ΕΡΩΣ και ΨΥΧΗ
Ψυχαναλυτική ερμηνεία του μύθου
από τον Erich Neumann,
διασκευασμένη από τον Χρήστο Γ. Μαλτέζο
δρ. Χημικό, μέλος της Ε.Δ.Α.Βυ.Τ. και ιδρυτής
της Ε.Α.Ε.Ν.
Ο μύθος «Έρως και Ψυχή», περιέχεται στο βιβλίο του
Απουλήιου «Ο Χρυσός Γάιδαρος ή οι Μεταμορφώσεις»[1].
Το έργο αυτό γράφτηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ.
Η ερμηνεία βασίστηκε πάνω στο έργο του καθηγητή της
ψυχανάλυσης Erich Neumann[2], μαθητή του Carl Gustav Jung.
Ο μύθος λέει
ότι η Θεά Αφροδίτη ζήλευε θανάσιμα την Ψυχή, διότι εδώ και καιρό οι άνθρωποι
έκαναν περισσότερες θυσίες στην Ψυχή, παρά σ' αυτήν.
Γι' αυτό
αποφάσισε να την εκδικηθεί και έστειλε τον Έρωτα τον γιο της, για να την
ξεμυαλίσει και να την ρεζιλέψει.
Στήθηκε ,
λοιπόν ένα σκηνικό, όπου η ψυχή παντρεύτηκε αναγκαστικά τον Έρωτα με ένα γάμο
συμβολικού θανάτου, τον οποίο όμως (Έρωτα), απαγορευόταν να δει.
Ο Έρωτας
ερχόταν κάθε νύχτα, έκανε ό,τι έκανε, και έφευγε κάθε πρωί.
Οι ζηλιάρες
αδελφές της όμως, την τρομάξανε ότι πλαγιάζει με ένα τέρας. Έτσι η ψυχή
αποφάσισε να τον δει κρυφά τη νύχτα με το φως της λάμπας.
Μόλις τον είδε,
θαμπώθηκε από την ομορφιά του και στην αφηρημάδα της, το λάδι από τη λάμπα,
χύθηκε πάνω στον Έρωτα και τον έκαψε.
Ο Έρωτας,
τραυματισμένος, γύρισε στη μητέρα του την Αφροδίτη, η οποία αφού του ρίχνει μια
γερή κατσάδα, τον κλείνει στο δωμάτιό του, επειδή, στο μεταξύ κι αυτός
ερωτεύτηκε την Ψυχή.
Την Ψυχή, αφού
έβαλε να την μαστιγώσουνε που της ξεμυάλισε τον γιό (ενώ κανονικά έπρεπε να την
ξεμυαλίσει εκείνος), αποφάσισε να την καταστρέψει.
Πριν όμως, είχε
την περιέργεια να δει τι άνθρωπος είναι.
Έτσι της έβαλε τέσσερις
δοκιμασίες (άθλους).
Πρώτη
δοκιμασία
Στην δοκιμασία αυτή, η θεά Αφροδίτη, παίρνει
σιτάρι, βρώμη, κριθάρι, φακές, κανναβούρι, μπιζέλια, τ' ανακατεύει όλα καλά,
κάνει ένα σωρό και λέει στην Ψυχή να τα ξεχωρίσει όλα αυτά τα ανακατεμένα
όσπρια και ως το βράδυ να τα έχει τακτοποιημένα σε σωρούς.
Η Ψυχή, συντριμμένη από τη τόσο σκληρή
διαταγή, σιωπούσε ακίνητη.
Τότε, ένα μικρό μυρμήγκι,
συγκινημένο που έβλεπε την γυναίκα αυτή καταδικασμένη σε μια δουλειά τόσο
δύσκολη και αηδιασμένο με την σκληρότητα της πεθεράς της, τρέχει γρήγορα και
καλεί όλα τα μυρμήγκια, να βοηθήσουν αυτό το όμορφο κορίτσι.
Σαν κύματα τα μυρμήγκια ορμούν όλα μαζί και
δουλεύοντας με τρομερή γρηγοράδα, ξεχωρίζουν τους σπόρους, σχηματίζουν νέους
σωρούς από κάθε είδος, και εξαφανίζονται.
Σ' αυτή τη δοκιμασία- άθλο, συνδράμουν την
ψυχή οι γήινες δυνάμεις.
Κατ' αρχήν, ο σωρός από τα
ανακατεμένα δημητριακά, συμβολίζει την «πανσπερμία» του Αρσενικού, που η Ψυχή
καλείται να ενορχηστρώσει, να ιεραρχήσει και να βάλει σε τάξη.
Γι' αυτόν τον σκοπό έρχονται να την συνδράμουν
οι χθόνιες δυνάμεις, από την γήινη φύση της ζωής. Οι χθόνιες αυτές δυνάμεις,
όπως υπονοεί ο μύθος, είναι ικανές να βάλουν σε τάξη τους «αρσενικούς» σπόρους
της γης. Γιατί όμως; Εδώ η Ψυχή φαίνεται να βοηθιέται από ένα «οδηγό ένστικτο»,
που την φωτίζει με το φως του κάτω κόσμου. Η Ψυχή, ακολουθώντας αυτές τις
χθόνιες δυνάμεις, πηγαίνει κατά τρόπο μυστηριώδη προς την συνειδητότητα, το φως
και τη εξατομίκευση.
Υπάρχει με άλλα λόγια στην (ανθρώπινη πλέον)
Ψυχή, μια μη συνειδητή σκοπιμότητα και μια ενσωματωμένη σοφία, που την οδηγεί
από το ασυνείδητο στο συνειδητό και από το σκότος στο φως, πέρα από κάθε λογική
απόδειξη. Το οδηγό αυτό ένστικτο, λέγεται ενσυναίσθηση και υπάρχει κατά το
πλείστον στο Θηλυκό. Σε πολλά παραμύθια συμβολίζεται με το «οδηγό ζώο».
Αυτή η δύναμη της
ενσυναίσθησης, ανατομικά βρίσκεται πάρα πολύ κοντά, σχεδόν αγγίζει, το φυτικό
νευρικό μας σύστημα.
Δεύτερη
δοκιμασία
Μετά
την βάζει να φέρει το χρυσό μαλλί, από κάτι άγρια κριάρια που ζούσαν εκεί κοντά.
Εκεί,
κυλούσε κι ένα ποτάμι και η Ψυχή μάλλον για να πέσει στο ποτάμι και να γλυτώσει
από τα βάσανα παρά για να υπακούσει τη διαταγή της Θεάς πηγαίνει στο νερό. Όταν
ένα καλάμι ψιθυρίζει ελαφρά και ευχάριστα στη μέση των κυματισμών και φτάνουν στα
αυτιά της ψυχής τα παρακάτω λόγια:
«Αν πας τώρα μες το καταμεσήμερο να πάρεις το
μαλλί, τα κριάρια θα σε κατακεραυνώσουν με θεϊκή μανία και θα πάθεις
καταπληξία. Κάποια στιγμή τα κριάρια θα πάνε να αναπαυθούν στη δροσιά των
δέντρων δίπλα στο ποτάμι. Τότε μόνο θα μπορείς να μπεις στο γειτονικό δασάκι
και θα βρεις άφθονο εδώ κι εκεί από το πολύτιμο αυτό μαλλί που θα αφήσουν τα
πρόβατα στους θάμνους.». Αυτό το «περίμενε» και το «άφησε το πράγμα να ωριμάσει
και να γίνει», είναι χαρακτηριστικό της θηλυκής αρχής. (Το αρσενικό δεν μπορεί
να περιμένει το θήραμα). «Περίμενε» της λέει το καλάμι, θα έρθει η ώρα της
κυοφορίας (πανσελήνου) και της καρποφορίας (λίγωση του φεγγαριού[3]).
Όπως γίνεται με την άμπωτη και την παλίρροια, έτσι θα γίνει και με τα κριάρια. Θα
τραβηχτούν κάποτε κι αυτά σαν τα νερά. Το φεγγάρι «μιλά» στο νερό, το νερό
«μιλά» στο καλάμι και το καλάμι «μιλά» στην ψυχή.
- «Το κάθε πράγμα ωριμάζει στον καιρό του. Άφησε λοιπόν το πράγμα να ωριμάσει
και να ανθοφορήσει.»
Αυτό μόνο και μόνο το πολύτιμο χρυσάφι
«από το μαλλί της Σοφίας», να ήθελε η Ψυχή για να κατανοήσει τη θηλυκή της φύση
και να αποκτήσει αυτογνωσία για να κερδίσει συνειδητά τον Έρωτα. Βλέπουμε
λοιπόν ότι η Αφροδίτη ενώ πηγαίνει να κάνει κακό στην Ψυχή, τελικά της κάνει
καλό.
Ίσως αυτό και να δηλώνει μια μη συνειδητή
σκοπιμότητα της Αφροδίτης να βοηθήσει την Ψυχή να γίνει ολοκληρωμένη γυναίκα
και να τραβήξει τελικά τον Έρωτα «κάτω από τα φουστάνια της» και να τον
παντρέψει με την ψυχή.
Τρίτη
δοκιμασία
Η Αφροδίτη, της λέει: «Βλέπεις
αυτόν τον απότομο βράχο στην κορυφή εκείνου του βουνού; Εκεί είναι πηγές υδάτων
υπόγειων. Από κει πέρα τα νερά ποτίζουν τα έλη της Στυγός. Πήγαινε να πάρεις
νερό από την ίδια αυτή πηγή και να μου το φέρεις μέσα σ' αυτή τη στάμνα».
Αμέσως η Ψυχή κατάλαβε ότι ήταν αδύνατο
να εκτελέσει την εντολή της Θεάς. Ένας βράχος πελώριος, απρόσιτος από παντού
και γλιστερός, ξερνούσε τα τρομερά νερά που βυθίζονταν αμέσως και έβγαιναν σ'
ένα υπόγειο χαντάκι. Και το χειρότερο, τα ίδια τα νερά τα άκουγε να μουρμουρίζουν
από καιρό σε καιρό: «Τραβήξου, φεύγα, χάθηκες...».
Τότε όμως, ο αετός, το βασιλικό πουλί,
του κυρίαρχου των Θεών, θυμήθηκε την εκδούλευση που έκανε ο Έρωτας στο Δία,
τότε στην αρπαγή του Γανυμήδη που τον έκανε (ο Δίας) οινοχόο του και θέλοντας
να ανταποδώσει το καλό, παίρνει το λαγήνι από τα χέρια της Ψυχής, ορμάει στην
πηγή, το γεμίζει με νερό και φέρνει στην Ψυχή τη στάμνα γεμάτη.
Η Αφροδίτη, (στην ουσία) λέει στην Ψυχή να συγκεντρώσει σε ένα
αγγείο, (συμβολισμός του θηλυκού), το ανώτερο μαζί με το κατώτερο στοιχείο της
ολότητας της (από την κορυφή του βουνού, πηγές υπογείων υδάτων, που χάνονταν σ'
ένα χαντάκι και βυθίζονται αμέσως).
Το ρεύμα του νερού,
συμβολίζει την αιώνια κίνηση, αλλαγή, αναπαραγωγή, γέννηση και θάνατο. Η Ψυχή
λοιπόν, σαν θηλυκή οντότητα καλείται να δώσει περιεχόμενο και φόρμα σε κάτι που
είναι ασχημάτιστο και κυλά συνεχώς.
Με τη βοήθεια της ίδιας της, τής φύσης η Ψυχή «δέχεται»
(δοχείο), και με τη βοήθεια του αρσενικού (αετός - Γανυμήδης) κατανοεί.
Ανακεφαλαιώνουμε για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημασία του
μύθου:
Η Ψυχή (το θηλυκό), έχει την ικανότητα να δίνει μορφή στο άμορφο
και ασχημάτιστο που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και
μεταβολή, παρασύροντας τα πάντα. Από την άλλη, η ερμαφρόδιτη πινελιά της
ιδιοσυγκρασίας της (αετός- Γανυμήδης), πρόσκειται σ' αυτήν, αλλά δεν είναι
τελείως μέσα της. Δεν την κάνει "αντρογυναίκα" ή
"ερμαφρόδιτο".
Εάν όλο το σύμπλεγμα αετού - Γανυμήδη
έμενε μέσα της, η ψυχή (λίαν επιεικώς) θα είχε «πρόβλημα ταυτότητας». Για να το
εκφράσουμε απλούστερα, η αρσενική της ιδιοσυγκρασία πρόσκειται στο συνειδητό
της, αλλά δεν είναι μέσα σ' αυτό. Οι αρσενικές δυνάμεις που βρίσκονται σε
λανθάνουσα κατάσταση μέσα της την συμπαρίστανται, αλλά δεν την κάνουν άντρα. Αυτό,
(όπως τονίζει και ο Γιούγκ), είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα για την μυητική
εξέλιξη του θηλυκού.
Και αυτό, διότι η Ψυχή ήδη σταματά να
αυτοκαθρεφτίζεται ναρκισσιστικά (να είναι πλήρως συγχωνευμένη) με τον Έρωτα, αλλά
μόλις που αρχίζει μια σταδιακή αποσυγχώνευση, ένα δειλό βήμα προς μια κατάλληλη
οριοθέτηση, μια κατάλληλη εγγύτητα- απόσταση που θα οδηγήσει σιγά- σιγά σε μια
σωστή συντροφικότητα - αυτονομία μεταξύ του ζευγαριού. Και αυτό επειδή μόλις
αρχίζει και καθρεφτίζει έστω αμυδρά το εν πολλοίς άγνωστο ακόμη αρσενικό που
όμως τώρα βρίσκεται έξω από την απόλυτη συγχώνευση μαζί της και πρόκειται να
γίνει το ταίρι της.
Τέταρτη
δοκιμασία
Η τέταρτη μυητική
δοκιμασία (το ταξίδι της Ψυχής στον κάτω κόσμο) είναι και η πιο δύσκολη διότι
εκεί πλέον η Ψυχή θα έρθει σε αντιπαράθεση με την ίδια τη γυναικεία της φύση. Τα Μυητικά στάδια ψυχολογικής ανάπτυξης του θηλυκού είναι το
τρίγωνο: Αφροδίτης- Περσεφόνης- Ψυχής.
Είχαμε πει ότι η Αφροδίτη
ήθελε να εξοντώσει την Ψυχή επειδή της ξεμυάλισε τον γιο της τον Έρωτα. Δίσταζε
όμως γιατί ήταν περίεργη να μάθει «τι άνθρωπος ήταν η Ψυχή». Στο μεταξύ την
έτρωγε και το σαράκι της ζήλιας, επειδή εδώ και αρκετό καιρό, οι άνθρωποι
έκαναν περισσότερες θυσίες και προσφορές στην Ψυχή παρά στην Αφροδίτη.
Γι’ αυτό τις βάζει διάφορες δοκιμασίες. Σε μια από
αυτές (την τέταρτη κατά σειρά) της λέει: «Πάρε αυτό το κουτί που σου δίνω,
πήγαινε στον κάτω κόσμο, δώσε το στην Περσεφόνη και παρακάλεσέ την να σου
στείλει λίγη από την ομορφιά της για λίγο. Οι μεγάλες φροντίδες που έχω για το
ερωτικό μαράζι του γιου μου, πες της, με μάραναν και μένα, αλλά θέλω να κάνω
καλή εντύπωση στη συνέλευση των αθανάτων που γίνεται σε λίγες μέρες».
Αλλά τι συμβολίζει το κουτί αυτό της ομορφιάς; Συμβολίζει
ακριβώς την αιώνια νεότητα του θανάτου (να θυμηθούμε εδώ τον μύθο της
κοιμωμένης - τον ύπνο της σαν συμβολικό θάνατο). Στην ουσία η Αφροδίτη της δίνει
την εντολή να πάρει την σκέτη, στείρα, και εύθραυστη ομορφιά της άγονης
παρθενικότητας, μιας ομορφιάς χωρίς αγάπη για κάποιον άντρα. Η ομορφιά αυτή,
δίνει στο θηλυκό μια φυσική παρθενική τελειότητα, αλλά αν παραμείνει σαν
τέτοια, γίνεται μια ομορφιά του θανάτου, μια ομορφιά της Περσεφόνης, μια
ομορφιά που δεν είναι ανθρώπινη, αφού έχει μια θεϊκή τελειότητα χωρίς
συναίσθημα.
Έτσι, ο
σκοπός της Αφροδίτης είναι να αναγκάσει την Ψυχή να παλινδρομήσει σ' αυτή την
ομορφιά της Κόρης - Παρθένας- Περσεφόνης, μια ομορφιά του θανάτου. Εδώ είναι
που ο πειρασμός ενός ακατανίκητου ναρκισσισμού απειλεί να καταποντίσει την Ψυχή
στην ομορφιά του κάτω κόσμου.
Στην ουσία, η Αφροδίτη θέλει να κλείσει την Ψυχή σ'
αυτό το κρυστάλλινο φέρετρο της Ωραίας Κοιμωμένης, το φέρετρο του ναρκισσισμού
και της αυτολατρείας μέσα από το καθρέφτισμα στον ίδιο της τον εαυτό όπου ο
καθρέφτης γίνεται το ψυχρό γυαλί του φέρετρου που κοιμάται η «Ωραία».
Θα μπορούσαμε ακόμα να πούμε, ότι η Αφροδίτη και η
Περσεφόνη είναι ένα και το αυτό πράγμα αφού και οι δυο μαζί συμπληρώνουν τον
κύκλο της ζωής και του θανάτου. Τέλος, η Δήμητρα - Αφροδίτη και η Κόρη -
Περσεφόνη είναι οι δύο κύριοι πόλοι των Ελευσινίων, ανάμεσα στους οποίους
βρίσκεται τώρα η Ψυχή. Τελικά η ψυχή γεμίζει
με την ομορφιά της Περσεφόνης το κουτί που της έδωσε η Αφροδίτη, και κατορθώνει
να βγει έξω από τον Άδη. Μα μόλις ξαναείδε το φως, μια τολμηρή κι ακράτητη
ανάγκη γεννήθηκε μέσα της να πάρει έστω μια στάλα ομορφιάς από το κουτί για να
αρέσει περισσότερο στον ωραίο της εραστή.
Καθώς όμως ανοίγει το κουτί, βγαίνει από μέσα ένας ναρκωτικός
ατμός, μια αναθυμίαση, που την περικυκλώνει, την ρίχνει κάτω, μουδιάζει όλα τα
μέλη της και την βυθίζει σ' ένα τόσο βαθύ ύπνο, που έμοιαζε σαν πεθαμένη. Έτσι,
η Ψυχή, ανοίγοντας αυτό το κουτί αποτυγχάνει σ' αυτήν την τελευταία και πιο
κρίσιμη δοκιμασία.
Η Ψυχή θέλει να γίνει όμορφη για τον Έρωτά της, γι' αυτό ποθεί
λίγη από την ομορφιά της Αφροδίτης - Περσεφόνης και πέφτει σε συμβολικό θάνατο
κινδυνεύοντας να χάσει την πνευματική της ανάπτυξη. Αυτό πρέπει να γίνει για να
ξανά ενωθεί όλη αυτή η πνευματική της ανάπτυξη με την θηλυκή της φύση. Αλλιώς,
η εξέλιξη της Ψυχής σαν ολοκληρωμένης γυναίκας, θα ήταν ανεπαρκής.
Και αυτή η «νέα ομορφιά» που ήθελε να κατακτήσει η Ψυχή δεν
είναι μια στυγνή, ναρκισσιστική ομορφιά μιας νεαρής παρθένας που επιμένει να
αυτοκαθρεφτίζεται, αδιαφορώντας για τον οποιονδήποτε (έχοντας- μην έχοντας
σχέση με το οποιονδήποτε), αλλά η ομορφιά μιας ώριμης γυναίκας που αγαπά και
που θέλει να είναι όμορφη για τον μοναδικό αγαπημένο της , τον Έρωτα.
Τελικά, με τη μεσολάβηση του Δία, ο Έρωτας με τη Ψυχή
παντρεύτηκαν και έκαναν ένα κοριτσάκι που το ονόμασαν «Ευφροσύνη».
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 28.6.2023.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Απουλήιος (Apuleius), «Ο χρυσός γάϊδαρος ή οι μεταμορφώσεις»,
εκδ. Νεφέλη, 1982
[2] Erich
Neumann, «AMOR AND PSYCHE – The Psychic Development
of the Feminine: A commentary on the Tale by Apuleius», Princeton University
Press, 3rd Edition 1971. Αυτή η μοναδική ερμηνεία, έγινε από συλλογική δουλειά μιας ομάδας
αυτογνωσίας που συντόνισε (μέσα από τα βιβλία του) o Erich Neumann, καθηγητής ψυχολογίας και μαθητής του Carl Gustav Jung.
[3] Μετά την πανσέληνο 2-3 ημέρες (λίγωση του φεγγαριού) είναι η περίοδος για: κλάδεμα, συγκομιδή καρπών – λουλουδιών – σπορών,
κόψιμο χορταριών, κόψιμο ζιζανίων, σκάλισμα, βοτάνισμα, ακόμα και τα κομμένα
κλαριά καίγονται ευκολότερα.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook