται ως δαιμονικά, σατανικά φαινόμενα, από τα οποία η χριστιανική
μειονότητα προσπαθούσε να απομονωθεί. «Το Βιβλίο της Αποκάλυψης συμβάλλει στην
διαδικασία της αυτο-ανακάλυψης, στην αναζήτηση μιας ξεχωριστής ταυτότητας από
μια χριστιανική μειονότητα σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από μια ρωμαϊκή
πλειοψηφία, που απέδιδε καθημερινά φόρο τιμής όχι μόνον στον αυτοκράτορα, αλλά
και στους κύριους θεούς του ρωμαϊκού πανθέου», εξήγησε ο κ. Hölscher.
«Είναι πιθανόν όσοι διάβασαν
ή άκουσαν τα λόγια της Αποκάλυψης του Ιωάννη να μπορούσαν εύκολα να δουν
ολόκληρα αποσπάσματα, μεμονωμένες φράσεις ή έννοιες στα αρχαία ξόρκια και τις
κατάρες, που ήξεραν», είπε ο κ. Hölscher, τονίζοντας την επιρροή της κουλτούρας
των πινακιδίων κατάρας.
Το έργο «“Disenchanted
Rituals. Traces of the Curse Tablets and Their Function in the Revelation of John” θα διερευνήσει την επικάλυψη
των δύο πηγών με φόντο το πώς αντιλαμβάνονταν την μαγεία η θρησκεία και ο αρχαίος
κόσμος. Η ερευνητική εργασία με τον παραπάνω τίτλο χρηματοδοτήθηκε από το Γερμανικό
Ίδρυμα Ερευνών (DFG), το διάστημα 2022 - 2025.
- Ankarloo B. και Stuart Cl. "Witchcraft and Magic in Europe", Volume 2: Ancient Greece and Rome, εκδ. University of Pennsylvania Press, Φιλαδέλφεια, 1999.
- Eidinow, E., Oracles, Curses and Risk Among the Ancient Greeks, Oxford: Oxford University Press, 2007.
- Faraone, Christopher A "The Agonistic Context of Early Greek Binding Spells", στο Chr. Faraone, D. Obbink (επιμ.) "Magika Hiera: ancient Greek magic and religion", εκδ. Oxford University Press, 1991.
Του ιδίου "Ancient Greek Love Magic", εκδ. Harvard University Press, Cambridge, MA και London, 1999.
- Flint V. et al. "Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece and Rome", 1998.
- Jordan D. R "Remedium amoris: A Curse from Cumae in the British Museum", στο Ancient Journeys: Festschrift for Eugene Lane, 2002.
Του ιδίου "A Curse Tablet from a Well in the Athenian Agora", ZPE, 19, 1975.
Του ιδίου "A Survey of Greek Defixiones not Included in the Special Corpora", GRBS, 1985,
- Kotansky R. "Greek Magical Amulets: the inscribed gold, silver, copper and bronze lamellae", Papyrologica Coloniensia 22/1, Westdeutscher Verlag, Opladen, 1994.
- Ogden D. "Binding Spells: Curse Tablets and Voodoo Dolls in the Greek and Roman Worlds", στο B. Ankarloo, St. Clark (επιμ.), Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece and Rome, εκδ. University of Pennsylvania Press, Φιλαδέλφεια, 1999.
- Versnel H. "Beyond Cursing: The Appeal to Justice in Judicial Prayers", στο Faraone - Obbink (επιμ.), "Magika Hiera: ancient Greek magic and religion", εκδ. Oxford University Press, 1991.
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:
[1] Το Βιβλίο της Αποκάλυψης, το τελευταίο βιβλίο της
Καινής Διαθήκης, είναι ένας συνδυασμός τριών διαφορετικών λογοτεχνικών ειδών: Επιστολικής,
αποκαλυπτικής και προφητικής λογοτεχνίας. Παρ’ όλο που η ακριβής ταυτότητα του
συγγραφέως - που λέει απλά ο «Ιωάννης» - έχει αποτελέσει από καιρό αντικείμενο
επιστημονικής συζήτησης, το βιβλίο είναι γενικά αποδεκτό ότι γράφτηκε κάποια
στιγμή κατά την διάρκεια του 1ου αιώνα μ.Χ.
(*) Στην Κύμη, την Σικελία, την Ετρουρία, την Πομπηία, την Ρώμη (λ.χ. στο columbarium της Villa Doria Pamphilj με κείμενο στα ελληνικά, σε έλασμα μολύβδου, του 4ου αιώνα μ.Χ.), κ.ά.
(**) βλ. λ.χ. "Punic Tabella Defixionis" στο Εθνικό Μουσείο Καρχηδόνος / Carthage National Museum Carthage (KAI 89). Ευρέθη από τον Paul Gauckler το 1899.
(***) βλ. καταδεσμό ρωμαϊκών χρόνων με επίκληση μυστικών / mysticae φωνών στα ελληνικά, κατά του Caius Iulius Viator. Το όνομα προστέθηκε στα λατινικά. Βρέθηκε στο Tongeren του Βελγίου (70 - 100 μ.Χ.) Gallo-Roman Museum Tongeren. Άρα υπήρχε έτοιμη "φόρμα".
(4*) Πολλά αντίγραφα εκ των αττικών, έγιναν στην Ολβία του Πόντου.
(6*) Στην Πέλλα της Μακεδονίας, μια γυναίκα ζητεί, ο Διονυσοφών, να εγκαταλείψει τον προγραμματισμένο γάμο του και να μην παντρευτεί καμμιά άλλη γυναίκα στο μέλλον! Επάνω σε ένα μολυβένιο έλασμα, το οποίο ευρέθη σε ένα νεκροταφείο, ακριβώς δίπλα σε έναν σκελετό και χρονολογείται μεταξύ 380 και 250 π.Χ. π.Χ.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook