Της Ιωάννας Μάστορα, joannamastoraa@gmail.com
δρ. Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ, μεταδιδακτορική ερευνήτρια Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ, συγγραφέως, ερευνήτριας
Η «Κλεοπάτρα – Η τελευταία
των Πτολεμαίων» είναι μια ψυχογραφική ερμηνεία, όπου αποκαλύπτονται ιστορικά
και δραματουργικά άγνωστες πτυχές της προσωπικότητας της πλέον μοιραίας
γυναίκας όλων των εποχών. Αναφέρεται στην τελευταία ενεργή βασίλισσα της
Αιγύπτου πριν τη Ρωμαϊκή κυριαρχία, την κόρη του βασιλιά της Αιγύπτου
Πτολεμαίου ΙΒ (12ου) του Αυλητή και της Κλεοπάτρας Ε’ Τρύφαινας. Η Κλεοπάτρα Ζ’
έζησε στην Αλεξάνδρεια (69 π.Χ. – 30 π.Χ.). Ήταν γόνος της δυναστείας των
Πτολεμαίων που κυβερνούσε την Αίγυπτο για περισσότερο από τρεις αιώνες με
ιδρυτή τον στρατηγό και πιθανώς ετεροθαλή αδελφό του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Πτολεμαίου Α’ Σωτήρα. Για τη συγγραφή, παράλληλα με την έρευνα και τη μελέτη
αρχαίων πηγών και σύγχρονων ιστορικών και λογοτεχνικών έργων, πραγματοποιήθηκε
μια σειρά επισκέψεων σε αρχαιολογικούς χώρους στην Αλεξάνδρεια, στη Ρώμη, στην
Έφεσο, στην Κύπρο και στην Ελλάδα. Μεταξύ των αρχαίων ιστορικών πηγών που
αξιοποιήθηκαν είναι η Ζωή των Καισάρων, του Γάιου Σουητώνιου, οι Βίοι του
Αντώνιου και του Ιούλιου Καίσαρος του Πλουτάρχου, Εμφύλιοι Πόλεμοι του Αππιανού
(Βιβλίο 5). Επί πλέον, Βιογραφίες της Κλεοπάτρας (όπως αυτή του Εμίλ Λούντβιχ),
η Ιστορία των Ρωμαίων του Ίντρο Μοντανέλλι, τα σχετικά κείμενα των
εγκυκλοπαιδειών της UNESCO για τον πολιτισμό και την Ιστορία της Ρώμης και της
Ελληνιστικής Αιγύπτου, τεύχη και ντοκιμαντέρ του National Geographic, συναφή
θεατρικά έργα «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», «Εγώ ο Βρούτος του Σαίξπηρ», «Καίσαρ
και Κλεοπάτρα» του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο και πίνακες ζωγραφικής κυρίως της
αναγέννησης.
Απόσπασμα του έργου ανέβηκε
στο θέατρο Χυτήριο από το Διεθνές Πολιτιστικό Κέντρο Ανάδρασης, ενώ το πλήρες
έργο εντάχθηκε στον φάκελο υποψηφιότητας της Σαλαμίνας ως υποψήφια πολιτιστική
πρωτεύουσα της Ευρώπης. Το έργο οδηγεί με σπειροειδείς συλλογισμούς στην
αποκατάσταση της πνευματικής υπόστασης και της στρατηγικής ιδιοφυίας της
ηρωίδας, αναδεικνύοντάς την σε υπαρξιακή μέθεξη δύο μεγάλων πολιτισμών, του
Ελληνικού και του Αιγυπτιακού. Η Κλεοπάτρα επηρεάζει τη ρωμαϊκή πολιτική σε μια
αποφασιστική περίοδο, που σηματοδοτεί το τέλος της ελληνιστικής και την αρχή
της ρωμαϊκής περιόδου στην ανατολική Μεσόγειο, επενεργώντας στον βίο και την
πολιτεία τριών σημαντικών ανδρών: του Ιούλιου Καίσαρα, του Μάρκου Αντώνιου και
του Οκταβιανού, οι χαρακτήρες των οποίων σκιαγραφούνται μέσα στο έργο.
Η σύνθεση δεδομένων
σημαντικών ιστορικών γεγονότων σε πλοκή εμβαθύνει στον ψυχισμό της ηρωίδας και
στην υφή και φύση των λοιπών προσωπικοτήτων που μετέχουν στα γεγονότα. Οι
μαρτυρίες της Ρωμαίας Οκταβίας, αδελφής του Οκταβιανού και συζύγου του Μάρκου
Αντώνιου σκιαγραφούν τα Ρωμαϊκά ήθη ιδιαίτερα των γυναικών των ευγενών Ρωμαίων.
Η Αρσινόη ξεσκεπάζει τη σκληρή και αμείλικτη πλευρά της βασίλισσας αδελφής της,
η οποία στην πρώιμη παιδική ηλικία βίωσε μια μεγάλη αιματηρή οικογενειακή
τραγωδία, που άσκησε πάνω της βαθειά ψυχολογική επίδραση. Η νεαρή Κλεοπάτρα
μαθαίνει πρόωρα τις έννοιες της δύναμης, της κυριαρχίας και της επιβολής. Καθώς
οι περισσότερες πηγές για εκείνη προέρχονται από Ρωμαϊκές μαρτυρίες γνωρίζουμε
αρκετά για τη σκοτεινή της πλευρά και τις τεχνικές αποπλάνησης που
χρησιμοποίησε, λίγα όμως για τη στρατηγική της σκέψη και πρακτική, την
καλλιέργεια και την ευρυμάθειά της. Ο Πλούταρχος πιστεύει ότι δεν ήταν
εξαιρετικά όμορφη, αλλά ικανότατη στην τέχνη της συζήτησης, που αποτελούσε
κύριο προσόν για τις εταίρες του αρχαίου κόσμου επί τρεις αιώνες. Έδειχνε
ζωντάνια, ευφυΐα και προσωπική γοητεία, την λάμπρυνε το «αμήχανο κάλλος».
Πανέξυπνη και ικανή πολιτικός, κατόρθωσε να φέρει την ευημερία και την ειρήνη
στην αχανή επικράτειά της, που βρισκόταν σε δεινή θέση από τις συνεχείς
εμφύλιες διαμάχες. Όταν η Κλεοπάτρα ανέβηκε στο θρόνο, το βασίλειό της ήδη
έμοιαζε να έχει φτάσει στη δύση του: σημαντικές επαρχίες του, η Κοίλη Συρία, η
Κυρήνη, η Κύπρος είχαν χαθεί. Για να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες της
φρόντισε να καλλιεργήσει προνομιακές σχέσεις με τη Ρώμη, μέσα από τις συμμαχίες
και τους έρωτές της με κορυφαία πρόσωπα της εποχής εκείνης. Όταν ο Ιούλιος
Καίσαρας έφθασε στην Αίγυπτο τον Οκτώβριο του 48 π.Χ, καταδιώκοντας τον Πομπηίο,
η Κλεοπάτρα βάλθηκε να τον σαγηνεύσει. Ο Καίσαρας πήρε το μέρος της στην
εσωτερική εμφύλια διαμάχη και αποκατέστησε την τάξη στο ταραγμένο βασίλειο της
Αιγύπτου. Μαζί του η Κλεοπάτρα απέκτησε ένα γιο, τον Πτολεμαίο ΙΕ’ Καισαρίωνα
(47 π.Χ.), ο οποίος συμβασίλευσε μαζί της από το 44 π.Χ. έως το 30 π.Χ. Το 41
π.Χ. όταν ο Αντώνιος αποβιβάσθηκε στην Έφεσο κατά την διάρκεια του εορτασμού
των Διονυσίων χαιρετίστηκε ως νέος Διόνυσος. Αλλά το πραγματικό σημείο στροφής
στην πολιτική του έγινε με την τολμηρή δράση της Κλεοπάτρας, που τον κατάφερε
να κάνει ιερογαμία, έναν θείο γάμο μεταξύ αυτής, που ενσάρκωνε την Ίσιδα και
την Αφροδίτη και του Αντωνίου, που ενσάρκωνε τον Διόνυσο-Όσιρι. Ο θείος γάμος
απέκτησε αργότερα πολύ ανθρώπινη μορφή με τη γέννηση τριών παιδιών, που πήραν
σειρά πλάι στον γιο που η Κλεοπάτρα ισχυριζόταν ότι είχε από τον Καίσαρα. Σε
μια επίσημη τελετή στην Αλεξάνδρεια ο Αντώνιος, που είχε κιόλας αυξήσει τις
κτήσεις της Κλεοπάτρας με εδάφη που ανήκαν στην Ρώμη, έκανε επίσημα γνωστό ποια
εδάφη θα κυβερνούσαν τα τέσσερα παιδιά της Κλεοπάτρας υπό την προστασία της
μητέρας τους. Είναι βέβαιο πως εκείνη τη στιγμή, ο Αντώνιος, το άλλοτε μέλος
της τριανδρίας είχε απλούστατα μετατραπεί σε έναν απόλυτο μονάρχη της μισής
Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και ήταν έτοιμος να γίνει κυρίαρχος ολόκληρης, στην
περίπτωση που θα νικούσε τον Οκταβιανό. Ήταν δεμένος με προσωπικούς δεσμούς με
την Αλεξανδρινή βασίλισσα των βασιλέων και η Κλεοπάτρα, δια μέσου των παιδιών
που του είχε γεννήσει, ήταν κυρίαρχος μια άλλης αυτόνομης και συμμάχου
αυτοκρατορίας, στην οποία είχαν παραχωρηθεί ρωμαϊκές επαρχίες και κράτη, άλλοτε
σύμμαχοι της Ρώμης. Αυτή δεν ήταν η ιδέα του Καίσαρα, αλλά μια περίπλοκη νέα
αντίληψη ημιΡωμαϊκή και ημι-φαραωνική. Η Κλεοπάτρα επιχείρησε να γοητεύσει και
τον Οκταβιανό, αλλά δεν το επέτυχε. Οι Πτολεμαίοι πέτυχαν να συνδυάσουν τα
αιγυπτιακά στοιχεία της εξουσίας τους με τις Ελληνικές πρακτικές, επιστήμες κι
επιτεύγματα και να δημιουργήσουν έτσι έναν νέο ελληνιστικό τύπο ανατολικής
μοναρχίας, διαφορετικό από αυτόν των λοιπών ελληνιστικών βασιλείων. Στα
τρακόσια και πλέον χρόνια κυριαρχίας τους στην Αίγυπτο τη μεταμορφώνουν σε μια
πολιτισμική και οικονομική πηγή, σε μια πανίσχυρη διεθνώς πολιτική οντότητα και
σε μεγάλη στρατιωτική δύναμη. Δεν επεμβαίνουν στις παλιές αιγυπτιακές λατρείες.
Ακολουθούν την πολιτική του Αλέξανδρου. Υιοθετούν την τοπική θρησκεία
(προσθέτοντας κάποιες τροποποιήσεις), η οποία περιλαμβάνει το σύνολο των
φιλοσοφικών και δικαιικών πεποιθήσεων των Αιγυπτίων και τον πυρήνα της
καθημερινής ζωής τους. Επομένως, οι Φαραώ κατέχουν το σύνολο τουλάχιστον δύο
φιλοσοφικών ρευμάτων, νομικών συστημάτων και μορφών εκπαίδευσης, το Ελληνικό
και το Αιγυπτιακό. Η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου ομιλεί την Ελληνική όπως
και όλοι οι Πτολεμαίοι, αλλά και τα αιγυπτιακά σε αντίθεση με τους
περισσότερους προγόνους της. Ομιλεί συνολικά δεκατρείς γλώσσες, μεταξύ άλλων τα
Αραμαϊκά, Εβραϊκά, Αραβικά, Περσικά, Αιθιοπικά κι έτσι έχει πρόσβαση στις αξίες
και τα φιλοσοφικά τους συστήματα. Κατά αυτόν τον τρόπο ερμηνεύεται και η
ασυνήθιστη για την εποχή της γλωσσομάθεια. Η Κλεοπάτρα ως βασίλισσα υιοθετεί
και χορηγεί την Ελληνική πρόοδο των επιστημών. Ταυτόχρονα γνωρίζει άριστα
θέματα βαθύτατα και μυστικιστικά αιγυπτιακά, όπως ο χορός και η αρωματοποιία,
που έχουν αναπτυχθεί εντυπωσιακά, αλλά απαιτούν σχεδόν μυητική εκπαίδευση.
«Γιατί η ομορφιά της καθ’ εαυτήν δεν ήταν, λένε, απαράμιλλη ούτε τέτοια ώστε να
αφήνει έκθαμβους όσους την έβλεπαν, η συναναστροφή όμως μαζί της είχε κάτι το
σαγηνευτικό, στο οποίο δεν μπορούσες να αντισταθείς, και η μορφή της, σε
συνδυασμό με την πειθώ του λόγου της και το ήθος που, κατά κάποιον τρόπο,
συνόδευε την επικοινωνία της με τους άλλους, είχε κάτι το συναρπαστικό. Επίσης,
όταν μιλούσε, ήταν απόλαυση να ακούς τον ήχο της φωνής της, ενώ και τη γλώσσα
της, σαν όργανο πολύχορδο, την προσάρμοζε με ευχέρεια σε οποιαδήποτε γλώσσα
ήθελε και έτσι μόνο με ελάχιστους βαρβάρους επικοινωνούσε μέσω διερμηνέα, ενώ
κατά κανόνα τις απαντήσεις τις έδινε η ίδια, όπως επί παραδείγματι στους
Αιθίοπες, στους Τρωγλοδύτες, στους Εβραίους, στους Άραβες, στους Σύρους, στους
Μήδους και στους Πάρθους. Λέγεται ακόμη ότι είχε μάθει τις γλώσσες και πολλών
άλλων, ενώ οι προκάτοχοί της βασιλείς δεν είχαν υποβληθεί στον κόπο να μάθουν
ούτε την αιγυπτιακή γλώσσα, ενώ κάποιοι είχαν ξεχάσει ακόμη και τα μακεδονικά.»
(Πλούταρχος, Αντώνιος 26-27). Μέσα από τον διάλογο της
Κλεοπάτρας και του ιερέα και τις επικλήσεις της στη Θεά Ίσιδα καταφαίνεται ότι
η έξοδος της Κλεοπάτρας από το υλαίο επίπεδο δεν ήταν μια απεγνωσμένη κίνηση.
Όταν το 30 π.Χ. ο Οκταβιανός Καίσαρ μπήκε στην Αίγυπτο από τη Συρία με το
στρατό του χωρίς μεγάλη δυσκολία -καθώς ο Αντώνιος δεν είχε αξιόπιστες δυνάμεις
να αντιπαρατάξει- η Κλεοπάτρα ακολουθεί μια απόφαση ειλημμένη από καιρό, πιστή
στον χρησμό του ιερέα και την εντολή της Ίσιδας, υποστηρίζοντας ότι η προάσπιση
των πατρώων εδαφών και αξιών, είναι πιο σημαντική από τη ζωή της ίδιας.
ΔΕΙΤΕ συνεντευξεις της Ι. Μάστορα για το θέμα ΕΔΩ και ΕΔΩ.
ΛΟΓΟΣ ΠΡΟΟΙΜΙΑΚΟΣ
για το έργο της δρ. Ιωάννας Μάστορα
ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ, Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ
Της δρ. Κωνσταντίνας
Παλαμιώτου
Η Κλεοπάτρα,
προσδιορίστηκε, όπως όλοι μας, από τις συγκυρίες της εποχής της, κι έλαμψε μέσα
σε αυτές, όπως όλα τα αυτόφωτα σώματα, διαγράφοντας την πορεία της στο στερέωμα
της Ιστορίας. Προσδιορίστηκε, ακόμη και ονοματολογικά: κλέος πάτρας, δηλαδή
δόξα της πατρίδος. Ελληνίς και Αιγυπτία, υπήρξε, η τελευταία των Πτολεμαίων,
όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έπαιρνε τα σκήπτρα από τα Ελληνιστικά βασίλεια των
Επιγόνων του Αλεξάνδρου: όπως όλοι οι ηγέτες, που ζουν σε μεταίχμιο εποχών,
είχε τη μοιραία αποστολή, να ζήσει ένα τέλος και να προβλέψει μιαν έναρξη. Η
Δρ. Ιωάννα Μάστορα, στο ψυχόδραμα Κλεοπάτρα, προβάλλει την φυσιογνωμία αυτή, εστιάζοντας
στην ένδον δύναμη μιας γυναίκας, ηγέτιδος, πολυμήχανης αλλά κυρίως συνολικής,
που συνταιριάζει φαινομενικώς αντιφατικά αλλά στην πραγματικότητα
συμπληρωματικά στοιχεία: Ελληνίς και Αιγυπτία. Ορθολογιστική και μυημένη.
Πρακτική και φιλοσοφούσα. Λαμπρή σωματική καλλονή, φωταυγούσα εναργής νόησις.
Πώς ήταν δυνατόν να «πεθάνει»; Όπως έξοχα επιγραμματικά σημειώνει η συγγραφέας,
«πώς πεθαίνει ένας Φαραώ;» και πόσο περισσότερο, όταν ο Φαραώ αυτός κρατά από
τη γενιά του Λαγίδη Μακεδνού, από την Εορδαία της Μακεδονίας, Πτολεμαίου
Σωτήρος, του αδελφοποιτού - ή κατ΄ άλλους αδελφού -, του Μεγάλου Αλεξάνδρου;
Πώς πεθαίνει ένας Φαραώ λοιπόν, αλλά πρωτίστως, πώς ζη στο διηνεκές ένα όνομα,
αφού στο «όνομα», κατά τον Πλάτωνα, βρίσκεται η «ουσία»! [Θα έλεγα, πως
γνωρίζοντας πολύ καλά και για πολύν καιρό την συγγραφέα τού ψυχοδράματος,
διαβάζοντας αυτή την καινούργια λογοτεχνική δουλειά της, διείδα τη μεθεκτική
δύναμη, που τη συνδέει με την προσωπικότητα τής Κλεοπάτρας, επειδή και δικό της
στοιχείο δομής χαρακτήρος, είναι η – τόσο σπάνια στις μέρες μας πια -
ελληνοπρεπής συμπληρωματικότης, που προηγουμένως ανέφερα προκειμένου για την
Κλεοπάτρα. Η ωραία ψυχή, ξεπερνά την ωραία παρουσία και ακριβώς αυτό δημιουργεί
τον σπάνιο αδάμαντα του «αμήχανου κάλλους» μιας γυναικείας μορφής. Η «ωραία
ψυχή», δηλαδή η ψυχή που είναι «στην ώρα» της, δημιουργεί, σε όποιον τομέα
αφοσιωθεί. Άλλωστε η αληθινή δημιουργία είναι «τόκος εν το καλώ» (γέννα μέσα
στην ομορφιά). Για να καταστεί, όμως η ψυχή «ωραία», πρέπει να είναι
φιλοσοφούσα. Αρκεί γι’αυτό η γνώση της Φιλοσοφίας; Η γνώση είναι βεβαίως
αναγκαία, αλλά όχι και ικανή συνθήκη για την φιλοσοφική δραστηριότητα, απαιτείται
μέθεξις. Ούτε η φράση «η Φιλοσοφία είναι τρόπος ζωής» αποδίδει πλήρως τη
φιλοσοφική βίωση. Ενδέχεται ο τρόπος ζωής κάποιου, να είναι ενδεικτικός ενός
βαθμού φιλοσοφικής αναζητήσεως. Οι Ρωμαίοι «σπούδαζαν» φιλοσοφία, αλλά τη
Φιλοσοφία δεν την σπουδάζεις απλώς, αυτό είναι το «νηπιακό» στάδιο. Τη
Φιλοσοφία, πρώτα την αναζητείς με πάθος, έρωτα, αγωνία κι όταν την βρείς
κάποτε, εγκαθίστασαι μέσα της, ως σε «καταστηματική ηδονή» και τη βιώνεις:
απόλυτα, βαθύτατα, πολυποίκιλα, αχόρταγα. Κι επιπλέον η Φιλοσοφία είναι «τρόπος
θανάτου», με την έννοια της διακρίσεως, αν προς αυτόν οδεύεις, λυπημένος για
όσα χάνεις, ή γεμάτος θαυμασμό και απορία, για όσα θα βρεις και θα σε βρουν! Η
αυθεντική βίωση της φιλοσοφίας είναι μια διαρκής «μελέτη θανάτου», όπως μας
πρωτοείπε ο Σωκράτης στον Φαίδωνα, του δικού μας θανάτου. Και όμως, αυτό είναι,
που δίνει αξία στη ζωή μας. Αυτή η «μέθεξις προς το επέκεινα», βλέπουμε να
διαπερνά, όλο το ψυχόδραμα Κλεοπάτρα της δρ. Ιωάννας Μάστορα, της οποίας οι
φιλοσοφικές σπουδές και οι βιωματικές φιλοσοφικές αναζητήσεις, της επέτρεψαν να
το δημιουργήσει ως ένα πλήρες έργο τέχνης, αισθητικό και παράλληλα διανοητικό
επίτευγμα. Συντασσόμενη απολύτως προς την Πλατωνική αποστροφή, πως «η Τέχνη
καθιστά τον ανθρώπινον βίον βιωτόν», διαπιστώνω ότι το ψυχόδραμα Κλεοπάτρα,
είναι εξαιρετικώς επίκαιρο, στην εποχή μας, που επίσης ζούμε σε ένα μεταίχμιο
του Ιστορικού συνεχούς «εν τω γεννάσθαι», επίκαιρο επίσης σε μιαν εποχή, που η
γυναικεία ταυτότητα τείνει να χάσει την εξευγενισμένη αξία της θηλυκότητος, επίκαιρο
ακόμη σε μιαν εποχή, που τα πρότυπα χαρισματικών ηγετικών φυσιογνωμιών έχουν
δώσει τη θέση τους στους λαϊκιστές, καιροσκόπους και η υψηλή Πολιτική Αρχών
έχει αντικατασταθεί από τη δημαγωγία. Επίκαιρο – κυρίως - σε μιαν εποχή, που «το
κλέος της πάτρας» κλυδωνίζεται από ανάξιους επιγόνους, αξίων προγόνων. Ο
Πλάτων, ο ίδιος που «εξοστρακίζει» από την ιδανική Πολιτεία του, τους
ματαιόδοξους και ανόητους άνδρες «ψευτοκαλλιτέχνες» της εποχής του, ονομάζει
μια γυναίκα, την ποιήτρια του 6ου π.Χ. αιώνος Σαπφώ, «σοφή» και
«δέκατη Μούσα».
ΠΗΓΗ: Από το
βιβλίο της Ιωάννας Μάστορα «Κλεοπάτρα, η τελευταία των Πτολεμαίων», εκδόσεις
Αρναούτη. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 30.4.2023.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook