Του Γιώργου Λεκάκη
Το χωριό Καλημέρα (Calimera / Kalimèra στην grico), στην επαρχία Λυκείου
/ Lecce στην Απουλία, ευρίσκεται στο κέντρο της Ελλάδας του Σαλέντο, 16 χλμ.
νότια της πρωτεύουσας της επαρχίας, στον 40ό παράλληλο [40°15′N 18°17′E].
Ανήκει στην ιστορική περιοχή Grecìa Salentina, όπου ομιλείται ακόμη μια αρχαία γλώσσα ελληνικής προέλευσης, η grico / κατωιταλιώτικα.
Η Αρχαία Ελληνική Στήλη της Καλημέρας
Η μαρμάρινη αρχαία «Στήλη της Καλημέρας» κείται ανάμεσα στις προτομές των Vito Domenico Palumbo, De Santis[6] και Gabrieli[7]. Είναι του 4ου αιώνα π.Χ, δωρεά της πόλεως των Αθηνών στην Calimera το 1960 (επί δημαρχίας Αγγ. Τσουκαλά). Το 1957 ο τότε δήμαρχος της Calimera, G. Aprile, είχε ζητήσει από τον τότε Δήμαρχο Αθηναίων (Παυσ. Κατσωτα) με επιστολή του, ένα αρχιτεκτονικό κατάλοιπο ή, τουλάχιστον, μια πέτρα από την Ακρόπολη, ως σύμβολο κοινής καταγωγής και ιδανικής συνέχειας των σχέσεων των δύο πόλεων. Έτσι και έγινε:
Η Στήλη από καθαρό αττικό μάρμαρο, εξαιρετικής κατασκευής, από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, γράφει «Πατροκλεία του Προκλίδη από το Άθμονον[8]» και φέρει ανάγλυφο, που αναπαριστά τον αποχαιρετισμό της Πατρόκλειας. Καλύπτεται από φοινικόφυλλα και είναι διακοσμημένη με λουλούδια, που συμβολίζουν την παρατεταμένη γαλήνη του θανάτου. Είναι ένα από τα καλύτερα γνωστά δείγματα αρχαίων ελληνικών ταφικών μνημείων: Η τέλεια αρμονία της μαγεύει όσους την κοιτούν - ακόμη κι αν το κεντρικό ανάγλυφο είναι λίγο διαβρωμένο από τον χρόνο και έχει συγκολληθεί. Στεγάζεται σε αρχαιοελληνικού τύπου μνημείο, με πέτρα από το Soleto, στο μετωπο του οποίου είναι χαραγμένο η απάντηση των εντοπίων: «Zeni' su en ise ettù 'sti Kalimera» / «Ξένη δεν είσαι εδώ στην Καλημέρα», στίχος από το ομώνυμο ποίημα του Brizio Montinaro, εντοπίου ηθοποιού και συγγραφέα.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ
Το ελληνικό τοπωνύμιο Καλημέρα (Kalimèra), προέρχεται:
- είτε από την ελληνική ευχή «καλημέρα!»
- ή, από το καλό μέρος / συνοικία (kallá meréa).
- ή έχει βυζαντινή προέλευση από το Καλλίστη (> Calliste > Alliste,
Galugnano), κ.ά.
- ή από ένα ρητό των κατοίκων του, επίσης ελληνόφωνου, χωριού Μαρτάνο / Martano
- θεωρούνται οι ιδρυτές της Καλημέρας - που είχαν τις βίλες τους εδώ: «Pame,
pame, ca simmeri ene kalì emèra!», που σημαίνει «Πάμε (στα κτήματα, τις βίλες),
σήμερα, είναι μια όμορφη μέρα!». Άρα από το kalì emèra.
Στα περίχωρα της Καλημέρας υπάρχουν πολυάριθμα μεγαλιθικά μνημεία, μεταξύ των οποίων ντολμέν - τάφοι, που αποτελούνται από τρεις ή περισσότερες πλάκες, στερεωμένες στο έδαφος και πάνω στις οποίες στηρίζεται μια άλλη, μεγαλύτερη πλάκα. Στα 3 χλμ. από την πόλη, στον δρόμο προς το Melendugno, 1 χλμ. μέσα στην ενδοχώρα στα δεξιά, ανάμεσα στα ελαιόδενδρα, ευρίσκεται το περίφημο Dolmen Placa / Πλάκα, που ανακάλυψε ο Κοσμάς Γεωργίου / Cosimo De Giorgi.
Και των Δαιμόνων[1], από την Εποχή του Χαλκού (τουλάχιστον).
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η πόλις ήταν πάνω στο ρωμαϊκό οδικό σύστημα της Via Traiana Calabra,
που συνέδεε τον Υδρούντα / Οτράντο με το Λέτσε και το Βρινδήσιο / Μπρίντιζι.
Όπως και με τα άλλα ελληνόφωνα κέντρα του Σαλέντο, η κατοίκησή της έχει
αρχαίες ελληνικές ρίζες, ανήκε στην Μεγάλη Ελλάδα, ενώ γνώρισε και βυζαντινό
αποικισμό.
Πιθανώς ο πρώτος πυρήνας της πόλεως εγεννήθη στην περιοχή Masseria San
Biagio, όπου ευρέθη αρχαία αγροικία. Το αρχικό σχέδιο της πόλης ήταν σε σχήμα Τ!
Οι τρεις πρώτοι / πρωτόγονοι δρόμοι της, αντιστοιχούν στις σημερινές
οδούς Costantini, Mayro και Montinari. Και στους τρεις δρόμους υπήρχαν
παραδοσιακά και χαρακτηριστικά σπίτια με προαύλια.
Έως και καθ' όλην την διάρκεια του 19ου αιώνα, ήταν εντελώς
ελληνόφωνο χωριό, με οικονομία περιορισμένη στην παραγωγή άνθρακα και (αργότερα
και) γλυκοπατάτας.
Μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα ετελείτο η βυζαντινή θρησκευτική τελετή,
ακόμη. Αλλά μετά τις αυστηρότητες που επέβαλε το Συμβούλιο του Τριδέντο[2],
η ελληνική ιεροτελεστία άρχισε γρήγορα να παρακμάζει. Ο τελευταίος Έλληνας
παπάς της Καλημέρα ήταν ο Μάττεσης[3],
ο οποίος όμως δολοφονήθηκε (από αγνώστους) το 1621 και αντικαταστάθηκε από έναν…
Λατίνο ιερέα (τον Don Troylo Licci). Ο ελληνικός ναός κατεδαφίσθηκε γρήγορα, και
αντικαταστάθηκε από τον σημερινό μητροπολιτικό. Το δε αρχείο της ενορίας κάηκε!
Περίεργο δεν είναι το γεγονός, ότι μέχρι πριν από 50 χρόνια, ο ιερέας της
ενορίας ονομαζόταν ακόμα «παπάς» - όπως στα ελληνικά...
Ο ΙΝ της Παναγίας της Κωνσταντινούπολης, που λειτουργούσε ήδη από τον
16ο αιώνα, κατεδαφίσθηκε την δεκαετία του 1970, και ανηγέρθη νέος,
μέσα στον οποίο σώζεται μια τοιχογραφία, του 1603, αφιερωμένη στην Παναγία της
Κωνσταντινούπολης…
Η εκκλησία του San Vito και ο Ιερός Βράχος του, ανατολικά του
νεκροταφείου, κοντά σε μια από τις εισόδους του αρχαίου Bosco di Calimera,
χρονολογείται από τον 16ο αιώνα. Στο κέντρο του μονόκλιτου,
προεξέχει από το δάπεδο ένας προχριστιανικός ασβεστολιθικός μεγαλιθικός βράχος,
που ακόμη ονομάζεται Ιερός Βράχος του San Vito. Έχει μια τρύπα στην μέση (λέγεται
men-an-tol, ή τρύπια πέτρα – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΤΡΥΠΙΑΣ ΠΕΤΡΑΣ, ΕΔΩ). Η παράδοση λέει ότι την ΛαμπροΔευτέρα οι άνθρωποι περνούν από την "μαγική" τρύπα
για να εξαγνιστούν. Αυτό το έθιμο ανάγεται από τις αρχαίες ελληνικές τελετές
γονιμότητος.
ΠΑΙΔΕΙΑ
Στις αρχές του 20ού αιώνα άνοιξαν τα πρώτα δημόσια σχολεία, που συχνά
γίνονταν μαθήματα μέσα στο σπίτι του δασκάλου. Μόλις τότε οι κάτοικοι άρχισαν
να μαθαίνουν τα ιταλικά, ως δεύτερη γλώσσα – και αρχικώς μόνον οι ευγενείς!
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι
γονείς, φοβούμενοι ότι τα παιδιά τους δεν θα μπορούσαν να μάθουν ιταλικά,
άρχισαν να μην μεταδίδουν πλέον την ελληνική γλώσσα. Με την έλευση της
υποχρεωτικής εκπαίδευσης, από την δεκαετία του 1960, κανένα παιδί δεν έμαθε πια
grico. Σήμερα λίγοι προσπαθούν να επαναφέρουν την
ελληνική γλώσσα. Στην πραγματικότητα, οι κάτοικοι ξανα-ανακαλύπτουν την
ελληνική τους ταυτότητα, μαθαίνοντας οικειοθελώς ελληνικά.
Είναι η γενέτειρα του ελληνιστή Vito Domenico Palumbo[4].
Στο χωριό αναβιώνουν αρχαίες ελληνικές μουσικές παραδόσεις, τραγούδια
στην grico (ιδίως κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας), κ.ά.
Αν και μια γλωσσική ανάσταση φαίνεται ακόμα μακρινό ενδεχόμενο, γίνεται
προσπάθεια μιας πολιτιστικής συνέχειας της αρχαίας Γλώσσας.
Στην Via Costantini[5] αρ. 52, στεγάζεται το «Σπίτι-μουσείο Αγροτικού Πολιτισμού και Πολιτισμού Γκρίκα». Ιδρύθηκε από τον Πολιτιστικό Όμιλο «Γειτονιά» / Ghetonìa»(*) το 2003. Εκτίθενται αντικείμενα (τοπικής κουζίνας, σπιτιού, χειροτεχνίας, ιστορίας, αρχιτεκτονικής και αρχαιολογίας), συνοδεία παραδοσιακής ελληνικής μουσικής, και βιβλιοθήκη (με 4.000 τόμους εξειδικευμένους στην Grecìa Salentina και το Salento, πτυχιακές διατριβές, αλληλογραφία μεταξύ μελετητών, κλπ.), βιβλιοθήκη εφημερίδων (με περίπου 14.000 άρθρα που αφορούν την περιοχή των ελληνόφωνων χωριών), υλικό πολυμέσων, κ.ά.
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
Πανηγύρια στις εορτές των προστατών της πόλεως, του αγίου Βριζίου της
Τουρ (29 Ιουλίου) και της Υπεραγίας Θεοτόκου
(Maria SS. di Roca) - το πρώτο Σάββατο του Μαΐου.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.5.2016.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Specchia dei
Mori (Segla u demonìu στην grico).
[2] Η Σύνοδος του Τρέντο / Τριδέντου / Concilium
Tridentinum ήταν μια σημαντικότατη Οικουμενική Σύνοδος της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας. Έγινε στην εκκλησία της Σάντα Μαρία Ματζόρε (νυν Museo Diocesano
Tridentino), στο Τρέντο, μεταξύ 13.12.1545 και Δεκεμβρίου 1563. Έκανε 25
συνεδριάσεις σε τρεις περιόδους. Κατά τις συνόδους της, 5 πάπες διαδέχθηκαν ο
ένας τον άλλον στην Ρώμη: Παύλος Γ' , Ιούλιος Γ' , Μάρκελλος Β' , Παύλος Δ' και
Πίος Δ'.
[3] Περνώντας από την Piazza dei Caduti, θα δειτε την
όμορφη πύλη του Palazzo Montinari, που προφανώς ήταν η κατοικία του τελευταίου «πρωτοπαπά»
της ελληνικής ιεροτελεστίας, του Sigismondo ή Gismondo de Mattesis.
[4] Ο Vito Domenico Palumbo (1854 –1918 ) ήταν Ιταλός, ελληνικής καταγωγής λόγιος, ποιητής και μελετητής της ελληνικής γλώσσης, καθώς και της ιστορίας και
των λαϊκών παραδόσεων του Salento. Κατέγραψε την μεγαλύτερη συλλογή ποιημάτων,
τραγουδιών και παιδικών ριμών στα ελληνικά. Μερικά από αυτά τα κείμενα έχουν
εκδοθεί. Άλλα σώζονται ως αδημοσίευτα χειρόγραφα. Έκανε και τους πρώτους
αγροτικούς αγώνες γης στην περιοχή του.
Ήταν
μεγάλο βαθμό αυτοδίδακτος. Εκτός από τα λατινικά και τα ελληνικά, εσπούδασε
επίσης γαλλικά, νέα ελληνικά, αγγλικά και γερμανικά. Αφιερώθηκε στις
γλωσσολογικές σπουδές διαλέκτων, δημιουργώντας σημαντικές σχέσεις τόσο με
Ιταλούς, όσο και με Έλληνες μελετητές. Ο R. Bonghi του έδωσε μια
υποτροφία, που του επέτρεψε να μείνει στην Ελλάδα. Ήταν διδάσκαλος σε γυμνάσια
και διευθυντής του κολλεγίου Capece στα Μάλια / Maglie. Συνεργάσθηκε με
περιοδικά / εφημερίδες όπως τα Museum, Παρνασσός Αθηνά, Φιλόλογος, Allgemeine Zeitung,
Apulia, L'Illustrazione Italiana.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ:
Ανάμεσα σε άλλα, έγραψε:
- Traduzioni dal greco moderno, εκδ. W. Gerhard, Λειψία, 1881.
- Stella / Homo, εκδ. G. B. Paravia e C., Ρώμη, 1884.
- Trois conseils du Roi Salomon: conte populaire
gréco-salentin, texte calimérais avec traduction et notes, εκδ. Imprimerie de Charles Peeters, Louvain, 1884.
- Saggio di un commento dei canti greco-salentini,
εκδ. M. Franca, Apulia,
1910.
- L' Europa delinquente: questione orientale, εκδ. Tip. del Popolo, Λέτσε, 1912
- Io' mia forà... Fiabe e racconti della Grecìa
Salentina, dai quaderni (1883-1912) di V. Dom. Palumbo (2 τ. επιμ Salvatore
Tommasi), εκδ. Ghetonìa, Calimera, 1998.
-Itela na su po'... Canti popolari della Grecìa
Salentina, da un quaderno (1882-1895) di V. Dom. Palumbo (επιμ. Salvatore Sicuro), εκδ. Ghetonìa, Calimera, 1999.
- Iu' lei o lo, Proverbi e sentenze dai quaderni
di V. Dom. Palumbo (επιμ. Fr. Licci), εκδ. Ghetonìa, Calimera,
2015.
ΣΤΑΧΥΟΛΟΓΗΣΗ
από την ποίησή του:
Ti en glicèa tusi nifta, ti en orria
c'evò e' pplonno pensèonta s'esena
c'ettumpi' sti ffenestrassu, agapimu,
tis kardi'ammu su nifto ti ppena.
Evo' panta s'esena penseo,
jatì sena, fsichìmmu, gapò
ce pu pao, pu sirno, pu steo
sti kkardìa panta sena vastò.
C'esù mai de' m'agàpise, òria-mu,
'e ssu pònise mai puss' emèna;
mai cìtt'oria chili-su 'en ènifse
na mu pì loja agapi vloimèna!
T'asteràcia pu panu me vlepune
ce m'o fengo krifi'zzun nomèna
ce jelù ce mu lèune: ston ànemo
ta traùdia pelìs, ì chchamèna.
Kalinìfta! Se finno ce feo,
plàja esù ti 'vò pirta prikò,
ma pu pao, pu sirno, pu steo
sti kkardìa panta sena vastò.
larilolarilolallero
larilolarilolalà,
larilolarilolallero
larilolarilolalà
[5] πρώην Vicolo de li Sette Dolori.
[6] Ο Br.
Dom. De Santis (1863 –1951), ήταν Ιταλός πολιτικός,
που σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία στην Νεάπολη. Δίδαξε ιταλική γλώσσα και
λογοτεχνία σε λύκεια. Διετέλεσε διευθυντής του Τεχνικού Ινστιτούτου του Λέτσε
για 34 χρόνια. Εντάχθηκε στον φασισμό το 1923. Για αρκετά χρόνια ήταν μέλος της
διεύθυνσης του Εθνικού Φασιστικού Κόμματος του Λέτσε. Διορίστηκε γερουσιαστής
το 1939 με βάση εισοδηματικά κριτήρια (γίνονταν όσοι επλήρωναν 3.000 λιρέτες σε
άμεση φορολογία για τρία χρόνια!). Ανακλήθηκε από την θέση του γερουσιαστή, από
το Ανώτατο Δικαστήριο για τις Κυρώσεις κατά του Φασισμού, στις 30.10.1944.
[7] Ο Τζ. Γκαμπριέλι (1872 –1942 ) ήταν Ιταλός ανατολιστής
και βιβλιοθηκάριος της Reale
Accademia dei Lincei. Συνεργάτης του L. Caetani, με
τον οποίο δημιούργησε το Onomasticon Arabicum.
Από
το 1917 έγινε καθηγητής αραβικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της
Ρώμης, ωστόσο εγκατέλειψε την θέση λίγο αργότερα λόγω διαφωνιών με τον αραβιστή
συνάδελφό του C. Alf. Nallino, ο οποίος ήταν τακτικός καθηγητής.
Δύο
από τους γιους του έγιναν ακαδημαϊκοί: ο Fr. Gabrieli - επίσης ανατολιστής
και ο M. Gabrieli, επίσης, τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης και
σπουδαίος ειδικός στην ιστορία και τον πολιτισμό της Σκανδιναβίας.
[8] Όπου το νυν Μαρούσι. Το Άθμονον ή Αθμονία (ο δήμος Αθμονίας / Αθμονέων) ήταν αρχαίος οικισμός και δήμος της Κεκροπίδος φυλής, των αρχαίων Αθηνών), ενας από τους 12 δήμους της Αττικής, που είχε ιδρύσει ο βασιλιάς Κέκροπας. Γνωστό για το ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος, για την οποία γίνονταν οι «αμαρύσιες εορτές» - τα Αμαρύσια - απ΄ όπου επήρε το όνομά του το Αμαρούσιον > Μαρούσι. Και το ιερόν της Ουρανίας Αφροδίτης. Με μεγάλη παραγωγή σταφυλιών και εξαγωγή κόκκινου πηλού, για την εργασία των αγγειοπλαστών.
(*) Από την ελληνική λέξη γειτονιά > ghetonia > η λέξις gheto / γκέτο.
ΣΧΟΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΣΩ Facebook