Του Γιώργου Λεκάκη
Παρακάτω βλέπετε λεπτομέρεια από μεγάλο αποθηκευτικό πίθο με εγχάρακτη παράσταση σκύλου.
Χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2500 - 2100 π.Χ.).
Ευρέθη στο Ασκηταριό(*), στην περιοχή της Ραφήνας Αττικής.
ΠΗΓΗ: Συλλογή Νεολιθικών Αρχαιοτήτων, ΕΑΜ.
(*) Ο προϊστορικός οικισμός στο Ασκηταριό, κείται 3 χλμ. νοτίως του
κέντρου της σημερινής πόλεως της Ραφήνας (αρχαίος Αραφήν), στην κορυφή του
ομώνυμου ακρωτηρίου, 1,7 χλμ. νοτιοανατολικά του λιμανιού της Ραφήνας, στον 38ο
παράλληλο [38° 0′ 31,1″ N , 24° 1′ 22,5″ E].
Κάποιοι μοναχοί (από την ΙΜ Πεντέλης;) μετέτρεψαν έναν αρχαίο τάφο σε… ασκηταριό – εξ ου και το όνομα της θέσεως. Κατά την παράδοση, ένας μοναχός κρύφτηκε εδώ μέσα από Αλγερινούς πειρατές, που ρήμαξαν ένα κοντινό μοναστήρι. Ασκηταριό σημαίνει ερημητήριο. Ο αρχαίος τάφος έγινε μια… τεχνητή σπηλιά, στα βράχια, κοντά στην θάλασσα. Γι’ αυτό και η χερσόνησος ονομάζεται και Καλόγερος.
Παλαιότερα ελέγετο
Αετός.
Το πραγματικό όνομα του αρχαίου οικισμού, παραμένει άγνωστο…
Το Ασκηταριό της Ραφήνας είναι κτισμένο σε φυσική οχυρή θέση. Επικοινωνούσε
με την στεριά με έναν στενό λαιμό, που στο τέλος προστατεύθηκε και αυτός με
παχύτατο περίβολο!
Η ίδρυσή του ανάγεται, σύμφωνα με τα υπάρχοντα αρχαιολογικά δεδομένα, τουλάχιστον
στο τέλος της Νεολιθικής και τις αρχές της Πρωτοελλαδικής Περιόδου (3000 π.Χ.),
κατά την οποία και άκμασε. Ανασκάφηκε την περίοδο 1954 - 1955 από τον
αρχαιολόγο Δ. Ρ. Θεοχάρη[1],
που τον είχε εντοπίσει έναν χρόνο ενωρίτερα (1953).
Το υψηλότερο σημείο είναι περίπου 25 μ. επάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Ο οικισμός είχε σχήμα ισόπλευρου τριγώνου, με μήκος άκρης περίπου 100
μ. και εμβαδόν περίπου 5.000 τ.μ. Η βόρεια και η ανατολική πλευρά σχηματίζονται
πλέον από έντονα κεκλιμένα εδάφη. Στην νοτιοδυτική πλευρά υπήρχε τείχος μήκους
περίπου 100 μ., από το οποίο ο Θεοχάρης μπόρεσε να αποκαλύψει 32 μ. Το τείχος
είχε πάχος περίπου 2,50 μ. και αρχικώς είχε ύψος περίπου 3 μ. Δεν βρέθηκαν
τείχη στην βόρεια και ανατολική πλευρά. Πιθανόν κατέρρευσαν από διάβρωση.
Από αυτό το ακρωτήρι έχει κανείς καλή θέα στον όρμο του Μαραθώνα, στα ανατολικά στην νότιο Εύβοια και στα νότια στην Μακρόνησο και τα βουνά των αρχαίων Πρασιών (νυν... Πόρτο Ράφτη!).
Γι’ αυτό, η Βέρμαχτ των Γερμανών ναζί κατασκεύασαν στρατιωτικά έργα, φυλάκιο-παρατηρητήριο, κ.ά. στα βορειοανατολικά, επί Κατοχής!
Έτσι, τμήμα του προϊστορικού οικισμού καταστράφηκε….
– ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης «Αρχαιοκαπηλιες των Γερμανων στην Ελλαδαεπι Κατοχης».
Μετά τις ανακαλύψεις του στην Ραφήνα, ο αρχαιολόγος εστράφη προς την
περιοχή του Ασκηταριού, δίπλα στην παραλία Μαρίκες. Ανακάλυψε τμήματα οικισμού (ΠΕ
Ι - ΠΕ ΙΙΙ περίοδο, 3000 - 2200 π.Χ.) και μεταγενέστερη κατοίκιση (μυκηναϊκά
χρόνια, ΥΕ ΙΙΙ). Στην Μυκηναϊκή περίοδο το Ασκητάριο επανακατοικήθηκε. Έχουν
εντοπιστεί μόνον μερικά μικρά κτήρια. Τα λίγα θραύσματα χρονολογούνται από το
SH II έως το SH III A (περίπου 1500 - 1300 π.Χ.).
Το εντυπωσιακότερο, ίσως, όλων των αρχαιολογικών ευρημάτων του οικισμού
είναι εγκαταστάσεις προϊστορικού χαλκουργείου ,βόρεια των εκβολών του Μεγάλου
Ρέματος!
Στο χαμηλότερο στρώμα (φάση Α), ανακαλύφθηκαν στάχτες, οστά ζώων,
θραύσματα αγγείων και μόνο λίγοι πέτρινοι τοίχοι. Με βάση την κεραμική, μπορεί
να χρονολογηθεί στο FH I (3300 – 2800 π.Χ.). Τα αγγεία ήταν μονόχρωμα με χονδρά
τοιχώματα. Ο πηλός που χρησιμοποιήθηκε περιείχε άμμο και πέτρες. Ήταν πολύ
γυαλισμένα. Συνήθως κοκκινωπά ή καφέ. Σπάνια ανοικτόχρωμα. Μια χρωματική
διαβάθμιση μπορεί να υποδηλώνει ακανόνιστη πυροδότηση. Είναι απλή χρηστική
κεραμική με υπο-νεολιθικό χαρακτήρα. Η τεχνική κατασκευής θυμίζει τα αρχαιότερα
κυκλαδικά αγγεία και τρία θραύσματα αγγείων ομοιάζουν με μοντέλα της αιγαιακής
νεολιθικής. Για τον λόγο αυτό ο Θεοχάρης πρότεινε ότι ο οικισμός ιδρύθηκε στο
τέλος της Νεολιθικής.
Μόνο λίγα ευρήματα και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα προέρχονται από την φάση
Β. Χρονολογείται στην FH II πρώιμη περίοδο (περίπου 2800 - 2700 π.Χ.). Η
κεραμική είναι μπλε-μαύρη ή κόκκινη. Έχει συμπαγές βερνίκι. Ο πηλός που
χρησιμοποιήθηκε ήταν πιο καθαρός από τον προηγούμενο. Το πιο κοινό σχήμα
αγγείου είναι το απλό, και μετά το λεγόμενο «gravy boat». Μεγάλα αγγεία, όπως
πίθοι και αμφορείς, δεν ήταν εφυαλωμένα. Υπήρχαν επίσης ζωγραφισμένα αγγεία
παρόμοια με αυτά που βρέθηκαν στην Σύρο και την Νάξο Κυκλάδων.
Η φάση Γ της Πρωτοελλαδικής χρονολογείται στην FH II περίοδο (περίπου 2700 - 2400 π.Χ.). Τα κεραμικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι μια περαιτέρω εξέλιξη της προηγούμενης φάσης. Το γλάσο είναι συνήθως απλά νερουλό και γυαλιστερό. Τα πιο συνηθισμένα αγγεία είναι τα κύπελλα, με διάμετρο 0,10 - 0,15 μ., ακολουθούμενα από ραμφόστομες φιάλες (τις λεγόμενες «σαλτσιέρες»).
Υπάρχει
μεγαλύτερη ποικιλία κεραμικών σχημάτων. Από την περίοδο αυτή ανασκάφηκαν οκτώ
οικίες στα βόρεια του ανασκαφικού χώρου, πέντε εκ των οποίων (οικίες Α, Β, Γ, Ε
και Θ) ήταν ολοκληρωμένες. Από αυτή την εποχή χρονολογείται και το οχυρωματικό
τείχος στα νοτιοανατολικά.
Τα σημαντικότερα κτήρια είναι τα σπίτια Α και Ε. Έχουν ένα μεγάλο
κυρίως δωμάτιο με εστία, έναν μικρότερο προθάλαμο, έναν στενό διάδρομο και μια
αυλή με φούρνο, αλλά χωρίς «βόθρο». Οι πόρτες δεν βρίσκονται στον άξονα του κτηρίου.
Όπως και στην αρχαία Κωλιάδα Άκρα (νυν... Άγιος Κοσμάς) Αττικής, οι τοίχοι του σπιτιού ήταν εν μέρει κτισμένοι
από μικρές πέτρες με κονίαμα, με την τεχνική του ψαροκόκκαλου. Τα τείχη γύρω
από την αυλή ήταν χαμηλότερα και πιθανότατα εκτίσθησαν αργότερα. Η κύρια
αίθουσα της Οικίας Α ήταν πλακόστρωτη, αλλά μερικώς επιχρισμένη. Για τον λόγο
αυτό δεν μπορεί πλέον να προσδιοριστεί η θέση της εστίας. Η εστία του σπιτιού Ε
ήταν στην μέση του κυρίως δωματίου. Αποτελείτο από ένα πήλινο αγγείο, που
στεκόταν στο πήλινο δάπεδο. Κατά μήκος του δυτικού τοίχου υπήρχαν πέντε
βαθουλώματα βάθους 0,25 μ. και διαμέτρου 0,25 μ. Περιείχαν υπολείμματα φαγητού
και θραύσματα αγγείων. Ένας παιδικός τάφος βρέθηκε κάτω από το δάπεδο μπροστά
από τον δυτικό τοίχο του προθάλαμου. Το παιδί θάφτηκε σε ένα πλακόστρωτο δάπεδο
με τραβηγμένα τα πόδια και τα χέρια πίσω από τον λαιμό. Το σώμα είχε καλυφθεί
με θραύσματα μεγάλου πίθου.
Το μικρό σπίτι Ζ είχε μικρότερο κυρίως δωμάτιο, προθάλαμο και αυλή. Και
εδώ, η εστία ήταν στην μέση του κυρίως δωματίου. Η μπροστινή είσοδος του
σπιτιού ήταν κλειστή κατά την μεταγενέστερη κατασκευή της Οικίας Θ. Άλλα κτήρια
είναι συχνά ακανόνιστα διαρρυθμισμένα και έχουν επικλινείς τοίχους. Περαιτέρω
υπολείμματα κτισμάτων βρέθηκαν στα νότια της τοποθεσίας. Τμήμα πεταλόσχημου
τείχους βρέθηκε στα δυτικά κοντά στο οχυρωματικό τείχος. Πιθανότατα ανήκε σε
αψιδωτό κτήριο. Τα λείψανα ενός παιδιού βρέθηκαν σε δοκιμαστική τάφρο. Μάλλον
προέρχονται από άλλη παιδική ταφή.
Στις αρχές της FH III περιόδου (γύρω στο 2300 π.Χ.) ο οικισμός
εγκαταλείφθηκε.
ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ
Ανασκάφηκαν δύο συνοικίες (ΠΕ ΙΙΙ) οικισμού, με συνολικά 11 οικίες (Α - Λ), που ποικίλουν σε τυπολογία και μέγεθος, καθώς και ένα τμήμα του τείχους (μήκους 32 μ.). Ενετόπισε επίσης το πρωτοελλαδικό νεκροταφείο, σε χαμηλότερο επίπεδο του ακρωτηρίου, το οποίο ωστόσο δεν ανέσκαψε, λόγω της ύπαρξης ναρκών από την Βέρμαχτ των Γερμανών ναζί και την κατασκευή αμυντικών έργων της!
– ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης «Αρχαιοκαπηλιες των Γερμανων στην Ελλαδαεπι Κατοχης».
Ευρέθησαν επιχρίσματα
τοίχων των τάφων, οστά και τμήματα κυκλαδικών λαβών, που αποτελούσαν τυπικά
κτερίσματα σε πρωτοκυκλαδικούς και πρωτοελλαδικούς τάφους.
Περισσότερα από 35 χαρακτηριστικά ευρήματα, αποκλειστικά αγγεία, υπάρχουν σήμερα στις προθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (αίθουσα 3). Πρόκειται για κεραμικά αγγεία και θραύσματα (σαλτσιέρες, κανάτα με λαβή διακοσμημένη με σχέδιο ψαροκόκκαλου, κύπελλα με και χωρίς πόδια, πίθους και αμφορείς). Ένας πίθος, ύψους 1,20 μ. από το σπίτι Ε, έχει εγχάρακτη απεικόνιση ενός σκύλου στον λαιμό του! Παρόμοιες απεικονίσεις ευρέθησαν και στην Αίγυπτο! Κατά τον Θεοχάρη ίσως είναι ιδεόγραμμα! Ένα αγγείο σε σχήμα κρατήρα, ύψους περίπου 0,30 μ. ήταν ένα από τα λίγα ζωγραφισμένα κεραμικά που βρέθηκαν στο Ασκηταριό. Βρέθηκε επίσης μια πήλινη εσχάρα με τέσσερα πόδια, ένα τετράποδο αντικείμενο, που πιθανότατα χρησιμοποιούνταν για να κρατούν… σουβλάκια για… μπάρμπεκιου και ένα μεγάλο πήλινο αγγείο για την φωτιά της εστίας.
Τα μόνα μεταλλικά αντικείμενα που
βρέθηκαν ήταν μια χάλκινη βελόνα μήκους 8 εκατ., μια «ράβδος» από μόλυβδο, ένα
κομμάτι φύλλου χαλκού και ένα σωληνοειδές αντικείμενο μολύβδου. Βρέθηκαν πέτρες
φρεζαρίσματος και πέτρες λείανσης, πέτρινο τσεκούρι, λεπίδες και πυρήνες από
πυριτόλιθο, τμήμα μαρμάρινης μορφής και θραύσμα μαρμάρινου δίσκου.
Η μικρή πόλις στο Ασκηταριό (θα στέγαζε 35-50 οικογένειες) αναπτύσσεται
με οδούς και ανοικτούς χώρους (πλατείες), που διαχωρίζουν ενίοτε τις οικίες. Κάθε
μιά τους αναπτύσσεται αυτόνομα. Σχεδόν ποτέ με την χρήση μεσοτοιχίας,
προσαρμοσμένη στις ανάγκες του κάθε νοικοκυριού. Οι σημαντικότερες είναι οι Α
και οι Ε, όπου ευρέθησαν και σημαντικά κινητά ευρήματα.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Η βασική δομή αυτών των οικιών είναι:
Τετράγωνος θάλαμος, όπου και η εστία, πολλάκις με την μορφή πήλινου
ταψιού τοποθετημένου στο έδαφος (Οικία Ε), τηγάνου (Οικία Ζ), κ.α.
Στενός προθάλαμος
Υποτυπώδης πρόδομος με παραστάδες (προεκτάσεις των τοίχων του
προθαλάμου)
Αυλή, όπου βρίσκεται ο ιπνός (= φούρνος) ή ο «βόθρος». (Αυλή έχουν τα
μεγαλύτερου μεγέθους κτίσματα).
Έκτοτε, δεν έχει υπάρχει συνέχιση της έρευνας. Γι' αυτό και η εικόνα
που έχουμε για τον αρχαίο οικισμό είναι ελλιπής. Ανασκάφηκε μόνον το 15% του
συνολικού χώρου!...
Αλήθεια, γιατί δεν υποχρεώνει το ελληνικό κράτος τους Γερμανούς και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο να "καθαρίσουν" τον χώρο από τις βρωμιές τους, και επί πλέον να συνεχίσουν και να ολοκληρώσουν την ανασκαφή του χώρου; Επ' ωφελεία του ελληνικού κράτους βεβαίως. Και να κτίσουν ένα Αρχαιολογικό Μουσείο στην Ραφήνα με τα ευρήματα; Ένα είδος μικρού μόνο μέρους αποζημίωσης από αυτά που οφείλει η Γερμανία προς την Ελλάδα, από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ακόμη;;;
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιγησις» (απόσπ.). ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.4.2018.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Θεοχάρης Δημ. Ρ. «Ασκηταριό», Αρχαιολογική
Εφημερίς, τ. 92-93, 1953/1954, σ. 59-76. Του ιδίου «Ανασκαφή εν Αραφήνι», Πρακτικά
της Αρχαιολογικής Εταιρείας, τ. 109, 1954, σ. 104–113. Του ιδίου «Ανασκαφή εν
Αραφήνι», Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, 1955,
σελ. 109-117.
- Τραυλός Ιω. «Image lexicon on the topography of ancient Attica»,
Tübingen 1988.
- Ivanova M. «Οχυρωμένοι οικισμοί στα
Βαλκάνια, το Αιγαίο και την δυτική Ανατολία, περίπου 5000 - 2000 π.Χ.», εκδ.
Waxmann, Münster 2008.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook